abbuàre , vrb: abbubare,
buare Definizione
cuare in sa buada, istare o abbarrare coment'e cuaos
Sinonimi e contrari
abbusare 1,
acuae,
acusciare,
afufai,
ammacionai,
ammagare,
atanai,
atracare,
atupare,
impertusare,
incalancare,
intanae,
intupai,
intuvedhare,
intuzare,
istugiai,
tudai
/
asciuconare
Frasi
chie l'ischit ite s'abbubat in sa mente de su poeta in cada mamentu de sa die e de sa note? (G.Piga)
Traduzioni
Francese
se terrer,
se cacher (fig)
Inglese
to go back
Spagnolo
esconderse
Italiano
rintanarsi
Tedesco
sich verkriechen.
acobiài, acobilàre , vrb: acoilae,
acoilare,
acoliai,
acoliare,
acubilare,
acugliai,
acuilai,
acuilare,
acuvilare,
aculiai,
aculiare,
cubilare Definizione
fàere fúrriu, torrare a cuile, a su crocadórgiu, andhare a crocare, fintzes pònnere in su crocadórgiu; istare o pònnere in calecunu logu, aintru, asuta, po si aprigare o cuare; istare in asséliu, firmu, su si apaghiare
Sinonimi e contrari
acoiletare,
acojai,
acuae,
apatai,
apogiai,
assebiai,
impudhilare
| ctr.
bocare,
essire,
pesare
Frasi
iscurtabas sos puzones su sero acubilandhe (P.Mura)◊ furriadorzu de istrias, acoilas bobborrotis e tirpias (L.Loi)◊ sas rúndhines sunt aculiadas in su filu ◊ is pillonedhus fiant acobiaus ◊ su pilloni innòi si acúliat a pausai
2.
furiat pruendu e po no m'isciundi mi seu aculiau ◊ no ia postu menti a babbu a m'aculiai in domu sua is dis de cussa strasura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se coucher,
s'abriter
Inglese
to return to the fold to go back to sleep to shelter
Spagnolo
cubilar,
cobijar
Italiano
rientrare nell'ovile,
ritirarsi a dormire,
ripararsi
Tedesco
in den Stall zurückkehren,
schlafengehen,
sich unterstellen.
acojài , vrb: acujai,
acujare Definizione
nau mescamente de animales, intrare o andhare a si crocare in s'acoiladórgiu; nau de gente (mescamente piciochedhos), asseliare, apartare, cuare
Sinonimi e contrari
acobiai,
acuae,
cortire,
remonire
| ctr.
essire
Frasi
a sa mata dhoi fúrriant is pillonis a dhoi acojai ◊ candu cummentzat a fai frius, sa musca s'acujat aintru de domu ◊ is crucuitus carraxosus trigant a s'acojai
2.
innanti abboghinamos e poi nos acujamos che catedhos ◊ nci fiat una musca… depit èssi acujada: no dha biu prus ◊ sa morti si est acujara apalas de is murus isderrutus de s'arrexoni! ◊ abarrai in domu acujaus, candu cabat su lampu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se coucher
Inglese
to go back to sleep
Spagnolo
cubilar,
calmarse
Italiano
ritirarsi a dormire
Tedesco
schlafengehen.
acrodhàre , vrb: aggradhare 1,
aggrodhare Definizione
intanare, cuare comente faet su grodhe, su margiane, ibertandho a furare ccn. cosa, abbasciare, su si pònnere abbasciaos coment’e po no si fàere a bíere
Sinonimi e contrari
abbuare,
acuae,
ammacionai,
apatai,
atanai
Frasi
si acrodhaiat in d-un'istrintorzu, betaiat sa sanna de su rú a s'anzone colendhe e che lu tiraiat ◊ si est acrodhadu acurtzu a una mata de chessa a fàghere de bisonzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se terrer,
être aux aguets
Inglese
to go back to one's den,
to lie in wait
Spagnolo
esconderse,
estar alen acecho
Italiano
rintanarsi,
stare in agguato
Tedesco
sich verkriechen,
auf der Lauer liegen.
addaeségus , avb, prep: addaisecus,
addaisegus,
addausegus,
addesegus,
addiassecus Definizione
unu tretu apalas, unu tanti de tempus apustis de un'àteru / a. meu, tou, sou, e totu deasi
Sinonimi e contrari
acoacò,
aissegus,
apabas,
daesecus,
incuadas,
indissecus,
insegus
| ctr.
addaenanti,
ananti
Frasi
pedalendhe a tota fua, a cudhu mi lu lasso addausegus ◊ custu pabilu est iscritu addaisegus puru
2.
addaesegus meu nudha lasso, si no postas de pè in su terrinu ◊ lemis sa calada addesegus de crésia
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
derrière
Inglese
before,
back
Spagnolo
atrás,
detrás
Italiano
diètro
Tedesco
hinten (Adv.),
vergangen (Adv.),
hinter (Präp.).
aisségus , avb, prep: asegus,
assecus,
assegus Definizione
su tretu apalas de una cosa o de unu / avb. de tempus: a s'assegus = a úrtimu de totu, a fine e a candho, apustis; pigai a unu a lanas de asegus = leàrelu a purpedhas de culu
Sinonimi e contrari
acoacò,
addaesegus,
daesecus,
incuadas,
insegus
| ctr.
ananti
2.
si est giradu a dogni ala e at bidu, própiu aissegus de una foza, un'afarighedhu chi pariat una mela allizada ◊ su soldadedhu at detzisu tandho de si cuare aissegus de una tabbachera
3.
olvida, nessi, a s'assegus, s'amarigore de sa vida: ca no balet chi pentida ti boltes, poi, a insegus! ◊ a s'assecus sa bidha fit torrata unu burdellu niedhu che furesi
4.
creimí ca ti pigu a lanas de asegus!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
derrière
Inglese
back
Spagnolo
atrás,
detrás,
tras,
detrás de
Italiano
diètro
Tedesco
hinter,
hinten.
arratirài , vrb: arretirai,
arritirai,
arritirare,
retirai Definizione
torrare agoa, andharesindhe, lassare istare una cosa, una chistione, un'impíciu; learesindhe de unu logu calecuna cosa chi apartenet o pertocat a chie ndhe dha leat, su ndhe pigare sa cosa de mesu ue istrobbat po dha pònnere a una parte, in su logu suo
Sinonimi e contrari
furriai,
storrai
/
collire,
leai,
picare
Frasi
bai e arretiradí, lassa a perdi custas chistionis! ◊ sa filla de s'urrei si fut arritirada po nci pensai
2.
sa mama ndi at arretirau su fillu de iscola ◊ sa mesixedha dh’arritiru a una parti ca dòngiu una passada de iscova
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
retirer
Inglese
to take back
Spagnolo
retirar
Italiano
ritirare
Tedesco
zurückziehen.
atanài , vrb: atanare 1 Definizione
intrare, cuare in sa tana
Sinonimi e contrari
abbuare,
abbusare,
acuae,
ammacionai,
ammagare,
atupare,
cuerrai,
impercusinare,
incalancare,
infoxinae,
intanae,
intupai,
intuvedhare,
istichire,
tudai
Frasi
in cussu arruaxu si atanant is margianis ◊ su mergiani si est atanau atesu de sa genti
2.
candu s'ant cracau a bombas fuaus atanaus in d-una forada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se terrer,
se cloîtrer
Inglese
to go back to one's den
Spagnolo
esconderse en una guarida
Italiano
rintanarsi
Tedesco
sich verkriechen.
codiàna , nf, avb: cogiana,
cojana,
congiana Definizione
s'úrtima parte de una sumana de tempus; sa puda prus bàscia cun prus pagos ogos chi in su fundhu de sa bide depet abbarrare a úrtimu (ctr. cabidiana o carriadòrgia); cotza de linna chi de sa parte de asegus s'intrat in s'incàsciu de s'isteva po mantènnere sidhia sa timona a sa parte de asegus in s'arau / avb. a codiana, in codiana = a úrtimos
Frasi
codiana de chida, de mese, de annu ◊ a codiana de s'àteru mese in bidha che sunt sos poetas a sa festa ◊ pustis, a codiana de frearzu, t'impigno de ndhe fàghere ispedire sa cantidade chi ti naro
2.
s'aradu fit divisu in deghe petzos: sa cogiana, s'isteva, sa entale…
Cognomi e Proverbi
smb:
Cojana, Coiana, Coyana
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dernier,
derrier,
à la fin,
enfin
Inglese
the last part,
the back side of a thing
Spagnolo
cola,
fin,
última
Italiano
l'ùltima parte,
la parte posterióre di qlcs
Tedesco
letzter Teil,
hinterer Teil.
coigiàre , vrb: acogiai,
coigliai,
coillai,
coizari,
coizare,
cuillai,
cuizare Definizione
lassare, lassare a s'assegus, a parte de apalas, a una parte, agoa; abbarrare o istare agoa de is àteros in d-unu andhare / coillai úrtimu = abbarrare úrtimu
Sinonimi e contrari
abarrai,
acadiare,
acojanare,
apaltare,
cambare,
codiare,
cogiai,
incoizare,
lassai
| ctr.
pigai,
furai
Frasi
beta unu pagu lestru ca sinono s'isterzu coizat e ti che ruet su late a terra! ◊ est pentzendu a si fai cuillai su civraxu, ca tenit fàmini
2.
de su prochedhu no ndhe ant coigiau mancu unu biculedhedhu ◊ no ses mortu ma ti coillant pagus minutus de vida ◊ portanci is cuatru marengus chi ti funt coillaus ◊ si est postu a curri cun totu is fortzas chi dhi coillànt ◊ s'arveghe chi si fut coizada est torrendhe a su cuile
3.
mi che sunt furendhe totu in s'ortu: no bi coizant mancu foza, no de si che collire sa cosa! ◊ cussu no coígiat un'ispistoru de casu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
laisser ou rester en arrière
Inglese
to leave,
to stay back
Spagnolo
dejar,
quedar atrás
Italiano
lasciare,
accantonare,
restare indiètro
Tedesco
lassen,
beiseitelegen,
zurückbleiben
contoniàe, contoniài, contoniàre, contoniàri , vrb Definizione
torrare (e fintzes batire) a contone, a domo, furriare o recuire a bidha
Sinonimi e contrari
arrefurai,
furriai,
ghirare,
recoire,
recòrdere,
remunire,
soniae
/
pigai,
poltare
| ctr.
essire,
tocai 1
Frasi
us ómmines, pacubbene de issus, candho contoniànt contoniànt! ◊ bai ca babbu tuu ti dhu donat in costas su súcuru, candu contóniat! ◊ si ndi pesàt a iscuriu e contoniàt a s'iscorigadroxu ◊ is bòis a merí contóniant a bidha ◊ mi nci contóniu a domu ◊ fui circandho is mannalitzas ca non funt contoniatas a domu
2.
de sa buca de is pipius e de is piciochedhus ti as contoniau su bantu (Ev)◊ s'arroda de su tempus ndi at contoniau artis noas e fuedhus nous ◊ cudhus funt andaus a ndi contoniai is bacas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rentrer
Inglese
to come back
Spagnolo
regresar
Italiano
rientrare
Tedesco
zurückkehren.
furriài , vrb: furriare 1,
furriari,
vorriare Definizione
mòvere a giradura, girare a un'àtera bandha, de si pòdere o de fàere bíere a un’àtera parte, pònnere su de pitzu a fundhu, su de aintru a fora; betare o orrúere a terra de cosa chi istat coment'e prantada; torrare acoa, fàere torrare acoa una cosa andhandho, una cosa chi ferit; fàere fúrriu, torrare a unu matessi logu, torrare a ue s'istat; andhare contras a ccn., mescamente a chie cumandhat o contat de prus; cricare a ccn. po agiudu, pedire cun apédhiu a unu po calecunu praxere, benefíciu; imbitzare a calecuna cosa, betàresi a furare; cambiare
Sinonimi e contrari
boltare,
dòrchere,
ghindhare,
girai,
ifurriare,
irbortai,
sciurriai
/
acavacai,
boltulare,
tambulare
/
ghirare,
recoire
/
cambiai,
mudai
Modi di dire
csn:
furriare che dae balla = torrai acoa, fuiri, lassai a pèrdiri debressi ccn. cosa; furriare de palas = andaisindi; furriare su trugu a una pudha = tirai su tzugu, bociri; furriàresi che gremedha = ischirchinàresi che colora (de su dolore); furriàresi a carchi cosa = furai; furriare su sentidu = ammachiaisí, irbariare; furriàresi a ccn. = (po agiudu), circai agiudu, (po no pònniri menti) arrebbellai; furriai s'istògumu = fàghere a gana mala; furriare manu = (trabballendi) movirisí o trabballai girendi a su contràriu; furriai is fuedhus = istropiare sas peràulas, fàgherelis nàrrere su chi no narant; furriai a unu = cumbíncherelu a carchi cosa, fàghereli cambiare idea; furriai (de sa conca, a unu) = èssere a irbadhinamentu
Frasi
furriadiche sa cara no ti ferzat cosa a ogros! ◊ sa peta arrustindhe si depet furriare ◊ so fúrriendhe sas cartzitas a s'ala bona ◊ nci fúrriat sa faci a s'àtara parti ◊ sa domo est prena chi no bi at ube si furriare ◊ femu abarrau fúrria fúrria che una tratalia posta in fogu ◊ candho unu si furriàt sa camba no fut a andhare a su dotore
2.
chi nci fúrrias sa cascita nci arruit totu sa cosa a terra ◊ chi no papu mi nci fúrriu de su fàmini! ◊ si làssinas ti nche fúrriat s'isterju de su late
3.
iseto inoghe, inue giajos tuos furriesint Fenícios e Romanos! (S.Murgia Niola)◊ s'intzeradu fúrriat s'abba ◊ s'atarzu fúrriat fintzas sa balla ◊ cun sa màchina andho a unu tretu largu a furriare ◊ mancu custu frizidore ti fúrriat, a tie! ◊ fúrria sas berbeghes dae su laore ca faghent dannu!
4.
a su noti su pobidhu fúrriat a domu ◊ andàt a giogai cun is amigus e furriàt a tradu ◊ su piciochedhu òrfanu si furriàt in domu de sa sorri
5.
bidet su perígulu, ma no fúrriat: sighit a imbucare! ◊ za coitat furriendhe candho intendhet su prétziu!…◊ candho at intesu su prétziu at furriadu che dae balla!
6.
bollu chi mi perdonis ca mi seu furriada a tui ◊ su malu si fúrriat fintzas a su babbu e a sa mama ◊ sa genti no iscít a si furriai contras a chini tenit sa curpa de nosi fàiri emigrai
7.
si no mi azudas tue a chie mi fúrrio? ◊ domandaus sa miserigórdia de Deus e po èssiri iscurtaus nosi furriaus a Gesugristu
8.
ses istau sempre malu furriannodi a su bestiàmene domau!
9.
est aturada muda coment'e furriada a perda ◊ no mi apu a furriai mancu a dinai, nou! ◊ onzi consolu che lis est furriadu in prantu ◊ si no fúrriat bentu andhamus male ◊ si sunt brighendhe e mi paret chi che la fúrriant a corpos! ◊ custas peràulas che las furriamus in àteras limbas ◊ cussu est unu chi no si lassat furriai
Cognomi e Proverbi
prb:
su burricu si fúrriat a su majolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tourner,
retourner,
s'adresser,
se révolter
Inglese
to turn (over again),
to address,
to rebel,
to go back
Spagnolo
revolver,
volcar,
volver atrás,
dirigirse,
sublevarse
Italiano
voltare,
rivoltare,
ribaltare,
svoltare,
tornare indiètro,
rivòlgersi,
ribellarsi,
rivoltarsi,
insórgere
Tedesco
wenden,
zurückkehren,
sich wenden,
sich empören.
illumbài, illumbàre , vrb: illummare,
islumbare,
slumbai Definizione
pònnere dolore a lumbos, acropare a lumbos, a is errigos
Sinonimi e contrari
iderrigari,
illumbedhare,
irrenare,
isarrigai,
iscumbarare,
lumbai
Frasi
illissinu a peis paris, in s'oru de m'illummare! ◊ sétzidi in su liminaxu de s'enna: chi ti movis, custus mengianu t'illumbu! ◊ iscudidhu de perda, illumbadhu cussu cani!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'éreinter
Inglese
to strain one's back
Spagnolo
derrengar
Italiano
dilombare
Tedesco
sich abmühen.
incuàdas , avb Definizione
si narat sèmpere coment'e avb. in su sensu de logu e de tempus passau: andai, torrai i. = torrare a culissegus, torrare insegus (in su logu e in su tempus)
Sinonimi e contrari
culinsecus,
palipissegus
/
acoacò,
addaesegus,
aissegus,
daesecus,
insegus
| ctr.
addaenanti
Frasi
su bentu ndi torrat su sonu incuadas ◊ mi parit chi seus torraus incuadas de trint'annus ◊ fortzis ti at fatu mali su èssi torrau incuadas cun su pentzamentu! ◊ cussa est un'afrenta chi si fait torrai incuadas de séculus ◊ eis isbagliau caminu: torrai incuadas e pigai cuss'atru morixedhu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en arrière
Inglese
back
Spagnolo
atrás
Italiano
indiètro
Tedesco
zurück.
incuíre , vrb Definizione
torrare agoa, istesiare torrandho incuadas
Sinonimi e contrari
| ctr.
avansare
Frasi
sos lacanantes cherent fraigare acurtzu a sa làcana, ma depent incuire ambos duos, ca depent lassare unu tantu de logu in mesu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
reculer
Inglese
to pull back,
to degrade
Spagnolo
retroceder
Italiano
arretrare,
retrocèdere
Tedesco
zurückgehen,
zurückweisen.
innàdu , nm Definizione
cropu de ischina, móvia de sa carena coment'e nadandho / avb.: a innadu = cun unu corpu de ischina, móida a incannadas
Sinonimi e contrari
ischinada
Traduzioni
Francese
coup de reins
Inglese
blow with one's back
Spagnolo
espaldazo
Italiano
schienata
Tedesco
Rückenstoß.
inségus , avb, prep: issecus,
issegus Definizione
parte, logu apalas de comente si càstiat chentza si furriare; nau de tempus, innanti (passau) e fintzes ainnanti (benidore)
Sinonimi e contrari
acoacò,
addaesegus,
aissegus,
daesecus,
incuadas
| ctr.
ananti
Modi di dire
csn:
sa die insegus = sa die ifatu, sa chi depit bènniri; dae como issegus = de immoi a innantis; torrare in issegus = torrai acò
Frasi
dai s'asciuconu at iscutu unu brincu a issegus ◊ no balet chi pentida ti boltes a insegus! ◊ pro cantu eo cun tegus aimus fin'a como arrejonadu, mi so già meledadu: torramindhe sas líteras insegus! (Grolle)
2.
in iscola nos poniant fichidos a insegus de sa lavagna
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en arrière
Inglese
back
Spagnolo
atrás
Italiano
indiètro
Tedesco
zurück.
intanàe, intanài , vrb: intanare Definizione
intrare a istare in sa tana, apartare, istare cuau, isserrau (fintzes in logu bastat chi siat)
Sinonimi e contrari
abbuare,
abbusare 1,
acalare,
aclisare,
acuae,
afufai,
ammagare,
apatai,
atanai,
atupare,
cuerrai,
frànghere,
imbusare,
impercusinare,
infoxinae,
inserrai,
intupai,
intuvedhare,
istichire,
istumponai
Frasi
s'intanant in sas tupas ◊ mellus chi t'intanis, margiani, in sa gruta: si mi arruis asuta, s'angioni dha smàrigas! (L.Matta)◊ si est intanadu in d-una gruta candho at ischidu chi lu fint chirchendhe
2.
a Frantzischedhu, candho ghiraiat a bidha, no li piaghiat a s'intanare intro de sos tzilleris
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rentrer dans sa tanière,
se cacher
Inglese
to go back to one's den,
to hole up
Spagnolo
esconderse,
encerrarse
Italiano
rintanarsi
Tedesco
sich verkriechen
isarrigài , vrb Definizione
fàere male, pònnere dolore a is errigos (tretu bàsciu de s'ischina)
Sinonimi e contrari
iderrigari,
illumbai,
illumbedhare,
irrenare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
éreinter
Inglese
to break the back of (s.o)
Spagnolo
desriñonar
Italiano
direnare
Tedesco
lendenlahm machen.
ischinàda , nf Definizione
cropu de ischina, genia de móvia lestra
Sinonimi e contrari
innadu,
ischitzinada,
sédhidu
Frasi
iscúdere un'ischinada pro sere a cadhu ◊ s'àinu cun duas ischinadas sàrtiat concas de perda e prantones ◊ in pagas ischinadas ch'est pigadu a s'àrbure
Traduzioni
Francese
coup de reins,
frétillement
Inglese
blow with one's back
Spagnolo
golpe de riñones,
esguince
Italiano
schienata,
guizzo
Tedesco
Rückenstoß,
Ruck.