bèlte , nf: beste,
vesta Definizione
su bestimentu chentza precisare cale, ma mescamente pantalones e giacheta de ómine (e fintzes costúmene de fémina)
Sinonimi e contrari
beltimenta
Modi di dire
csn:
sa b. de su cabidale = coscinera; no càbere o istare in sa b. de sa cuntentesa = èssiri prexaus meda; bestes de allegria = bestimenta normale, de colore, chi si ponet pro cosas allegras; bestes de dolu = bestimenta pro lutu
Frasi
li apo fatu fàghere una beste noa a maridu meu
2.
no ndh'istat in sa beste de sa cuntentesa
Etimo
ltn.
veste(m)
Traduzioni
Francese
robe,
vêtement
Inglese
suit
Spagnolo
traje
Italiano
vèste,
vestito,
àbito
Tedesco
Kleid,
Kleidung.
beltíre , vrb, nm: bestire,
bestiri,
bistire,
bistiri,
vestire Definizione
pònnere bestimentu in dossu; su bestimentu etotu, ma prus che àteru de fémina o de pipios
Sinonimi e contrari
ghestire
/
alentai,
intrare,
pònnere
| ctr.
ischígnere,
ispogiare
Modi di dire
csn:
bestire ànimu a unu = pònnere corazu, animare, alentai; bestire sidi, apititu = pònnere o batire sidi, apititu; bestire apare duas cosas = intràrelas apare; bestíresi a… (fémina, ómine, preíderu e gai) = bestíresi comente a…, de pàrrere unu…; bistiri abertu = chi l'ant fatu de pòdere abbèrrere o serrare a butones, limetas e gai; su bestire podet èssere nou, betzu, largu, astrintu, curtzu, longu, zustu, addatu, serradu, abbertu
Frasi
los ant bistios e cartaos a nobu ◊ a filla mia dha bestu comenti bollu dèu ◊ Billoi bestiat a pantalonis biancus, cartzas niedhas a istafa, sa giacheta de orbaci niedhu e sa berrita ◊ a carrasegare isse si est bestidu a fémina, sa muzere a ómine ◊ una dí su príntzipi si est bestiu a piscadori
2.
a sa pitzinna li ant fatu bestires bellos ◊ li cherent samunados sos bestiredhos, a su pitzinnu
3.
e chie la podet bistire s'abba e chie ndhe la podet bocare sa malàida? ◊ a sa dommo noba che aiant bestiu petzi sas cadiras ◊ cherio cosa bona pro mi bestire apetitu ◊ pro li bestire ànimu lu bantabat ◊ su sudore li bestit prus sapore a su pane ◊ Bantoni aiat bestiu in mesu àteru nàrrere pro secare cussu negóssiu
Cognomi e Proverbi
prb:
chie de s'anzenu si bestit restat ispozadu
Etimo
ltn.
vestire
Traduzioni
Francese
habiller,
vêtir,
vêtement
Inglese
to dress,
suit
Spagnolo
llevar,
ropa
Italiano
vestire,
indossare,
vestito
Tedesco
anziehen Kleidung.
cufàchere , vrb: acunfàiri,
cufàghere,
cunfàghere Definizione
andhare bene, fàere bene a sa salude, a su crèschere de unu o de una mata / pps. cufàchiu
Sinonimi e contrari
cunfàvere
| ctr.
nòghere
Frasi
in cue, ca est terrinu chi li cufaghet, bi ponet su laore, meda ◊ inue che fit no li cufaghiat s'ària e torradu si ndh'est
Traduzioni
Francese
convenir,
seoir
Inglese
to suit
Spagnolo
sentar bien
Italiano
confarsi
Tedesco
passen.
cumbènnere, cumbènniri , vrb: cummènnere Definizione
torrare a contu, tènnere profetu de una cosa, andhare méngius una cosa a su postu de un'àtera
Frasi
cumbenit de andhare luego ◊ po seguresa ti cumbenit a ndi fuedhai innantis de andai ◊ cumbenit a fàghere goi ◊ ti cumbenit chi bi pesses tue etotu a sas cosas tuas! ◊ a comporare inoghe no cumbenit ca est totu prus caru ◊ ti cummenit a bènnere ◊ in tempus rimédia ca aici cumbenit!
Etimo
ltn.
convenire
Traduzioni
Francese
convenir
Inglese
to suit
Spagnolo
convenir,
compensar
Italiano
convenire
Tedesco
günstig sein,
sich lohnen.
cúpas , nf pl: gupas Definizione
unu de is sinnos o mertzas de is cartas de giogare
Traduzioni
Francese
coupes
Inglese
the suit in italian cards corresponding to hearts (playing)
Spagnolo
copa
Italiano
còppe
Tedesco
Becher.
dèchere , vrb: addèchere,
dègere,
dèghere,
degi,
dègiri,
dèxere,
dexi 1,
dèxiri Definizione
istare, pàrrere o andhare bene de una cosa a un'àtera, a unu, su èssere o pàrrere adata o bella, bona, fintzes su èssere giustu o adatu de unu fàere, de unu cumportamentu cunforma a su logu o a s'ocasione / pps. déchiu / dèxiri che sa fica in s'ogu = própiu nudha
Sinonimi e contrari
gèxere,
importare,
merèssere,
reguardare
Frasi
a sos macarrones lis deghet su casu e sa bagna ◊ a cussa càssia li deghet custa tinta ◊ no dhi dexit sa corona fata de floris de aràngiu ◊ fit de vinu vonu e li dechiat peri sa brulla ◊ no ti deghet su ríere, cun totu custu dannu! ◊ a unu mannu no li deghet a zogare che una criadura ◊ est sinnu de mente zusta a nàrrere sos faedhos chi bi deghent ebbia ◊ andai a cuadhu de molenti non degit po s'ocasioni!◊ segundhu su foedhu, nau in crésia no deghet!
2.
bollu chi sa petza siat arrustia comenti dexit ◊ una cràstula ses, chi dexiast internada in manicómiu bia e bona!
3.
so andhendhe a ue mi paret e piaghet: no sunt cosas chi bos deghent!
4.
custu dispiaghere própiu no mi lu deghia
Cognomi e Proverbi
prb:
a cane no dhi deget pane
Etimo
ltn.
decere
Traduzioni
Francese
convenir,
seoir
Inglese
to suit
Spagnolo
convenir
Italiano
addirsi
Tedesco
passen.
iltàre , vrb: istai,
istare,
stai Definizione
su èssere, su abbarrare, su sighire a èssere de sa matessi manera, imperau pruschetotu po sa salude, sa manera de campare, po bívere, tènnere domo a ue fàere fúrriu o fàere abbitu in ccn. logu fintzes a manera chi s’ischípiat, tènnere sa residéntzia; càbere de una cosa aintru de un’istrégiu, de unu logu (deosi pigat s’aus. àere); foedhandho de bestimentu, orrúere bene a chie si dhu ponet, dèghere; aporrire, giare in manu una cosa a un’àteru o fintzes lassare una cosa a préstidu (aus. àere)/ pps. istadu (chi est de su vrb. èssere puru); ind. pres. 1ˆ p. sing. isto, istau, 1ˆ p. pl. istadeus; ind.passau 3ˆ p. sing. istetit; ind. imp. 3ˆ p. sing. istetiat; istare + ger. de àteros vrb. = narat su sighire de s’atzione inditada de s’àteru vrb. (istare faghindhe = fàere, sighire a fàere, istare andhendhe = andhare, sighire a andhare, istare pessendhe = pentzare, sighire a pentzare, e totu deasi)
Sinonimi e contrari
abarrai,
abertai,
aisetare,
arreare,
èssere
/
càbere
/
aporrire
/
imprestare
| ctr.
andai,
cambiai
Modi di dire
csn:
"si isto", mancari a su presente, s'impreat pro css. tempus passadu puru: s'isto deo!… = s'isto deo no lu faghia, s'isto deo no l'aia fatu; istaresindhe de carchi cosa = fai a mancu, aguantaisí de fai ccn. cosa chi s'iat a bolli fai; ista a bídere si…, ist'abbellu si… = abarra abbellu si…, bieus immoi si…; si no istat ca…, si no istat de… = mancu mali ca…, si no fit ca… (est unu cuncetu de càusa); lassare istare = lassai a pèrdiri, isbandonai, lassai in paxi; istare a s'allora allora = faghindhe e chentza fàghere, perdendi tempus; istare a or'a ora = abarrai a s'úrtimu momentu; istare duiddui = abarrai a su pentza e torra; no pòdere istare = istare male, intendirisí mali de no arrennèsciri a agatai asséliu; no ischire inue ndh'istare de sa cuntentesa = èssiri prexaus meda, no tenni asséliu de su prexu
Frasi
gei mi bieis comenti istu ◊ e comente istant in domo tua? ◊ cussa famíllia che istaiat in contonera, ma como ndhe istat in bidha ◊ inue che istas, ca benzo a domo tua? ◊ semus istendhe male cun totu custos pidinos, unu muntone de cosas de fàghere ◊ bi at chie istat bene e bi at chie istat male ◊ e comente istas: sanighedhu ses? ◊ chie istat male si acotet! ◊ cussa cosa, posta gai, istat male: ndhe podet rúere ◊ istadeus bèni dèu e issus
2.
issos si sunt istados e deo mi ndhe so bénnidu ◊ andho a cumandhu e mi ndhe torro luego, no mi che isto inie! ◊ no istes chentza fàghere! ◊ si as bisonzu de lu faedhare, no istes a candho si ch'est andhendhe! ◊ candho lu mintzídiant, isse no istat duiddui a rispòndhere male! ◊ aundi est coru e vida istau cuntziderendi! ◊ si cheres annare bae: po me no istes! ◊ pro no istare a s'andha e torra a tantas bortas menzus gàrrigo de prus
3.
a candho istas a fàghere cussa faina?! ◊ no apo a istare meda a torrare ◊ si no ti seras prima de brincare, no as a istare meda a ti lu ninniare! ◊ cant'istas murghindhe, deo ammanitzo s'àtera cosa pro tucare a bidha ◊ istamus pagas dies a torrare
4.
bunnedha e falda de seda, imbustu, isciaca e giupone t'istant a perfessione ◊ mi apo fatu una bestimenta a prou: m'istat bene una meraviza!
5.
no sigas a betare mústiu a sa cuba ca no bi ndhe istat àteru! ◊ inue t'istat totu cust'ira de cosa chi ses manighendhe?! ◊ in cuchina bi aiat una ziminera manna chi bi istabant totus inintro ◊ cust'isterzu est minore e totu custa cosa no b'istat
6.
a su pisedhu l'isto sa forramenta, gai imparat a triballare ◊ a mi ndhe l'istas sa lepa, ca no bi lompo? ◊ a mi l'istas, como, sa màchina, ca guido deo? ◊ a mi l'istas, sa lepa, a mi segare casu? ◊ ístalu a mie, cussu tzapu, ca ndhe bides de terra furriada! ◊ a mi l'istas su cellulare tou, ca su meu est iscàrrigu, ca depo fàghere una telefonada como?
7.
aite mi la ses dendhe custa cosa, a istare o a lassare? ◊ bae a mammai Maria, si nos istat unu pane, za bi lu torramus a sa cota! ◊ s'ebba sua isse no l'istat a neune
8.
deo mi apo a iltare a su chi cheret Deu ◊ no mi ndhe isto chentza bídere comente est ◊ de cantu ti narant a promissas ndhe as àere unu corru e… ti ndh'istas! ◊ chircas, inventas dogni ingrediente: tue ti ndhe istas pro lu dare a mie! (G.Sini)◊ no si ndhe podent istare de fumare…◊ nara, Cubeddu, dae su vísciu prite no ti ndhe istas! (Còntene)◊ si babbu ti narat ca nono, a malaògia de mei ti ndhe istas! ◊ nois féminas nos istamus fintzas de allegros cuentos!
9.
istade, lassàdemi colare, ca tenzo presse! ◊ ista a bídere si bi resesso deo! ◊ làssami cussu cantu de fuste…: ist'abbellu si como ti ndhe impipas! ◊ si no istat ca l'apo bidu cun sos ogros mios no bi aia crétidu! ◊ si no istat de babbu tou ti aiant betadu sedha!◊ si fit istadu de andhare e torrare sa mantessi die ti aia fatu un'improvisada ◊ si no fit istadu gai, comente aimus fatu? ◊◊ lassémullos istare e sighemus su cantu! ◊ lassa istare su pitzinnu, no lu subéries! ◊ lassa istare cue sa cosa mia! ◊ cussu triballu l'amus lassadu istare ◊ no mi lessis istai incadenau cun su pecau! ◊ no mi chirches a fàghere cosa ca no poto istare! ◊ no poto istare de sos dolores
Cognomi e Proverbi
prb:
àcua in su pistoni pistat: àcua fut, àcua est e àcua s'istat ◊ in su bonu onzunu b'ischit istare
Etimo
ltn.
stare
Traduzioni
Francese
être,
rester,
demeurer,
aller bien
Inglese
to be,
to have room for,
to live,
to suit,
to stay
Spagnolo
estar,
vivir,
caber,
sentar bien
Italiano
stare,
dimorare,
abitare,
risièdere
Tedesco
bleiben,
wohnen.
mèrtza , nf Definizione
sinnu de is cartas po giogare: si narat fintzes a disprétziu in su sensu de genia, arratza
Modi di dire
csn:
èssiri totus de una m. = de sa matessi zenia, de sa matessi calidade; s'assu de mertzas (in suspu) = su… sirile de s'ómine
Frasi
is mertzas de is cartas sunt orus, cupas, bastus e ispadas
2.
est una mertza de medianeris chi at traíxiu e béndiu sa Sardigna a is prus gavàcius de is istràngius (A.Cannas)◊ de giogus in is negótzius ndi agatas de dónnia mertza
3.
a carrasecare cudhu fit chene mudannas, si artziaiat sa funnedha e fachiat a bíere s'assu de mertzas
Etimo
itl.p
mersa
Traduzioni
Francese
couleur
Inglese
suit
Spagnolo
palo
Italiano
séme delle carte da giòco
Tedesco
Farbe.
òros , nm pl: òrus Definizione
unu de is sinnos de is cartas de giogare, orrúbiu, a bàtoro puntas / aguantadí a òrus! = zoga bene sos oros!; mataoros = su re de oros
Frasi
apo fatu lillu e primera e ses puntos de oros
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
carreau dans les cartes à jouer
Inglese
denari (the italian suit card corresponding to diamonds)
Spagnolo
oros (palo de la baraja)
Italiano
danari
Tedesco
Schelle,
Karo.