adhàe , avb, prep: adhane,
adhai Definizione
logu atesu de chie est foedhandho, a s'àtera parte (ctr. ainche)
Sinonimi e contrari
adhàeche,
adhei,
adhia 1,
cudhia
/
atesu
Frasi
tia cherrer bolare adhae adhae! ◊ so campanaju de sa turre e mandho adhae su sonu (F.Sechi)◊ como totu mi timent che a sa runza e si mi bient che ródiant adhane! ◊ sos faros de sas màchinas che lampant sa lughe adhae
2.
ch'est adhae de riu ◊ colpat su matzucu a sa tzega adhae de letu ◊ mi so pompiandhe addananti e adha'e segus
Etimo
ltn.
illac
Traduzioni
Francese
là
Inglese
there
Spagnolo
allí,
allá
Italiano
là
Tedesco
dort.
be , avb: bei,
bi 1,
vi Definizione
inditat sèmpere logu, no sèmpere precisu, atesu de chie est foedhandho (in cue, in cussu logu, in cussu – no importat ite –, a cussu logu): po su prus narant bi (chi si ponet sèmpere innanti de su verbu), ma tantas bortas si fúrriat in bei (chi si podet pònnere apustis e totu a unu, o innanti e istacau de su vrb.)/ a./c.: candho su sugetu de su vrb. po su cuncetu de èssere/istare/agatàresi in est indeterminau o unu partitivu, su vrb. est sempre àere (bi at / bi aiat unu in domo tua, bi at una màchina in carrela, bi at zente, bi at calicunu, bi at/bi aiat cosa, no b'at de ite!, bi at àrbures, bi at domos) e in calecunu logu narant b'at fintzes in su sensu de Bae e ischi, bae e busca
Sinonimi e contrari
dhia,
dhoe,
ie
Frasi
ite bi at? ◊ in s'isterzu de s'ozu non be podiat àere che murca ◊ de listincu be ndh'aiat prus de una molinada ◊ a campu bi andho deo ◊ bazibbei a domo sua! ◊ a bi sezis, si benzo a domo bostra? ◊ in su putu bi aiat abba ◊ bi at un'ispéssia de arzola chi calchi annu innanti impreaiant a bi triulare su trigu (S.Patatu)◊ in su mont'e Gonare bi at una sirena…
2.
bi so pessendhe ◊ no bi creo! ◊ petzi bi cheriat cussa, como!…◊ siéntzia bei cheret, no bestire! ◊ a contos male fatos si bi torrat! ◊ si tue cun s'imbrógliu ti coloris, as a campare, ma pagu bi fioris! (Cugurra)◊ l’aiant dau chene be pessare duas bortas
3.
terremotos e illuviones no ndhe lis mancat mai, sinducas bi at de ite imbentos aviant vocadu!…(N.Rubanu)◊ si non fit istadu ca mamma mi at lassadu terrinu, bi at de comente avio fatu!
Etimo
ltn.
ibi
Traduzioni
Francese
y
Inglese
there
Spagnolo
aquí,
acá,
ahí,
allá,
allí
Italiano
ci,
vi (avb)
Tedesco
dort,
dorthin.
che , avb: chei,
chi 3,
nce Definizione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinonimi e contrari
abinche,
ci
Frasi
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Etimo
ltn.
hinc(e)
Traduzioni
Francese
y,
en
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italiano
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedesco
dort.
cúbe , avb: acue,
cue,
cuche,
cughe,
cui Definizione
logu acanta a chie est ascurtandho (e in cantu no est su logu ue si agatat chie est foedhandho podet èssere prus o prus pagu atesu, fintzes meda): a bortas inditat tempus puru; nau in cobertantza, logu atesu meda; dhu narant fintzes in su sensu de cussu, in cussa cosa
Sinonimi e contrari
icui,
indhenela,
inèlondhe,
inguna,
inincuni
| ctr.
innoce
Modi di dire
csn:
cue cue est!… = gi est a pinnigu!…, a próliu est!…, che est atesu meda; cue ses?, cue sezis? = genia de saludu candu passendi si atóbiat genti firma; cherreresiche cue, cuche = èssere (sa chistione chi l'ant chircadu, a unu) própiu sa chi si cheret
Frasi
frimma cue! ◊ dae cue no ti moas! ◊ est longu cantu e da'inoghe a cue ◊ custa cosa est de cue ◊ cue no bi semus nois: bi sezis bois! ◊ cue sezis? ◊ si fachet in cuche comente at fatu inoche, ant a istare meda a lu bocare fora!…
2.
dae cue a carchi die, a pacas dies ◊ dae cue a unu pacu ant picau e sunt fughios
3.
tantu za est cue, a bi andhare a pè a cussu logu!…◊ cue cue est, a ch’essire in América!…
4.
s'ajaju a su pitzinnu lu cheriat carbonarju e issu si nche cheriat in cuche! ◊ in cue mi cheria, deo, a mi chircare cosas gai!
5.
totu cue si cheriat su dannu, pro una segadedha in sa manu!…◊ totu cue, est, su dannu, pro unu rampighedhu segadu!…
Etimo
ltn.
eccu(m) + huc
Traduzioni
Francese
là
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí
Italiano
lì
Tedesco
da.
cudhàe , avb: acudhae,
cudhai,
cudhane,
cudhani,
cudhei,
cudheni,
cudhenis,
gudhani Definizione
in cudhu logu, in cudhu tretu, logu atesu siat de chie foedhat e siat de chie est iscurtandho
Sinonimi e contrari
cudhàeche,
cudhàniche,
cudhoru
| ctr.
innoce
Frasi
cussu no ch'est ne inoghe e ne in cudhae ◊ dhoi at una domu in cudhani ◊ girandhe inoghe, girandhe in cudhane, ah cantu noto manna sa distàntzia de chie at totu e chie mancu at pane! (S.Angioy)◊ chie est bivenno innoge e chie in cudheni ◊ su pipiu est naschindhe in cudheni ◊ Pitichirinu si nche intrat a cudhenis, a sa domo ◊ parènnemi de no èssere securu in cudhai mi nche fipo annatu a un'àteru locu ◊ noso si poneus cudhei ca issos non si bient
Etimo
ltn.
eccu(m) + illàc
Traduzioni
Francese
là,
là-bas
Inglese
there
Spagnolo
allá,
allí
Italiano
là,
colà
Tedesco
dort.
currellài, currellàre , vrb: currigliare,
currillai,
currillare,
currilliai,
currizare,
currullai,
currullari Definizione
andhare a giru, istare a su curre curre, currendho de unu corrígliu a s'àteru; cúrrere aifatu a unu po dhu cracare / currillare cun s'unu e cun s'àteru = currilliai avatu de s'unu e de s'àteru
Sinonimi e contrari
currirzare,
curritai,
incorrillai,
iscurrizare,
scurrellai
/
perseghire
/
cobèrrere
Frasi
cun s'alta fantasia a currellare allargade su bolu, o versos mios (A.Casula)◊ s'istúdiu est s'iscusa po currellai in citadi ◊ est a totu dí currellandu ◊ Nanni recuit istracu de currizare ◊ sos crios istant currillandhe ◊ su sirbonedhu essit de sa foxina po currullari
2.
mi ant currelladu che un'assassinu ◊ cussu currizat sas féminas ◊ a issus dhus bolia currullai fintzas a candu, médius, iant ascurtai ◊ las currizat che lupu chi giompet a s'anzone ◊ ite ti apo fatu, chi mi curriglias?! ◊ ancu lu currígliet s'espe! ◊ l’ant currigliadu e tentu ◊ citeisidha, chinonca is mortus si ndi pesant de sa tumba e si currulant!
3.
apu fatu currullai sa conilla
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
courir
Inglese
to run here and there
Spagnolo
correr
Italiano
córrere qua e là
Tedesco
hier und da laufen.
dhòe, dhòi , avb, prn: dhue,
dhui,
idhoi Definizione
foedhu po inditare unu css. logu inue dhue at calecuna cosa, o a inue si movet; coment'e prn. podet inditare css. cosa cun verbos chi suponent coment'e movimentu a una filada, a una bandha
Sinonimi e contrari
be,
dhia,
dhi 1
Frasi
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ dhoi fut sa genti surruschiendu ◊ in cussu logu dhoi essit cosas màuas ◊ inue dhue at abba frisca? ◊ seu nàsciu in Seulu e dhue seu bíviu ◊ in sa pitzinnia nostra dhue fuit una lughe de incantu ◊ si no dhue pentzat issu pentzaedhoe bosàteros a dhi cricare fémina! ◊ incaraisidhoi a biri! ◊ cessu, curridhoi: ge dh'eus fata!…◊ cumandha e baidhoe! ◊ in su sartu dhue at margianes e sirbones
2.
dhoi fàciu s'acostiada mancai a iscurigadórgiu ◊ no permitit prus a nisciunus de dhui ghetai nudha in cussa terra ◊ ajó ca dhoi andaus nosu!
3.
un'àtera borta pentzadhoe bene a su chi faes! ◊ dhoi càstiu dèu a cussa cosa ◊ a is cosas chi naras tui dhoi creu ◊ dhue ndhe cheret de passiéntzia a dhu cumprèndhere!…
Etimo
ltn.
illoc(que)
Traduzioni
Francese
y
Inglese
here,
there,
us
Spagnolo
aquí,
allí,
ahí,
nos
Italiano
ci,
vi (avb. stato in luògo,
mòto a luògo),
ci (prn.)
Tedesco
dort,
da.
íbe , avb: ibi,
ive,
ivi Definizione
avb. de logu atesu de chie est foedhandho: a, in, da, de ibe; si narat fintzes in su sensu de aundi, inue
Sinonimi e contrari
innias
| ctr.
innoce
Frasi
est mancau dae ibe ◊ andhat a ibe a dimandhare cussizos ◊ a zeunare mi ndhe ghiro a ibe dae custos mortorjos?! ◊ tenes su corazu de artiare a ive?
2.
sos rios si ghetant in mare ive perdent su durche e si picant su sale (G.Farris)
Etimo
ltn.
ibi
Traduzioni
Francese
là-bas
Inglese
there
Spagnolo
allá
Italiano
colà
Tedesco
dort.
icudhéi , avb: incudhae,
incudhai,
incudhane,
incudhani,
ingudhani,
ingudhanis,
ingudheni,
ingudhenis,
incudheis,
incudheni,
inicudhei Definizione
in cudhu logu: avb. de logu atesu de chie est foedhandho e de chie est iscurtandho
Sinonimi e contrari
acudhae,
deinní,
incudhéniche,
incudhéchisi,
incudhóriche,
iniendhe
Frasi
che l'at giuta a incudhae subra ue no esistit ne fàmine e ne fritu ◊ unu dha spítzuat a innòi, s'atru a ingudhanis, fintzas a candu si ghetant apari! ◊ fint partidos chie a innoghe, chie a incudhane ◊ ispítzua de innòi, tasta de ingudhani, dhi est incumintzau a praxi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
là,
delà
Inglese
there
Spagnolo
allá,
allí
Italiano
là,
di là
Tedesco
dort.
icúi , avb: iggue,
igue,
igui,
incua,
incuche,
incuci,
incue,
incui,
incuna,
incuni,
ingui,
inigui Definizione
in cue, in cuche: su logu acanta (no sèmpere in sensu materiale) a chie est iscurtandho
Sinonimi e contrari
acue,
cube,
inèlondhe,
inguna
| ctr.
innoce
Frasi
sa corsària de sos coros est igue ◊ no est comente naras tue: sempre peus inoghe est de igue! ◊ incuci a fradi miu dh'ant invitau coment'e bagadiu ◊ essitindhe da'incua, brinca sa cresura! (G.Farris)◊ dhu portant a un'ispéntuma e incuna nci dhu betant ◊ pentzaiaus ca sa cosa finiat incui
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
là,
ici
Inglese
there
Spagnolo
allá,
allí
Italiano
lì
Tedesco
dort,
da.
indhèdha , avb: innedha Definizione
logu atesu (pagu o meda) de chie est foedhandho e de chie est iscurtandho, impreau po su istare, abarrare, èssere / pristinnedha! = prestu a un'ala! (peràula pro chitzire su cane)
Sinonimi e contrari
abedha,
adhadhai,
adhae,
annedha,
atesu,
cudhae,
cudhàniche,
cudhei,
inella,
inello,
inidha,
nedha
| ctr.
acanta,
innoce
Frasi
nch'est in cudha bidha innedha ◊ su de èssere indhedha no podet secare s'impinnu de s'amore!
2.
si manteniant indhedha dae sos malàvios e dae sas cosas issoro
Etimo
ltn.
inde illac
Traduzioni
Francese
là,
loin
Inglese
over there
Spagnolo
allá,
allí
Italiano
là,
colà,
lontano
Tedesco
dort,
weit.
ingúna , avb: inguni,
ingunis Definizione
su logu acanta a chie est iscurtandho: si narat fintzes de tempus
Sinonimi e contrari
acue,
cube,
icui*,
indhenela,
inèlondhe,
inincuni
Frasi
ingunis mi ndi abarru, càrigas a su cinisu!…◊ baidindi de inguni! ◊ de ingunas ndi bessis dotori
2.
de inguni a pagu tempus
Traduzioni
Francese
là
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí
Italiano
lì
Tedesco
dort.
mídhu , avb, iscl: millu,
mílluru Definizione
mih + lu, mih a isse, mih cussu! (f. -a), foedhu chi si narat, coment'e po inditare, po unu o ccn. cosa chi essit o benit totinduna, o fintzes candho est acant'acanta a acontèssere (o unu est faendho) ccn. cosa chi no andhat bene: cuncordat sèmpere cun is númenes
Sinonimi e contrari
achelu,
acodhu,
addeallu,
allodhu,
ladhu,
lallodhu,
mirodhu
Frasi
millas, mih, sas cantones chi cherias! ◊ millu! ◊ mílluru, commo, su primu cantu de su pudhu! ◊ mílloros inoche duos sodhos!
2.
millu, mih, tronendhe: como proet! ◊ millu, mih, faghindhe machines, su macu! ◊ millos, mih, cudhos zòvanos!
Traduzioni
Francese
le voilà
Inglese
there he is (it)
Spagnolo
¡helo aquí!
Italiano
èccolo!
Tedesco
da kommt,
dort ist er,
dort ist es.
millichélu , avb Definizione
mih lu che lu: si narat inditandho a unu (o una cosa) atesu (su pron. cuncordat cun su númene de sa cosa bista)
Sinonimi e contrari
allochelu,
alloncedhu,
billuchelu,
mianchelu
Frasi
millichelu, mih, in cudhane zosso su chi fis chirchendhe!
Traduzioni
Francese
le voilà
Inglese
there he is (it)
Spagnolo
helo allí
Italiano
èccolo là
Tedesco
dort ist es,
dort ist er.
nce, nche, nchi, nci , avb: che* Definizione
avb. chi inditat logu, no sèmpere reale, de una manera pagu precisa, logu indefiniu (foras candho prus ainnanti si narat su foedhu chi inditat custu logu), e prus che àteru giaet un'idea de istesióngiu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est) ma podet inditare fintzes acostimentu: s'impreat istacau de su vrb. si est postu innanti, totu a unu cun su vrb. si est nau apustis (e cun prn. puru): bògache custa cosa!, toca, istesianci!, bessinci!, fuliancedhu!, bogancedhu!, ponincedhu!, ghetancedhu!, leachelu!, remonichelu!, picaenchelu!, vatunchelu!, essimichelu, fulliadechedhu!, enclíticu, nau che unícu foedhu cun sa forma verbale
Sinonimi e contrari
ci
/
bi,
ince
Frasi
nemos cheret andhare a nche batire sa botza ◊ cracu a perda a sa craba chi si nchi istésiat ◊ cumenti as fatu a nce dhu fai istrebedhai, su cani? ◊ oe nce funt is sindacaos ci nosi axudant ◊ sa bitella ti nce dha podes leare! ◊ si nche fit sichia a irfungudare ◊ su gurutu est astrintu ma nche colas ◊ - A si podet? a che sezis? ◊ nci fúliu is carramatzinas ◊ pentzanci e apustis mi arrispundis! ◊ si depeis essiri, esseidenci! ◊ seu intrada a cudha domu ponendidenchi su nasu torra
2.
dennantis a nce pònnere in marina a pè ince boliat peri coràgiu ◊ deo nce pogno sa matessi ispesa ◊ inoghe che cherias tue! ◊ che so essidu in Bono a cumandhu ◊ su pani ponincedhu in sa mesa ◊ e ita nci negótziat innòi? ◊ cussus piscixedhus no abetu prus po nce dhus papai: tengu fàmini!
Traduzioni
Francese
y,
là,
en
Inglese
there (here)
Spagnolo
aquí,
acá,
en este lugar,
allá,
allí,
en ese lugar
Italiano
ce,
ci,
ne (avv. di luogo)
Tedesco
dort,
dorthin,
hier,
da,
hierher,
da durch,
von.
peribellógu , avb Definizione
peri su logu, aifatu de su logu
Sinonimi e contrari
apetotu,
totube
Frasi
at ispeigau peribellogu totus is cumpàngius ◊ mi tragat peribellogu sèmpiri de mali in peus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
partout
Inglese
everywhere,
here and there
Spagnolo
por todas partes
Italiano
dappertutto,
qua e là
Tedesco
überall.
sbentiàu , agt: irbentiadu Definizione
de sbentiai; si narat de binos e licores chi ant pérdiu s'àrculu; de gente, candho si narat illérios, ibbàmbios, o fintzes no si arregodat prus de nudha
Sinonimi e contrari
abbambanau,
abbaucadu,
allabentau,
ammodoinau,
conchischeréscidu,
disatinau,
irmentigadu,
laredhiau
| ctr.
atinadu,
cabosu
Frasi
issu arricit figu sicada e piriciolu sbentiau
Traduzioni
Francese
évaporé,
évanoui
Inglese
evaporated,
not quite all there,
flyghty
Spagnolo
evaporado,
despistado
Italiano
svaporato,
svanito
Tedesco
verdunstet,
verflüchtigt,
verdummt.