sapíre, sapíri , vrb Definizione
su si acatare de is cosas, su avèrtere, aferrare o ischire is cosas cun is sentidos (e fintzes solu su ischire, su cumprèndhere): s'impreat cun s'aus. èssere e àere candho est transitivu cun cmpl. ogetu (ma pigat sèmpere su pron. personale de su sugetu, est sempre vrb. prnl.)/ piciocu chi no si sapit = chi no cumprendhet, no arrexonat ca est tropu criadura
Sinonimi e contrari
abbigiare,
acapassai,
saerare,
sagamare,
sapiare
Frasi
bivis in su fogu sentz'e ti sapiri! ◊ est tzegu e no si sapit de nudha ◊ su crabaxu no si ndi est sapiu de tènniri in su tallu unu pegus allenu ◊ surdu che picu, e ite s'at a sapire?! ◊ candho si est sapidu solu, su pisedhu at comintzadu a timire ◊ no si podet isplicare su chi in coro mi sapia ◊ chi mi ndi fuia sapiu iap'a èssiri essiu! ◊ daghi si sapiat segura de no la bídere niunu, l'isganzaiat su risu, a su piciocu ◊ si fit sapia chi su maridu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ no nd'apu biu, no mi ndi seu sapiu ◊ no ti sapis chi ses irballendhe?! ◊ comente mi at sapidu assuprindhe est bénnidu a mi abbojare ◊ fostei si sapit de dogna cosa! ◊ candho si aiat sapiu sos duos ómines non los aiat connotos (G.Piga)
Cognomi e Proverbi
prb:
su dannu peus est a no si sapire
Etimo
itl.
sapere
Traduzioni
Francese
percevoir,
être conscient,
constater,
se rendre compte
Inglese
to perceive,
to be conscious,
to ascertain
Spagnolo
percibir,
ser consciente,
percatarse
Italiano
percepire,
èssere cosciènte,
avvedérsi,
constatare
Tedesco
wahrnehmen,
bewußt sein,
bemerken,
feststellen.
sarracràre , vrb: assorrocare,
sarragai,
sarragare,
sarragiare,
serragare,
serregai,
serrocare,
sorrocare,
sorrocrare,
sorrogai,
sorrogare,
sorroxare,
surragare Definizione
fàere sa boghe iscannia, grussa, pèrdere sa boghe; fàere una genia de moida, de sonu in s’ogroena e in buca torrandho àlidu candho unu est dormiu
Sinonimi e contrari
arragai,
arrughire,
asserraxare,
assorrogare,
inserregare,
isarrogai
/
arroncai,
corroschiare,
cosconare,
currungiai,
farroscai,
roschidare,
sarrascare,
surrusare
Frasi
ant cantadu fintzas a si ndhe sarragare ◊ chentza boche, sorrocraos, sichiant a bochinare
2.
coment'e unu portzedhu sorroganno, gai est su tonu de sa boghe tua!
Etimo
ltn.
*subraucare
Traduzioni
Francese
enrouer,
ronfler
Inglese
to be hoarse,
to snore
Spagnolo
ronquear,
roncar
Italiano
fare ràuco,
èssere ràuco,
russare
Tedesco
heiser sein,
schnarchen.
sarraxàre , vrb: asserraxare,
serraxare Sinonimi e contrari
arragai,
arrughire,
isarrogai,
sarracrare*
Traduzioni
Francese
râler,
être enroué
Inglese
to gasp,
to be hoarse
Spagnolo
ronquear
Italiano
rantolare,
èsser ràuco
Tedesco
röcheln,
heiser sein.
scramentài , vrb: iscalmentare*,
scrammentai,
scremmentai Definizione
su si currègere, imparare de unu male, de calecuna cosa chi est costada meda, de unu dannu po dh'àere provau
Sinonimi e contrari
iscadhai,
spriai
Frasi
dhu bollu biri in tribbunali, tanti po dhu scramentai! ◊ candu at scrammentau cun s'àcua callenti timit sa frida puru ◊ càstia, chi no scremmentas mancu aici dèu no sciu prus ita ti nai!
2.
ómini scrammentau ómini salvau
Traduzioni
Francese
se repentir
Inglese
to reform
Spagnolo
escarmentar
Italiano
ravvedérsi
Tedesco
sein Unrecht einsehen.
sóu , agt, prn: suo,
suu,
sú Definizione
chi (prn. su chi, totu su chi) est, o apartenet o pertocat a issu, a issa (3ˆ pers. sing.), acumpàngiat númene mascu síngulu (ma fintzes un'avb.) e si ponet sèmpere apustis che a totu is possessivos (a/c: po fémina si narat sua, po su pl. suos, suus, suas, e candho si narat de númenes diferentes, mascu e fémina pigaos impare, cuncordat cun s'úrtimu, su chi portat prus acanta o fintzes pl. mascu; cun númene de parentella no serbit e bastat s'art. candho su nm. de acumpangiare apartenet o pertocat a su sugetu de su vrb. de 3ˆ pers., sinono si depet sèmpere precisare s'apartenéntzia (es. mammai Maria at brigadu su fizu ◊ Tzitza si ndh'est chistionada cun su maridu ◊ Boredhu at bidu su babbu ◊ Antoni fit cun su frade ◊ issu si depit presentai acumpangiau cun su babbu e cun sa mamma ◊ Cíciu non si depit iscaresci de su connau!; sinono: mammai Maria at brigadu su fizu de sa bighina); a logos, po mascu de tertza persona sing. ponent sa forma fémina (o deasi paret, ma no est): in logu sua, s'isposu sua, fillu sua (ca no narant ne sou, ne suo e ne suu/sú)
Modi di dire
csn:
su sou = sas cosas suas, su chi tenet; èssere, no èssere in su sou = èssere, no èssere in sensos, o fintzas èssere, no èssere intro de su possessu, su terrinu, sa cosa sua; batire a ccn. a su sou (chie sisiat su suzetu de su vrb., "sou" est nadu semper de cussu) = fàghere faedhare a unu, fàghereli atrogare fintzas su chi no cheret, batírelu a su chi cheret chie est chirchendhe de ischire cosa; a tempus sou = a su tempus zustu, addatu, candho andhat bene o menzus
Frasi
gopai, mi fait seci in su postu sú? ◊ chie no contipizat s'anzenu no contipizat mancu su sú! ◊ mi at lassadu su líbberu sou ◊ donzunu ischit de su male sou ◊ chi dognunu potzat torrai a logu suu! ◊ sorre tua at fatu su cumandhu sou ◊ custu est a grória e onore sou ◊ est piticu su mundu cosa suu!
2.
issu si est postu in caminu e at mandhadu addananti sou paritzos discípulos ◊ innanti sou no bi aiat neune
3.
si s'est apoderada de su sou at fatu bene! ◊ si fut giai arréndiu a su fàmini, no a su suu, ma a su de Sara e de is piciochedhus (B.Lobina)◊ ite li chircas azudu candho isse no est bonu a fàghere mancu su sou?! ◊ candho unu est o triballat in su sou neune li narat nudha
4.
no cheret faedhare, ma sa giustíssia già lu batit a su sou! (G.Ruju)◊ no che at pessone chi lu potat batire a su sou! ◊ si l'isúzigo bene lu bato a su sou
Cognomi e Proverbi
prb:
chini isperdit su suu trabballat s'allenu
Etimo
ltn.
suus
Traduzioni
Francese
son,
le sien
Inglese
his (her,
its)
Spagnolo
su
Italiano
suo
Tedesco
sein,
ihr.
subercài , vrb Definizione
èssere o essire abbundhante, prus de su chi serbit
Sinonimi e contrari
bundhare,
soberare
| ctr.
mancai 1
Etimo
ltn.
*superc(u)lare
Traduzioni
Francese
surabonder
Inglese
to overabund
Spagnolo
rebosar
Italiano
sovrabbondare
Tedesco
im Überfluss vorhanden sein.
supentíre , vrb Definizione
pentzare o èssere presente cun is sensos a su chi si biet o chi s'intendhet
Sinonimi e contrari
atinai,
atoare,
penciai
Frasi
no supentit prus ◊ s'ómine, su piús no supentiat ilgadaradu a un'oru che mortu (P.Casu)◊ inoraona, ajó, ischida: apen'apena a sa boghe supentis! ◊ supenti e pesadindhe! ◊ supentit de tantu in tantu e si li movet su bultzu
Traduzioni
Francese
avoir conscience
Inglese
to be conscious
Spagnolo
ser consciente
Italiano
èssere cosciènte
Tedesco
sich bewusst sein.
transíre , vrb: transiri 1,
trantziri 1,
trassire Definizione
abbarrare o fintzes lassare ispantasiaos, meravigliaos meda e fintzes cun dispraxere / pps. transidu
Sinonimi e contrari
ispantai,
trassicare
Frasi
mi trasso de no mi àere avelenadu sos fiagos chi deo che apo ingullidu (G.Ruju)◊ custu fatu ancora oe trassit sa zente!
Etimo
ctl.
transirse
Traduzioni
Francese
stupéfier
Inglese
to astonish
Spagnolo
asombrar
Italiano
stupefare,
trasecolare
Tedesco
erstaunen,
verblüfft sein.
variài , vrb: bariare,
variare Definizione
cambiare, fàere o essire diferente; pèrdere su tinu, diventare macu druche (no de manicómiu), àere pagu firmesa in su fàere; nau de cosa chi s'ischit, essire de mente
Sinonimi e contrari
disvariai
/
iscasciuletare,
vacillare
/
ilmentigare,
iscadèssere
Frasi
cantaint, ballaint, ridiant e variaint de cussa manera sos anneos (T.Cherchi)
2.
no apo ischidu su chi m'est costau ca fio galu in sonnos variendhe (P.Piga)◊ nd'est essiu foras de sèi e vàriat e no est cosa de ndi fai contu! ◊ candho unu est comintzandhe a variare in conca no atinat, s'arrejonu no afilat e no ghirat su faedhu
3.
lu tenia in mente ma poscas mi ch'est variadu ◊ pro no ti che variare, iscriedila, sa cosa!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
changer,
délirer
Inglese
to vary,
to rave
Spagnolo
variar,
desvariar
Italiano
variare,
delirare
Tedesco
ändern,
irre sein.