adderetúra , avb, nf: addiritura,
deretura Definizione
foedhu chi si narat candho si bolet inditare una cosa unu pagu a ispantu, agiummai cosa de no crèdere; sa leada o filada, a ue est andhandho una cosa; coment'e nm. s'impreat in su sensu de calecuna cosa de bonu
Sinonimi e contrari
finces
/
inderetura
/
amparu,
defesa,
deretu 1,
foltuna
Frasi
no bi aiat zente e a bochire fogu ch'est essidu adderetura su síndhigu
3.
est s'adderetura de sa domo mia
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
à ce point!
Inglese
absolutely
Spagnolo
nada menos
Italiano
addirittura
Tedesco
sogar.
agónzu , nm: agunzu,
aunzu Definizione
su chi (e prus de sustàntzia) si papat impare cun su pane, po dh'acumpangiare; sa cosa chi si ponet po cundhire is papares; in cobertantza, cosa chi si giaet a ccn. po ndhe tènnere calecunu praxere a dibbandha
Sinonimi e contrari
armíngiu,
cumpànigu,
incaúngiu
/
connimentu
Frasi
màndhigat a sa sola e a s'acua chivalzu chentza aunzu ◊ a chena bi aiant pulenta chene agonzu
Terminologia scientifica
mng
Traduzioni
Francese
ce que l'on mange avec du pain
Inglese
smething to eat with bread
Spagnolo
companage,
condumio
Italiano
companàtico
Tedesco
Zukost zum Brot.
alimentadòre , agt, nm Definizione
chi o chie alimentat calecuna cosa o a ccn., chi giaet alimentu, chi giaet fortza o frunimentu (es. de currente, de àteru)
Sinonimi e contrari
alimentosu
Traduzioni
Francese
celui ou ce qui alimente
Inglese
feeder
Spagnolo
alimentador
Italiano
alimentatóre
Tedesco
Speiser.
ammantadórzu, ammantadróxu , nm: ammuntadorzu Definizione
totu su chi serbit po ammontare, mescamente in su letu: ammantadorzu est fintzes sa de duas partes de unu mutetu
Sinonimi e contrari
ammontu,
ammuntolzu,
assacarru,
carralzamenta,
carrarzura,
cobertógliu,
coguzu,
cubutóngiu,
cucutzura,
cugutzadorza,
incarralzu
/
torrada
Frasi
àtzia is ammantadroxus e làssami biri sa brentixedha po biri ita tenis! ◊ addaghi si corcat, sas nues li faghent de ammuntadorzu
Terminologia scientifica
ts
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
covering
Spagnolo
mantas
Italiano
tutto ciò che serve per coprirsi,
le copèrte del lètto
Tedesco
Decken.
ammóntu , nm: ammuntu Definizione
su ammontare; calesiògiat cosa chi serbit po carragiare, a bestire / cotzare sos ammuntos in su letu = pinnigare sos oros a parte de fora, a s'ala de cabita
Sinonimi e contrari
afiagnu,
ammantu,
assacarru,
carrarzura,
coguzu,
cucutzura,
cugutzadorza
Frasi
a su piciochedhu ndhe dhi leat is ammontos po ndhe dhu fàere pesare! ◊ si est imboligau menzus in sos ammuntos e torrau a ormire ◊ a Cristos l'ant postu in sa rughe sen'ammuntu ◊ falaiat su lentore e deo sen'ammuntu! ◊ sa pinneta giughiat s'ammuntu de fenu e sida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couverture,
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
everything useful to cover
Spagnolo
ropa
Italiano
tutto ciò che serve per coprire,
vestiàrio
Tedesco
Kleiderbestand.
baltànte , avb, agt, nm: abbastante,
bastante,
bastantes,
bastanti 1 Definizione
chi bastat, chi est meda (fintzes chi est tropu), chi giughet fortza
Sinonimi e contrari
briosu,
forte
Modi di dire
csn:
ómine b. = ómine de cabbale, chi si catzat su sonnu, chi triballat; bastante chi… = bastus chi…
Frasi
no lu podimus piús bajulare: bastante cantu l'amus peleadu! ◊ dèu no pràngiu prus: apu prantu bastanti! ◊ isse l'istimat bastante ◊ bastante cantu ch'est vénnidu: aite che torrat?!
2.
mancari betzu so ancora bastante ◊ cussu est bastante che leone ◊ su becu nighedhu est su prus bastante de sa chedha ◊ inoche vos sezis tratesos su bastantes ◊ isse aggarrait ómines prus bastantes de issu e los istrumpait a terra ◊ unu fundu de tamatas a is gianas dhis est bastanti po umbrai
3.
eo abbratzo cuntentu sa cadena, bastante chi a issa consoledas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
suffisant,
ce qui suffit
Inglese
sufficient
Spagnolo
suficiente,
bastante
Italiano
sufficiènte,
bastévole
Tedesco
genügend,
ausreichend.
chiesisíat , prn Definizione
chie (si) siat, css. persona, chie si bògiat chi siat, unu/una bastat chi siat
Sinonimi e contrari
chincoi,
chinechisiat,
chinecoe,
chinisiollat,
siachisiat
/
chie,
chine
Frasi
chiesisiat podet fàghere una cosa goi ◊ chiesisiat chi cherfat intrare, catzachelu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui que ce soit,
n'importe qui
Inglese
anyone
Spagnolo
quienquiera,
cualquiera (que)
Italiano
chicchessìa,
chiùnque
Tedesco
wer auch immer.
cogónu , nm Definizione
sicadura a tropu de calecuna cosa (es. pane modhe); fintzes dispraxere, prus che àteru de ofesa, de su èssere apocau, fatu a bregúngia
Sinonimi e contrari
assicorradura,
assicorru
/
angóniu,
annógiu,
ràngulu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
état de ce qui est dur,
sec,
rassis,
ressentiment
Inglese
drying up
Spagnolo
resecado,
resentimiento
Italiano
rinsecchiménto,
risentiménto
Tedesco
trocken werden,
Groll.
cogúzu , nm: cucuzu,
cuguzu Definizione
totu su chi serbit a cuguzare, ammontare, fintzes a bestire; in su foedhóngiu, cosa nada in cobertantza, chi no si cumprendhet luego; genia de fogighedha o camisa chi portant imbodhigada is granos de una css. ispiga, e fintzes su granu etotu imbodhigau / faedhare in cuguzu = fuedhai in crobetàntzia, de una manera chi no si cumprendhet dereta, de pàrrere una cosa candho est un’àtera
Sinonimi e contrari
acavannu,
ammuntolzu,
assacarru,
coberta,
cucutzura,
cubutóngiu,
cugutzadorza,
cugutzóngiu,
cuzicura,
incarralzu
/
crobetàntzia
Frasi
faghendhe de su letu sa grabbada a coguzu li ponet sa banita, a istèrrere li ponet sa fressada!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couverture,
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
covering
Spagnolo
cobertura
Italiano
copertura,
tutto ciò che serve a coprire
Tedesco
Decke.
covacúra , nf Definizione
totu su chi si podet pònnere a covecu, po ammontu a calecuna cosa
Sinonimi e contrari
acavannu,
ammantadroxu,
assacarru,
carrarzura,
coberta,
coguzu,
cubutóngiu,
cucutzura,
cugutzadorza
Frasi
betare una cosa a covacura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couverture,
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
coverings
Spagnolo
todo lo que cubre
Italiano
tutto ciò che può servire per coprire
Tedesco
Decke.
cucutzúra , nf: cucuzura,
cugugiura,
cugutzura,
cuguzura Definizione
totugantu su chi serbit po carragiare, de ammontu
Sinonimi e contrari
acavannu,
ammantadroxu,
ammuntolzu,
assacarru,
carralzamenta,
carrarzura,
coguzu,
covacura,
cubutóngiu,
cugutzadorza,
cuzicadura,
cuzicura,
incarralzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
covering
Spagnolo
cobertura
Italiano
tutto ciò che serve per coprire
Tedesco
Decke.
cúdhe , prn, agt: cudhu Definizione
(f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat
Sinonimi e contrari
icudhe
| ctr.
custe,
custu
Frasi
cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau)
2.
sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai
3.
o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?!
4.
portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona!
5.
sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu!
Etimo
ltn.
(ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum
Traduzioni
Francese
ce,
cet,
celui
Inglese
that
Spagnolo
él,
aquel
Italiano
quégli,
colui,
quéllo (f. colèi,
quella)
Tedesco
jener,
der da,
jene,
die da.
cússe , agt, prn: cussu Definizione
agt. e prn. (f. -a) impreau po inditare persona o cosa acanta (o fintzes solu pentzada coment'e acanta) a chie est ascurtandho, cosa chi at nau su chi est ascurtandho (a/c. sa forma cusse s'impreat solu coment'e prn. sing. de persona ómine, in camp. cussu dhu narant fintzes coment'e prn. in su sensu de issu/isse chentza valore de raportu cun chie est foedhandho o iscurtandho, solu de 3ˆ persona sing.); coment'e agt. si ponet sèmpere innanti de su nm. / a.c. sa forma fémina si narat coment'e pron. in su sensu de atzione, fata, cumportamentu
Sinonimi e contrari
cdh. chissu
/
isce
Modi di dire
csn:
in cussu, in cussa = in cussu mamentu, sughestantu; sighíreli cussa = abbetiai, sighiri a nàrriri o a fai segundu un'idea; dae cussu = pro curpa, neghe de cussu motivu, de cussa cosa o chistione; cussu o no cussu = chi siat neghe de cussa cosa o neghe de un'àtera, chi dipendhat (o siat dipesu) de una cosa o de un'àtera; cun totu cussu = mancari, fintzas si…; si est cussu… = si est gai…
Frasi
a cuss'ómine deo lu connosco ◊ gi est pagu cussu lurdagu chi as fatu!…◊ cussa cosa chi mi as dadu no est bona ◊ cuss'àxina cota, ingunis, segandedha!
2.
cussa est sa cosa giusta ◊ chie fit cussu chi as nadu? ◊ chini est cussa? ◊ custu est su meu, cussu su tou ◊ cussu no ti dexit, no ti arruit bèni ◊ cussu dhu naras tui: ma no est aici! ◊ cussu est a l'arruinare: no bi lu fetas! ◊ bidu l'as cussu chi est coladu? ◊ cusse si narat Antiocu, custe imbetze Antoni
3.
in cussa fit passendhe una fémina, bellita, e sos ojos de sos betzos si la puntant atzesos ◊ fia sonniendhe a tie: in cussu mi ses in d-unu sinnu iscumparida! ◊ in cussu fit imbénnitu potente e irmenticatu si fit de sa raichina ◊ mamma mi fateit pònnere a pes a fogu in sa tziminea: in cussa, pro s’istrachidúdine e su caentu si mi allorigheit su sonnu
4.
síghili cussa, tue, za andhat bene!…◊ eh, tue fae cussa, e as a bíere ca ti lassaus solu coment'e unu cane! ◊ traitore, no creia mai chi mi faghias cussa!
5.
cussu o no cussu, ndhe at collidu maladia ◊ cun totu cussu, deo no benzo gai etotu cun tegus ◊ in cue no rispetant s'anzenu e dae cussu ndhe bochint e ndhe arrestant ◊ si est cussu, de custu votu no potzu trantziri
Etimo
ltn.
(ec)cu(m) + ipse, (ec)cu(m) + ipsum
Traduzioni
Francese
ce,
cet,
celui
Inglese
this (man)
Spagnolo
ese,
ése,
éste
Italiano
codésto,
costui,
tale,
ciò (f. costèi,
codesta,
pl. costóro)
Tedesco
dieser.
cúste , agt, prn: custu Definizione
(f. custa) agt. e prn. chi s'impreat a inditare cosa o persona acanta o chi si pentzat acanta, de logu o de tempus, a chie est foedhandho (a/c. custe s'impreat solu coment'e prn. sing. de ómine); candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm./ a/c. in is paristórias, po su prus si cumènciat cun custu prn. fintzes chentza àere foedhau innanti de chie (es. Custu fit unu pitzocu chi andhàt a sa limúsina ◊ Custos fint duos frates, unu macu e unu sàviu ◊ Custos fint unu babbu e una mama); custu sighi siat!…, custu sighi si niat!… = est una cosa chi dhi donas tropu importàntzia = e cantu at a èssi?!…
Frasi
cust'ómine est curiosu! ◊ custu triballu lu fato deo, cussu lu faghes tue ◊ balla, custa borta tui no mi dha fais!
2.
custa fit una mama chi aiat duas fizas ◊ ditzosu custe e ditzosu cudhe ◊ custe si nat Giuanne de Arborea e deo Pedru, primu fizu sou (F.Dore)◊ est custe su chi at tentu sa fortuna de partire ◊ custe mi est babbu
3.
ite no fit, custu!… lis pariat, o naraiant chi fit, cosa ispantosa meda ◊ custu sighi siat amigu: sempre a s'atrollada cun isse ses! ◊ custu sighi si niat triballu…, dae note a note donzi die!
Etimo
ltn.
(ec)cu(m) + iste, (ec)cu(m)+ istu(m)
Traduzioni
Francese
ce,
cet,
celui
Inglese
this
Spagnolo
este,
éste,
esto
Italiano
quésto,
quésti
Tedesco
dieser.
incaúngiu , nm: ingaugnu,
ingaúngiu,
ingaunzu Definizione
cosa, mescamente prus de sustàntzia (casu, petza, e àteru), chi si papat impare cun su pane e dhi giaet prus sabore
Sinonimi e contrari
agonzu*,
armíngiu cumpànigu,
gaúngiu
Frasi
si donant su pani sentza de ingaúngiu ◊ in tempus antigu ni pani e ni ingaúngiu ◊ zughiat càriga a ingaunzu ◊ ndhe at furadu unu tzichi però papadu si dh'at a murrúngiu ca no at agatadu s'incaúngiu! ◊ dhi apu bitiu su murzu: pani, ingaúngiu e binu ◊ mi soe iscarésciu ca buxia arrecàpidu e ingaúngiu in sa tasca e non apo mancu papau
Terminologia scientifica
mng
Traduzioni
Francese
ce que l'on mange avec du pain
Inglese
companage
Spagnolo
companage,
condumio
Italiano
companàtico
Tedesco
Zukost zum Brot.
insàra, insàras, insàsa , avb, cng: intzaras,
issara,
issaras Definizione
como pag'ora; comogomo, issarighedha, tandhodandho; a su tempus, in cussu mamentu; ca est (fut) deasi ndhe benit (ndh'est beniu) chi…
Sinonimi e contrari
assora,
cuschindhe,
inciandus,
tandho
| ctr.
commo
Modi di dire
csn:
issara, insara insara = pagu in s'ora, apenas un'iscutighedha innanti, comogomo; de insaras a immoi = de tandho a como; de insaras a innantis = de tandho in pustis
Frasi
biendi is ogus tuus disigiamu de morri intzaras ◊ li conto una cosa chi mi est sutzessa issara andhendhe a s'abba ◊ su sole ch'est faladu da'insara in sos saltos ispanos de ponente (S.Casu)◊ ti repito su chi apo nadu issara: chi ses faltzu già si bidet a sa chinna! ◊ si emu pentzau insaras, de custas penas no nd'emu bistu mai! ◊ no ti l'apo a fàghere prus sa proposta de issara
2.
tiu tou fit inoghe issara: fia pessendhe chi aizis fatu a paris!
3.
ojos de bellesa rara, niedhos, castanzos, vàrios, cun milli modos contràrios ferint e curant insara ◊ chi ndi tenis meda, intzaras donamindi!
Etimo
ltn.
ipsa hora
Traduzioni
Francese
à ce moment -là,
naguère
Inglese
just now
Spagnolo
entonces
Italiano
allóra,
testé
Tedesco
da,
kurz zuvor.
istasèra, istasèro , avb Definizione
custu sero, su sero de oe, oe a mericedhu, a primu note
Sinonimi e contrari
oesero
Frasi
pioet istasera e càglio ca no lughet su sole (G.Orgolesu)◊ istasero bi est sa riunione pro sa festa ◊ a domo torro istasero
Terminologia scientifica
tpc
Traduzioni
Francese
ce soir
Inglese
this evening
Spagnolo
esta noche
Italiano
staséra
Tedesco
heute abend.