abejài , vrb Definitzione
pentzare meda o èssere apedhiau a calecuna cosa (giogu, trebbalu, àteru), agiummai maniàticu
Frases
ma lah ca est abejau cun cussa loredha, lah!…
Tradutziones
Frantzesu
se fixer
Ingresu
to be a stickler
Ispagnolu
tener manía
Italianu
avére una fissazióne
Tedescu
eine fixe Idee haben.
acostumài , vrb: acostumare,
costumai Definitzione
tènnere o àere a parusu, àere s'abbitúdine, s’avesu; giare bonas abbitúdines
Sinònimos e contràrios
abbetuare,
abesare,
acomunai,
arranguai,
imbisciare,
ingustai,
parusare
Frases
a dí de oi unu tempus acostumaiaus a fai cancuna sciampita puru! ◊ cussu no acostumat a abarrai a giru ◊ dh'apo pretzetadu chi no si atrameset de mi ne torrare a parte de manzanu comente acostumat issu (Z.Porcu)◊ dèu acostumu pagu a fuedhai ananti de genti meda
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
avoir coutume,
être coutumier
Ingresu
to accustom,
to have in use
Ispagnolu
acostumbrar
Italianu
costumare,
avére in uso,
èsser sòliti fare,
solére
Tedescu
gewohnt sein.
acumbeniàre , vrb: cumbeniare Definitzione
pònnere is cumbénias, is comodidades, mescamente in sa domo
Sinònimos e contràrios
acumbenentziare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
doter un appartement de tous les conforts
Ingresu
to have,
to provide oneself
Ispagnolu
regalarse comodidades
Italianu
avére o provvedérsi di tutte le comodità
Tedescu
mit allem Komfort versehen.
àere , vrb: ai,
àiri 1,
ari 1 Definitzione
vrb. chi inditat possessu (po àere acanta/acurtzu o in dossu si narat gíghere/zúghere o portai/ portare e var.: dhu portu in buciaca, lu zuto inoghe); s'impreat coment'e vrb. aus. po fàere su tempus cumpostu de is vrb. ativos transitivos, ma fintzes de vrb. intransitivos, mescamente de totu cudhos chi inditant tempus (es. at imbatiadu, at próidu, at iscurigadu, at niadu); impreu distintu est su de serbire po fàere is bvrb. de tempus bnd. de totu is vrb. (apo a èssere, apu a fai, apo a bíere, apo a nàrrere); si ponet a su postu de èssere candho su sugetu est unu partitivu (e deosi sèmpere nm. chentza art.) o est unu calesisiat, indeterminau (es. b'at pane, b'at zente, b'at logu, b'at linna, cosa b'at?, chie b'at?, dhoi at un'ómini, dhue at calecunu chi no connòsciu, dhue at cosa de fàere; sinono: bi est su pane, bi est sa zente, bi est su logu, bi est sa linna, sa cosa b'est, bi est babbu, dhoi est Efisinu, dhu’est custa cosa de fàere); a/c.: in is domandhas chi bolent s’arresposta Emmo/eja o Nono, impreau coment'e ausíliu de àteru vrb. si ponet apustis de custu: fatu azis?, acabbau eus?, bidu as?, próidu at?, coitadu ant? / ind. pres. 1ˆ p. pl. aus, amus; ind. imp. 1ˆ p. sing. avio, 1ˆ p. pl. aviamus, abamus, aemus, 2ˆ p. pl. abazes, 1ˆ p. sing. dèu ei, emu; passau: 1ˆ p. sing. apei, apesi, 2ˆ p. sing. aisti, apesti, 3ˆ p. sing. apeit, apesit, 1ˆ p. pl. apemus, apéimus, apésimus, 2ˆ p. pl. apezis, 3ˆ p. pl. apeint, apesint; cong. pres. 1ˆ p. sing. epa, 1ˆ p. pl. epemus, 2ˆ p. pl. apetas, epedas; ger. aendhe, aindhe, apendhe, apenne, apenno (ma si narat meda in parte sua su ger. de tènnere: tenzendhe, tenindhe); pps. àpidu (fintzes po agatadu), tentu (de tènnere)
Sinònimos e contràrios
tènnere
/
gíghere,
poltare
Maneras de nàrrere
csn:
b'àere, no b'àere meda a fàghere carchi cosa = chèrrere, no chèrrere tempus meda; aeresila = irfrancaresila, colaresichela gai chentza dannu, chentza deper fàghere nudha, sarbaresila (si narat mescas a su passadu: si l'at àpida); si as de fàghere (nadu a mineta, avertimentu) = si própiu ti la cheres buscare…
Frases
ite as, oe, chi ses primmadu? ◊ cantas berbeghes azis? ◊ dinari meda no ndh'apo ◊ cantos annos as? ◊ at cumintzau a zubilare chene chi deo aèrepo cumpresu sa resone ◊ no bi cheriat a neunu pro timoria de l'istrobbare ◊ sos teracos, puru apenne unu pagu de paura, no si permitiant de la tocare
2.
custu l'at mortu, custu l'at uscradu ◊ intradu che l'at e dadu l'at a chenare ◊ a pagu a pagu aus torrau a camminai ◊ giogadu at e példidu at! ◊ at bófiu de aici e aici eus fatu ◊ eus acabbau ◊ dhi pariat de ari bíviu sèmpiri gosi ◊ si ti ndhe fisti abbizadu ndhe aisti leadu sa sua!
3.
èssere: - chie b'aiat? ◊ in custa piatza nche at unu putu ◊ in sa festa dhue aiat zente meda ◊ ndi pigas istrepus cantus dhui at ◊ in su monte de Gonare bi at una sirena…◊ àsiu aia, dego, de zubilare: tziu Luisi no s'aiat in locu (G.Piga)◊ nos tocat de andhare mesu nudos: cosa chi no si aviat bidu mai! (T.Ziranu)◊ innui at arralla at genti ◊ dhoi at unu niu de espis rabiosas ◊ bi at unu in mesus vostru chi non connoschites
4.
ajó, meda b'as?! ◊ ispetade za b'apo pagu: apo bell'e fatu!
5.
pro como si l'at àpita! ◊ est unu de sos pacos tirrinos chi si l'ant àpita dae sa "Letze de sas crujuras"
6.
si as de fàghere lassa sa zanna abberta, si bi podet intrare animale a sa domo!…
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie no at no est
Ètimu
ltn.
habere
Tradutziones
Frantzesu
avoir,
y avoir
Ingresu
to have
Ispagnolu
haber
Italianu
avére
Tedescu
haben.
afancedhàe, afancedhài , vrb: afantzedhare Definitzione
prnl., nau de cojuaos, su si dha intèndhere cun àtera fémina o cun àteru ómine, tènnere su fancedhu, sa fancedha
Sinònimos e contràrios
afantare,
amicare,
amicitziare,
ammestadai
Frases
chi ti bollis afancedhai… ge dhui est cussa stàtua! ◊ mi siat mi siat… si est istorrada de su pobidhu e afancedhada cun su datori!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
vivre en concubinage
Ingresu
to find a mistress
Ispagnolu
tener amante
Italianu
avére o farsi l'amante
Tedescu
einen Liebhaber haben.
ammoràre , vrb: amorai,
amurai Definitzione
totu su chi duos faent de bonu s'unu po s'àteru, ómine e fémina, candho funt isposos e s'istimant cun s'idea de si cojuare; betare istima a unu, a una, cricare, èssere sèmpere impare
Sinònimos e contràrios
fastigiai
/
abbaradhare,
abbelare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
Frases
oe comente fato a ti amorare? ◊ no ses menzus tue de sa chi so amorandhe ◊ sos tempos bellos si che sunt colados umpare chin su tempus de ammorare! ◊ bastat chi dh'amorit po dh'isposai, cussa dhu càrrigat de dinai puru!
2.
totu sos chi la bident si ndhe ammorant de cantu atraet s'ermosura sua ◊ prite ti amoras, ca no cherjo a tie?!
Terminologia iscientìfica
ssl
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
être fiancés,
s'engager par une promesse de mariage
Ingresu
to be connected with
Ispagnolu
ser novios,
llevarse bien con alguien
Italianu
avére una relazióne d'amóre,
èssere fidanzati
Tedescu
ein Liebesverhältnis unterhalten,
verlobt sein.
ammuntàre 1 , vrb: ammutai 1,
ammutare Definitzione
fàere sonnos lègios, sufrire pesadíglia
Frases
l'ant ammuntadu, dh'ant ammutau ◊ mi ndi seu iscidau totu atzicau ca m'iant ammutau in su sonnu (S.A.Spano)
2.
candho che apo bidu su pitzinnu subra de campanile mi est ammuntadu su coro!
Tradutziones
Frantzesu
faire des cauchemars
Ingresu
to have nightmares
Ispagnolu
tener una pesadilla
Italianu
avére,
destare ìncubi
Tedescu
Alpdrücken haben.
apenài, apenàre , vrb rfl Definitzione
tènnere dolu, làstima, piedade, provare pena, dispraxere, su si interessare de calecuna cosa o de ccn. assumancu po làstima, po piedade
Sinònimos e contràrios
apiadai
Frases
su padronu si ndh'est apenadu e li at abbonadu su dépidu ◊ suporto tanta pena e tantu istragu: apenadindhe, apena! (P.Pisurzi)◊ de sa vida chi fatzu apenadindi! ◊ cussu pòburu béciu s'est apenau po mei ◊ a mei mi apenat su coru su intendi a issa!
2.
eo t'iscrio, si tue ti ndhe apenas de lègere su chi t'imbio ◊ si apenet de iscultare unu lamentu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'apitoyer,
avoir de la compréhension
Ingresu
to be moved
Ispagnolu
compadecerse
Italianu
impietosirsi,
avére comprensióne
Tedescu
Mitleid haben,
für jdn Verständnis zeigen.
apiliàre , vrb rfl: apilliare Definitzione
bènnere su disígiu, pigare a disígiu, disigiare forte, pedire ccn. cosa (o fintzes gente, agiudu) chi s'iat a bòllere; fintzes atacare, andhare o cúrrere aifatu po cracare
Sinònimos e contràrios
apeliai
Frases
si est apilliadu a li dare cosa ◊ sos fizos si sunt apiliados a sa mama ◊ sa ulturina si est apiliada a su mortorzu ◊ ite balet cust'umanu apiliare sentza ischire pro pòdere isperare si avreschet un'àteru manzanu? (G.A.Salis)◊ a sos carvonajos si apillieit a li dare su carvone ◊ so apilliadu a erba ◊ ti ses apilliadu a una castigada: no agataias una fémina menzus?!
2.
donzi borta chi bogo a pizu carchi faina paret chi si mi apíliet su malejanu ◊ si li sunt apilliados sos canes che dimónios
Ètimu
itl.
appigliare
Tradutziones
Frantzesu
désirer ardemment
Ingresu
to have a strong wish,
to ask insistently
Ispagnolu
anhelar,
pedir con insistencia
Italianu
avére fòrte desidèrio,
chièdere con insistènza
Tedescu
wünschen,
eindringlich bitten.
apistichinzàre , vrb: apistighignare,
apistighinzare,
pistichinzare Definitzione
pònnere, pigare o tènnere pistighíngiu, arreolu
Sinònimos e contràrios
afruscare 1,
apensamentai
Frases
custa màzine chi li ant presentau l'at apistichinzau ◊ candho at bidu chi su pisedhu no fit torradu ancora, su babbu comintzeit a si apistighinzare ◊ si apistichinzat pro sa salute
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'agiter,
être inquiet
Ingresu
to crave
Ispagnolu
zozobrar,
estar intranquilo
Italianu
avére o méttere inquietùdine,
smània
Tedescu
von Unruhe erfaßen werden,
Unruhe verursachen.
arretàe , vrb: arretare,
arretai,
retai Definitzione
nau de sa natura de su mascu, su si fàere tostada, chíbbera, tètera
Sinònimos e contràrios
arrintzonare,
arritzare
Frases
cussu est ómine chi no arretat ◊ est arretendhe, comente at bidu féminas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
être en érection
Ingresu
to have the erection,
to be in erection
Ispagnolu
tener una erección
Italianu
avére l'erezióne,
èssere in erezióne
Tedescu
in Erektion sein.
aschiài, aschiàre , vrb Definitzione
àere àscamu
Sinònimos e contràrios
abborrèschere,
afeai,
ghelestiare,
grisai 1,
ischifare,
tolocare
Ètimu
spn.
asquear
Tradutziones
Frantzesu
éprouver du dégoût
Ingresu
to loathe
Ispagnolu
asquear
Italianu
nauseare,
avére schifo
Tedescu
anekeln.
bergungiàe , vrb: birgonzare,
bregugnare,
bregungiai,
bregunzai,
brigonzare,
brigungiai,
ergunzare,
virgonzare Definitzione
tènnere o sentire bregúngia / malu a bregugnare (nadu de ccn.)= chi no tenit o no sentit bregúngia
Sinònimos e contràrios
frigonzare,
imbregungiai,
rigonzare
Frases
Maria, mancari birgonzandhe, li at istrintu sa manu prus forte, a Portolu ◊ bos ponides a assuconare unu malevadadu… birgonzadebbondhe!◊ mi seu bregunzau de àiri iscritu adiasi!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
avoir honte
Ingresu
to be ashamed
Ispagnolu
avergonzarse
Italianu
avére,
sentire vergógna
Tedescu
sich schämen.
bòmbere , vrb Definitzione
caciare, torrare de s'istògomo sa cosa chi unu at papau, nau fintzes in su sensu de bogare cosa meda; èssere a conos, àere gana de caciare; orròschere a unu; pagare o prànghere po su male fatu: s'impreat prus che àteru a pps. (bómbidu, bómbiu) o a inf. / bòmberenche su frocu de s'ànima = catzàrendhe sos ogros, caciaindi totu
Sinònimos e contràrios
arrevesciai,
bombare,
bombitai,
butare,
caciae,
gòmbere,
istercorare
/
marigai
Frases
est a cónios e comintzandhe a bòmbere ◊ sa miniera aiat incomintzatu a bòmbere abba chi s'aiat piligatu rocas, funnos e donzi cosa ch'imbeniat ◊ ambos duos si aiant apompiatu su chi nche aiat bómbitu su frastinzu
2.
como los apo bómbidos custos argas de muntonarzu chi no ischint fàghere àteru si no dare ifadu a s'àteru!
3.
addaghi mi che segas ben'ene sa passéntzia che la bombes totu a una bia!
Ètimu
ltn.
vomere
Tradutziones
Frantzesu
vomir,
avoir du dégoût pour…
Ingresu
to vomit,
to loathe sthg
Ispagnolu
vomitar
Italianu
vomitare,
avére qlc. a nàusea
Tedescu
brechen,
vor etwas Ekel empfinden.
ciúghere , vrb: giúchere,
zúchere Definitzione
prus che àteru, pigare o portare in dossu, in sa carena, o apresu meda, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas / ger. ciughindhe
Sinònimos e contràrios
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere*,
gíchere,
leai,
poltare
/
cadhicare,
futire
| ctr.
lassai
Frases
su coro tue lu ciughes de granitu! ◊ sa pudhedra la ciughia in giru ◊ a minore, mi che aiant ciutu fena a su méigu de sos pisedhos ca no manigaia
Tradutziones
Frantzesu
avoir sur soi
Ingresu
to have something on
Ispagnolu
llevar
Italianu
portare addòsso,
avére con sé
Tedescu
tragen.
costumài , vrb: acostumai,
costumare,
custumai Definitzione
tènnere o àere a parusu, àere un'abbitúdine coment'e cosa de medas e chi durat a meda
Sinònimos e contràrios
abbetuare,
abesare,
acomunai,
arranguai,
imbisciare,
ingustai,
parusare
Frases
ingunis costumant a si firmai is carretoneris ◊ ndi apu costumau a biri prus mannus de issus, e a figionu, puru! ◊ "Para s'orija e sas laras tanca!" costumaiat a nàrrere Fulanu ◊ costumat a ndi bufai puru, de binu, cussu! ◊ sos mannos ant sempre custumadu a dare unu chilu de mele pro unu de casu ◊ in su mesi de maju custumat a fai calincuna iscutulada de àcua
Ètimu
itl.
costumare
Tradutziones
Frantzesu
habituer,
être d'usage (de)
Ingresu
to use
Ispagnolu
acostumbrar
Italianu
usare,
avére l'uso
Tedescu
anwenden.
dutàre , vrb Definitzione
àere duritu, istare coment'e timendho, tenendho bregúngia
Frases
candho ti bido, bene meu, duto de ti faedhare
Ètimu
itl.
dottare
Tradutziones
Frantzesu
hésiter,
craindre
Ingresu
to hesitate,
to fear
Ispagnolu
vacilar,
temer
Italianu
peritarsi,
avére timóre
Tedescu
sich scheuen.
frussàre , vrb Definitzione
àere a meda, nau de dinare
Frases
lampu ca ndhe frussat de sodhu, cussu, est abberu! ◊ si no frussas dinari, segundhu su logu mancu intrare ti bi lassant!
Tradutziones
Frantzesu
disposer de l'argent
Ingresu
to have plenty of money
Ispagnolu
tener dinero
Italianu
dispórre,
avére danari
Tedescu
viel Geld haben.
giúchere , vrb: ciúghere,
giúghere,
zúchere Definitzione
prus che àteru, portare o àere cosa in dossu, in sa carena, o acanta meda, o in posse, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas, fintzes solu in chistionu: si narat fintzes in su sensu de s'unione inter mascu e fémina / ger. giutendhe, pps. giutu; 1ˆ p. sing. ind. pres. giutzo
Sinònimos e contràrios
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere,
gíchere,
leai,
poltare,
úgere
/
règhere
/
cadhicare,
cobèrrere,
futire
| ctr.
lassai
Maneras de nàrrere
csn:
giúghere a unu a corpos, a imbudadas, a frunzita = pigaidhu a corpus, a ispintuas, cumandaidhu de ndi fai su chi si bolit; giúghere a imbàrriu una cosa = portaidha a istrobbu; giúghere a unu a léria = pigaidhu a risu, a befa; giúghere a montovu = nomenai fatuvatu coment'e cosa de ispantu; giúghere a unu dae sa pira a sa mela = promítiri a candu una cosa a candu un'àtera tanti de dhu aguantai aspetendi ma sentza de dhu acuntentai mai, pigai in giru; giúghere a unu in buca = fuedhaindi fatuvatu (pruscatotu mali)
Frases
cust'àrbure giughet sa pruna a pileri ◊ giuto custa cosa a imbargu: menzus l'arrimo ◊ a isse lu giughent a montovu ◊ prinnedhu giuchet sas pinnias niedhas
2.
devet andhare pro che giúghere sos dochimentos ◊ in caminu Gesugristu est rutu giutèndheche sa rughe a su Calvàriu ◊ bennarzu malu si che at giutu sos betzos a s'àteru mundhu
3.
ite bos giuto, dae tzitade? - at dimandhadu su babbu a sas fizas ◊ su dinari bollu do candho mi giughides su coro de Mariedha!
4.
su naturale lu giughet a èssere de avénia cun totu ◊ ite mala fortuna chi mi at giutu! ◊ lu giughent sos dimónios
5.
niunu sa fide giutesit a mie: totu los incontresi traitores
6.
sa trae giughet sa domo
Ètimu
ltn.
ducere
Tradutziones
Frantzesu
tenir,
porter
Ingresu
to bring,
to have something on
Ispagnolu
llevar
Italianu
avére addòsso,
portare con sé
Tedescu
tragen,
mitnehmen.
illabinàre , vrb: illainare,
illainari Definitzione
èssere a iscurrentziadura, fàere alloina, ladamíngiu a brodu, portare s’iscurréntzia e indebbilitare
Sinònimos e contràrios
allainare,
atilimai,
iscacaredhare,
iscussurare 1,
tirchinare
2.
a tui t'illainat su fragu de sa fà
Tradutziones
Frantzesu
avoir la diarrhée,
foirer
Ingresu
to have diarrhoea
Ispagnolu
tener cagalera,
tener diarrea
Italianu
avére la sciòlta,
avére la diarrèa
Tedescu
Durchfall bekommen,
Durchfall haben.