fangotéri , agt, nm Definitzione
chi o chie istat sèmpere tocandho, imbrutandho, sèmpere in mesu, faendho cosas de pagu giudu, prus che àteru nau de pipiu
Sinònimos e contràrios
formijatu,
fragnóculu,
fruscinedhu,
mintirotu,
tocaredhu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fouineur
Ingresu
lively child
Ispagnolu
que hurga
Italianu
frùgolo
Tedescu
unruhig,
unruhiger Mensch.
frobbàdu , nm Definitzione
una calidade de àghina bianca, e de binu, chi assimbígiat a su nuragus
Tradutziones
Frantzesu
raisin "torbato"
Ingresu
kind of white grapes
Ispagnolu
cepa de uva blanca y el vino que da
Italianu
torbato
Tedescu
eine sardische Wein sorte (trauben).
frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada,
furchetada Definitzione
su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita
Frases
aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi
Tradutziones
Frantzesu
fourchetée
Ingresu
forkful
Ispagnolu
comida que cabe en el tenedor
Italianu
forchettata
Tedescu
Gabel,
Gabelvoll.
gabbelléri , nm Definitzione
chie arregollet is pagamentos
Sinònimos e contràrios
cabbellotu
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
gabeleur
Ingresu
tax collector
Ispagnolu
funcionario que cobraba la gabela
Italianu
gabellière
Tedescu
Zöllner.
gàe , avb, cng: aggae,
gai,
gaici,
gaie Definitzione
deasi, in cussa manera, comente naras tue, comente apo nau deo (e si narat fintzes cun sa prep. de); tenet su sensu de paga precisione, chentza unu critériu precisu, a cudha manera; cun sa prep. in dhu narant po logu in su sensu de a cussa parte, in cussu logu
Sinònimos e contràrios
aici,
asi,
asiche,
bai 2,
gasi*
/
cue
| ctr.
goe
Maneras de nàrrere
csn:
e gai (candu si narat fendi una lista chi iat a pòdiri sighiri) = e àteru, itl. eccètera; e gai… (pro inditai su chi ndi dipendit de su chi s'est nau innantis) = e pro cussu…; no bi at che gai = custa/cussa est sa menzus manera, sa menzus cosa, o fintzas "bèni fatu!, aici tocat!, aici imparas!"; gai… (+ agt.) chi… = tanti… chi…; cantu… gai… = comenti… aici, ateretanti…; pro gai e pro gai, menzus… = po cussu e po cussu, mellus…, itl. tanto vale…; goi e gai… = goi e goi… (comintzendhe unu chistionu, nendhe o contendhe su chi at nadu un'àteru, o fintzas pro no torrare a nàrrere su chi s'àteru at nadu, a zisa de riassuntu chi però no si faghet); gai… cantu… = in sos paragones (sa segundha parte si podet fintzas lassare chentza nada); gai cheret chi… = nono, gai, chi…, poita mellus no?… (donendi unu certu); èssere gai chi…, èssere gai gai pro… = acanta acanta a…, ite mi tantat chi…; no est gai… (+ númene, azetivu) = no est gai (nm., agt.) meda; gai etotu = su matessi, su própiu; unu, una… (+ nm.) gai = che cussu, che cussa
Frases
proite naras gai? ◊ goi o gai, andhat bene su matessi ◊ si lu leas gai, cudhu pisedhu, petzi l'artérias! ◊ mancari gaie, che sórighe ispirendhe mi tremia (A.Dettori)◊ bastat gai! ◊ già chi mi giuras gaie, giuro de mòrrere cun tegus! ◊ totu sos chi andhant in cussa manera bona parte de gai l'ant finida ◊ so de gai a lu crere a no lu crere ◊ annos e annos est de gai, cussu poberitu ◊ tui ses abbituau a iscriri cosas de gaici
2.
fit una cosa gai, nudha de seguru ◊ no bi faghia nudha, ma so andhadu gai, tantu pro abbaidare ◊ fia nendhe, gai: ma no est abberu! ◊ proa gai etotu, a tantare cantu podet pesare cussa cosa!
3.
in nois duos bi est sa difaréntzia e gai amos divèscia sa cusséntzia! (Piras)◊ fia impitzadu e gai no apo pótidu fàghere àteru
4.
est un'ómine gai mannu chi no colat in sa zanna ◊ est unu pisedhu gai cabosu chi no bi at bisonzu de li abbiare sa cosa ◊ totu custu fogu no bi at bisonzu, za no est fritu gai! ◊ no est gai calura, ocannu ◊ cantu sunt bonos a legiferare gai tenzant aficu de mandhigare! (L.Ilieschi)◊ gai fetat de barras cantu ischit a fàghere triballu! ◊ gai bidat sole cantu l'apo bidu deo! ◊ gai iscat a manigare cantu est bonu a triballare! ◊ gai iscat a fàghere de barras cantu ischit a leare forramenta!
5.
tenet berbeghes, crabas, porcos e gai ◊ in duos s'azuant, si chistionant e gai
6.
che sunt andhaos in gai
7.
custa borta a bois de sa fae s'iscorza: no bi at che gai! ◊ postos in galera sos malafatores: no bi at che gai! ◊ comintzadu e finidu cheret, su triballu: no bi at che gai!
8.
goi e gai, mamma mi at nadu a bos dimandhare unu bículu de sabone! ◊ ndh'est bénnidu su babbu: Goi e goi, nachi, a mi la dades custa cosa?
9.
aite bi andhas si no bi faghes nudha: pro gai e pro gai mancu bi andhes! ◊◊ a candho gai no bi triballat, in cosa lébia e fàtzile, ite at a èssere si l'agatat inzotosu! ◊◊ nono, gai, chi ti ses postu a fàghere carchi cosa, cantu chi ses zoghendhe!…◊ gai cheret chi ti ponzas a triballare!…◊◊ so gai chi no ti do colpos de mazu! ◊ so gai gai pro li betare manu! ◊ so gai gai a lu picare a tzafos! ◊◊ dèo so impitzadu e tue gai etotu ◊ oe triballamus e cras gai etotu ◊◊ crapas gai in bidha nostra no nche ndhe amus
Tradutziones
Frantzesu
ainsi
Ingresu
so
Ispagnolu
así,
así que
Italianu
così,
sicchè
Tedescu
auf diese Weise,
so.
ghíte , prn, agt Definitzione
prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas
Sinònimos e contràrios
ita*
Frases
ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore?
2.
ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?!
Tradutziones
Frantzesu
quoi? qu'est-ce que ...?
Ingresu
what?
Ispagnolu
que,
¿qué?
Italianu
che?,
che còsa?
Tedescu
was?.
giaghí , cng: giaighí,
zaighí Definitzione
giai chi… = sigomenti
Frases
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)
Tradutziones
Frantzesu
puisque
Ingresu
since
Ispagnolu
ya que,
pues
Italianu
giacchè
Tedescu
da.
goséri , agt, nm Definitzione
chi o chie gosat, est godindho
Sinònimos e contràrios
gosadore
Tradutziones
Frantzesu
bon vivant,
jouisseur
Ingresu
hedonist
Ispagnolu
que goza
Italianu
gaudènte
Tedescu
genießerisch,
Genießer.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definitzione
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Sinònimos e contràrios
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Frases
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fautif,
qui se sent en faute
Ingresu
to feel at fault or guilty about something
Ispagnolu
que se siente culpable
Italianu
che si sente in difètto,
in cólpa
Tedescu
wer sich schuldig fühlt.
incantughí , cng Definitzione
cng. chi inditat càusa, arrexone
Sinònimos e contràrios
sicomente
Frases
candu su cuadhu si est postu a curri no si est pérdiu de ànimu incantughí iscidiat bèni sètzi cuadhus
Tradutziones
Frantzesu
puisque
Ingresu
as
Ispagnolu
pues,
porque,
ya que
Italianu
poichè
Tedescu
da.
ingeniósu , agt: inginnosu,
inzeniosu Definitzione
chi s'ingéniat, chi tenet ingéniu; chi andhat a géniu, chi praghet
Sinònimos e contràrios
ammaniosu,
artigiosu,
indelletosu,
inzegnistu,
inzeniache
/
geniosu
/
abbretiosu,
acussu
Frases
fit inzeniosu e ispavillu che unu matzone
2.
fuant prus ingeniosas cun sa genti chi beniat a domu
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
ingénieux,
industrieux
Ingresu
ingenious
Ispagnolu
ingenioso,
que cae bien
Italianu
ingegnóso,
industre
Tedescu
findig.
intralàte , agt, nm Definitzione
chi faet intrare o bogare late meda
Tradutziones
Frantzesu
galactogène
Ingresu
galactogenic
Ispagnolu
que produce leche
Italianu
galattògeno
Tedescu
Galaktogen.
isgutósu , agt Definitzione
chi istídhigat, isgutat, est istidhigandho
Sinònimos e contràrios
gutiosu,
tiritiri
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
qui goutte
Ingresu
dripping
Ispagnolu
que gotea
Italianu
gocciolante
Tedescu
triefend.
ispalesónzu , nm Definitzione
su giare o fàere a ischire a craru, nau mescamente de s'acabbamentu de cójua, candho is parentes de s'ómine andhant a domo de sa fémina po assegurare sa cójua
Sinònimos e contràrios
assecuronzu,
cojancraru,
ispalexinzu
/
cdh. palisugnu
Tradutziones
Frantzesu
action d'être évident
Ingresu
revelation
Ispagnolu
manifestación de que dos novios se van a casar
Italianu
palesaménto
Tedescu
Offenbarung.
isperràche , agt: isperraghe Definitzione
nau de unos cantu frutos, chi sa prupa istacat bene de s'ossu
Sinònimos e contràrios
abbelzinu,
abberigiolu,
ispitzigaditu,
sperradori
| ctr.
duraghe,
rósigu 1
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
qui se détache facilement du noyau
Ingresu
that can be easily opened
Ispagnolu
fruto que se deshuesa fácilmente
Italianu
spiccàgnolo
Tedescu
leicht vom Kern lösbar.
íta , prn, agt, nm: ite,
itei,
iti Definitzione
a solu (ma podet èssere acumpangiau cun prep.) s'impreat in parte de unu númene a bessu iscl. o intrr., o fintzes coment'e númene; coment'e agt., sèmpere a bessu de iscl., acumpàngiat númene (e fintzes vrb.) e giaet s'idea de meda, cantu, bellu, ma acumpàngiat fintzes un'àteru agt. e giaet un'idea de cantidade (cantu): si ponet sèmpere sing. ma calecuna borta fintzes pl.; uniu cun àteros foedhos giaet: addite, agghite, caite, poita/proite, itasiollat, itadhinanta, itecasiat, itesinarat, itesisiat, e àteros
Sinònimos e contràrios
cale,
cosa,
ghite
/
cantu
Maneras de nàrrere
csn:
b'at ite = bi est su tantu, su motivu; a itemilu?, a itedilu?, a itennollu?, a itebbollu?, a itesilu? = ita mi ndi fatzu (de cussa cosa), ita ti ndi fais, si ndi feus, si ndi feis, si ndi faint (o si ndi fait)?, a cali scopu?; e ite si!…, ita chi!… = chini iscít ita at a acontèssiri (nàrriri, fai, e gai) si…; ita chi…? = no est chi, pro piaghere…?; ita a… (+ inf.) = tambene si…, e ite pro!…; s'ite = cale cosa (css. cosa); ita cosa ca… = comenti mai?, poita?; it'e fàghere = fainas, cosas de fai; no b'at de ite! = risposta a chie ringràtziat pro carchi piaghere; ite (+ agt., pps.) = ma cali?! (+ agt., pps.), bai ca no est aici!; ita mi siat su!…= est in debbadas, no serbit su… no balet su…; po ita?, pro ite? = po cali cosa, cali iscopu?; ite no b'at cue!… = si bi agatat totu su chi si chircat
Frases
ite bos nades? ◊ ita megu de intendi, dèu! ◊ pòbiru mundu, a ita ses torrau! ◊ già bi at ite, si mi ndhe leo pena, a mi che àere furadu sa robba! ◊ a ite tiat èssere a triballare chentza lúcuru?! ◊ - A bos nàrrere "Gràtzias" no est pagu! - No b'at de ite! ◊◊ cheres custu o ite? ◊ e da'ite e da'ite l'as assaboridu chi est gai, sa chistione? ◊ ite cheres? ◊ ite ti ses, pessendhe? ◊ ita ses, maca o imbriaga?! ◊ ite ses, brullendhe?! ◊ ita ndi fais de cussa cosa? ◊ a itemila custa cosa? ◊ cun ite la sego sa peta? ◊ de ita seis fuedhendi? ◊ no isco ite ti naras
2.
e ite si cussu est calicunu chi mi ndh'est próghiu ingoi?! ◊ ita chi dhu circant, su cuadhu biancu! ◊ mi praxit sa tali: ita chi andàst a mi dha domandai! ◊ e ita s'iscít su chi est sutzédiru!…◊ - Andhadu ses a fàghere linna? - E ite andhaia cun custu bratzu irvàlitu?!
3.
ita dannu! ◊ ite ispassu, ite risu e ite giogu! ◊ alla iti ómini isciàpidu, custu! ◊ ite zente, putzidha!…◊ ite dies bellas custas! ◊ ita campanas funt, custas? ◊ Gesummaria it'orrore! ◊ ite pisedha cabosa! ◊ ita fillus malus chi seus! ◊ ite prendha chi tenzo pro teraca! ◊ ite raju niedhu su chi mi est rutu! ◊ ite cosa, mih, a fàghere de prus a màchina chi no a manu! ◊ it'orobbona a istentare gai! ◊◊ ita cosa ca ses innòi? ◊ de ite colore fint sos ojos suos? ◊ fiant mortas sentza de pòdiri isciri de ita mali moriant ◊ bèni benniu, Sarbadori: itas novas as portau? (L.Matta)◊ ite timendhe chi so!…
4.
ite fea chi ses, putzi, perdeu! ◊ ite bella chi ses! ◊ ita bellu aspetu tenit sa tzitari! ◊ ite tontu chi ses! ◊ ite bella friscura chi pigat dae mare! ◊ ite duas columbas chi at cuss'ómine!
5.
ita a binci a sa loteria!…◊ e ite pro lu sighire intro de domo furendhe!…◊ e ite si bi l'aio ischidu chi fit gai!…◊ e ita s'ollastu, tanti gei no fait pampa!…◊ e ite si l'imbenit cussu cantu de ferru!…◊ ita mi ndi funt is òrus, candu no ndi tenit nemus!◊ e ite s'istat sa tua o sa mia cussa fortuna!…
6.
s'ite bi cheret? ◊ faghiant s'it'e fàghere issoro ◊ at tentu it'e nàrrere ◊ tenzo it'e pessare ◊ semus prenos de it'e fàghere: no nos podimus fritire nudha! ◊ depeit imparare totu custos ites ◊ cantos ites si sunt postos contrabbessu!…
7.
- Ses orrutu male! - Ite orrutu?!… No est berus! ◊ - Nachi Fulanu est malàidu! - Ite malàidu?… de mandronia!
Ètimu
ltn.
(pro/ad) quid Deu(s)
Tradutziones
Frantzesu
quoi?,
que?
Ingresu
what
Ispagnolu
¿qué?,
que
Italianu
cosa?,
che?,
cosa
Tedescu
Was? etwas,
Ding.
madricàu , nm: madrigadu,
mardigau,
matricatu Definitzione
calesiògiat animale mannu, pruschetotu fémina, chi tenet duos e prus annos; sa parte de su tàgiu (prus che àteru brebès) chi est pesandho s'angione, at angiau, est de múrghere, giai sèmpere contivigiada a parte in tempus de giare frutu
Sinònimos e contràrios
madriedu
| ctr.
lachinza
2.
norant'una sunt de mardigau, cussas chi oe soe murghendhe ◊ lachinza e madricau est totu ammisturu ◊ in su cubile bi at abbarrau lachinza e madricau
Ètimu
ltn.
matrice(m)
Tradutziones
Frantzesu
poulinières,
les bêtes reproductrices
Ingresu
she-beasts
Ispagnolu
animal que ha parido
Italianu
le béstie matricine
Tedescu
Muttertiere (Pl.).
majonèta , nf Definitzione
genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos…
Sinònimos e contràrios
befana
Terminologia iscientìfica
fnt
Tradutziones
Frantzesu
"befana"
Ingresu
befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany)
Ispagnolu
vieja que trae regalos a los niños para los Reyes
Italianu
befana
Tedescu
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
malauràdu , agt Definitzione
chi no portat bene, chi portat male
Frases
cue su cadhu faghet s'apupada: umbra malaurada si b'illongat e batit malu proe
Tradutziones
Frantzesu
de mauvais augure,
malencontreux
Ingresu
fateful
Ispagnolu
que trae mala suerte
Italianu
malauguróso
Tedescu
unheilvoll.
mancànte , agt: mancanti Definitzione
nau de cosa, chi no dhu'est totu, chi no est su tanti giustu (e fintzes chi no est fata bene, chi tenet pecu, neghe); nau de gente, chi no est tanti giusta de conca, chi est fora de tinu (si narat fintzes de chie orruet chentza atuamentos candho dhi benit atacu de malegaducu), chi no si cumportat bene; nau de una línia serrada, chi est tundha ma no parívile, no totue chepare (o a distàntzia diferente de su centru)
Sinònimos e contràrios
faltu,
iscassu
/
macu
| ctr.
bundhante,
bundhansciosu
Frases
cantu sunt torraos acatant custa robba mancante: tandho ghirant e dant sa denúntzia ◊ isse est mancante de talentu tantu chi dat provas de veru tontu ◊ cussu est ómine mancante de sentidu ◊ cuss'ómini est mancanti de unu bratzu ◊ coment'e limpiadura est unu paghedhu mancanti
2.
mancantedhu est, custu piciochedhu: arrebbugiu chi no fait! ◊ ant fuidu che pópulu mancante (P.Cau)◊ su babbu istaiat che mancante mirendhe si podiat bídere su fizu torrendhe ◊ orabrora so istadu mudu pario unu mancante, comente sa pudhedra mi ndhe at betadu ◊ sas àteras fint tontas o mancantes e ant trascuradu totu ◊ cussos sunt ventureris mancantes e ingurdos
Tradutziones
Frantzesu
manquant,
imparfait,
hors de raison,
elliptique
Ingresu
lacking,
out of one's mind
Ispagnolu
que falta,
carente,
chiflado,
elíptico
Italianu
mancante,
carènte,
imperfètto,
fuòr di sénno,
ellìttico
Tedescu
mangelnd (di = an+ Dat.),
fehlend,
verrückt.