corpadúra , nf Definizione
su acropare, mescamente nau de sa manera de fàere una cosa; difetu de su frutuàriu (es. pira, mela, néspula) candho a tretighedhos si dhis sicat su corgiolu po maladia o fintzes po cropighedhu de calecuna cosa (es. gràndhile); genia de cropu o tocada chi iat a fàere unu mortu a is bios chi po cussu nanca ndhe iant a orrúere malàidos o fintzes mòrrere
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
frappement,
tavelure
Inglese
withered fruit
Spagnolo
fruta con la piel arrugada
Italiano
ticchiolatura
Tedesco
Braunfleckigkeit.
culibóntinu , agt Definizione
nau de ccn. po sa genia de carena, chi portat su bacinu largu e grussu, nàdigas mannas e lumbos grussos
Frasi
sa dea mama de s'antigóriu est culibóntina pro comente sunt sas istatuedhas chi faghiant
Traduzioni
Francese
stéatopyge
Inglese
symbol of fertility
Spagnolo
con estatopigia
Italiano
steatopígio
Tedesco
steatopyg.
dhi , prn: li Definizione
prn. de 3ˆ persona sing. chi si manígiat po su cumplementu dativu e de 'interessu', fintzes coment'e forma de arrespetu: pl. dhis (a issos, a issas)
Sinonimi e contrari
si 3
/
bos
Frasi
dhi nau ca est aici! ◊ pia a èssere cuntentu de dhi mustrare su chi teneus ◊ su cavalieri miu, e ita dhi potzu nai?! (S.A.Spano)◊ unu pagu de ispera dhi est sobrada pro custa zente ◊ si dhu fatzo ischire, ca ndhe dhi paret bene ◊ at pigau s'ascioni po ndi dhi tirai su croxu, a su truncu ◊ a fustei ita ndi dhi parit? ◊ est pedindhe de dhi mutire su dotore ◊ at bófiu a unu chi dhi teniat cunfiantza meda
Etimo
ltn.
illi
Traduzioni
Francese
lui
Inglese
him,
her
Spagnolo
le,
con pron. diretto: se
Italiano
gli,
le (a lui,
a lei)
Tedesco
ihm,
ihr.
distèsa , avb Definizione
tratare una cosa o faedhare a sa d. = cun intertenimentu, a fundhu, naendho totu su chi dhu’est de nàrrere
Frasi
s'algumentu si diat chèrrere tratare a sa distesa
Traduzioni
Francese
avec beaucoup de détails
Inglese
diffusely
Spagnolo
con detalles
Italiano
diffusaménte
Tedesco
ausführlich.
E, e , cng Definizione
sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros
Frasi
custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu
2.
e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo!
3.
tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas!
4.
duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe
Etimo
ltn.
et
Traduzioni
Francese
e,
et
Inglese
alphabet letter,
and
Spagnolo
e,
y ("e" davanti a parola che comincia con i)
Italiano
e,
ed
Tedesco
e,
E,
und (Konj.).
farcài , vrb: afracai* 1,
flacai,
fracai 1 Definizione
fàere pisca de pische o cassa de pigiones a lughe de fogu o de lantione o farca
Frasi
candu su stàinu est abertu no fait a fracai ◊ a fracai bollit nai a allui sa làmpada e pungi su pisci chi si aciapat
Terminologia scientifica
pscd.
Traduzioni
Francese
pêcher à la lanterneu
Inglese
night fishing or chasing with a lamp
Spagnolo
cazar con candil
Italiano
frugnolare
Tedesco
mit der Blendlaterne fischen o. jagen.
farígu, fàrigu , nm Definizione
una parte de sa farra, bona prus che àteru po animales; a logos, órgiu móliu po animales; símbula grussa; coment'e farra de orrunchinadura de linna chi faent unos cantu bobbois candho sa linna est bècia; a logos, su frore de su binu, su frore de su samucu; in cobertantza, fintzes brutore, muga, sordi / terra de bonu farigu = a matza de castàngia, fatia, isorta che farina
Sinonimi e contrari
farrixedha,
popoine
Frasi
po fai s'ambulau si coit su farigu ◊ su canistedhu si bestiat a festa chin sa biancura de su farigu nou
2.
béciu fut Batista Nuxis, ca portada su farigu in is genugus!
Cognomi e Proverbi
smb:
Farigu
Etimo
ltn.
farric(u)lum
Traduzioni
Francese
farine avec de la repasse
Inglese
flour with fine bran
Spagnolo
harina con moyuelo
Italiano
farina con cruschèllo
Tedesco
Kleienmehl.
frachivràchi , avb Definizione
coment'e chentza fortza
Frasi
si tenis inimigus no bandis frachivrachi!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
sans entrain
Inglese
weakly
Spagnolo
con desgana
Italiano
fiaccaménte
Tedesco
matt,
müd (e).
francúdu , agt: francutu Definizione
chi portat farrancas; in cobertantza, furone
Sinonimi e contrari
brancudu
/
furànciu,
ungrudu
Frasi
cussu est unu satanassu francudu ◊ cussos sont lupos francutos!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
armé des serres,
rapace
Inglese
claw provided,
predatory
Spagnolo
con garras,
de presa
Italiano
provvisto di artìgli,
rapace
Tedesco
klauig.
friscàdu , pps, agt: frischiau Definizione
de friscare; frisciadu, chi est serrau a friscu, a crae
Sinonimi e contrari
frilciadu,
serradu
| ctr.
abbeltu
Modi di dire
csn:
terra friscada = tropu tosta, mala a triballare; aeras friscadas = chi no sunt postas in abba, chi no bi cheret pròere; mudu che càssia friscada = chi no iscóbiat nudha
2.
s'apusentu est frisciadu a giae
Traduzioni
Francese
fermé à clef
Inglese
locked
Spagnolo
cerrado con llave,
atrancado
Italiano
chiuso a chiave
Tedesco
verschlossen.
friscàre , vrb: afriscare*,
frischiare,
frisciare Definizione
serrare is gennas a crae e a friscu; serrare, sidhare is dentes a forte
Sinonimi e contrari
acràere,
creari,
ifriscare 1,
imbarcionai,
serrai
| ctr.
abbèrrere
Frasi
fríscio sa gianna e t'intrego sas giaes ◊ si cheres frisciare fríscia: si times a ti furare ponebbei tentadore! ◊ aiant lassadu sa domita frisciada ◊ candho mi corco pagos minutos mancu sa zanna mi frisco ◊ apo serradu e friscadu, in domo, ca so essindhe
2.
ses piàghida a mie e ti che apo frisciadu intro de s'intragna ◊ s'àinu candho móssigat frísciat sas barras
Traduzioni
Francese
fermer à clef
Inglese
to lock
Spagnolo
cerrar con llave
Italiano
chiùdere a chiave
Tedesco
verschließen,
zuschließen.
friuvógu , nm Definizione
calidesa de corpus, budhidore, atacu de callentura cun titivrios
Sinonimi e contrari
cdh. caldafriosa
Frasi
est su friuvogu cun sa callentura chi dhi fait arrallai averionis (R.Frésia)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fièvre avec des frissons de froid
Inglese
fever with cold shivers
Spagnolo
fiebre con escalofrío
Italiano
fèbbre con brìvidi di fréddo
Tedesco
Fieber mit Schüttelfrost.
frochillàu , pps, agt Definizione
de frochillare; chi est totu frocos, po bellesa
Sinonimi e contrari
apomponissau,
arrempiconau
Frasi
fut andau a domu de sa fémina bestiu in custúmini sardu totu frochillau e ricamau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
enrubanné
Inglese
beribonned
Spagnolo
adornado con lazos,
laceado
Italiano
infiocchettato
Tedesco
mit Schleifchen geschmückt.
gató, gatòe , nm: ghitou Definizione
druche fatu cun méndhula e mele cotos impare a mórigu a mórigu, àrridu candho ifridat
Sinonimi e contrari
cartò,
catone
Frasi
mamma mi at fatu unu gatoe mannu po sa festa
Terminologia scientifica
drc
Etimo
itl.
gattò
Traduzioni
Francese
gâteau à base d'amandes et du miel
Inglese
sweet stuffed with almonds
Spagnolo
dulce con miel y almendras
Italiano
croccante (alle màndorle,
alle nocciòle)
Tedesco
eine Art Mandelkrokant.
gazosínu , agt Definizione
chi est che a sa gazosa, chi faet che a sa gazosa, nau de bufóngiu po comente ispirtit bufandho
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pétillant
Inglese
sparkling
Spagnolo
espumoso,
con gas
Italiano
frizzante
Tedesco
leicht prickelnd.
imperelàre , vrb: imperlai,
imprellare,
imprelleare Definizione
pònnere is prellas po bellesa o istídhigos lughentes che prellas
Frasi
ealla sa grina imprelleada de lentore a prima lughe! ◊ s'erva est imperelada de bidhia
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
orner de perles
Inglese
to bead
Spagnolo
adornar con perlas
Italiano
imperlare
Tedesco
mit Perlen schmücken.
impiberàre , vrb: impibirai,
impiperare Definizione
cundhire cun su píbere (nau fintzes in su sensu de ndhe pònnere tropu)
Sinonimi e contrari
pibiristai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
poivrer
Inglese
to pepper
Spagnolo
sazonar con pimienta
Italiano
pepare
Tedesco
pfeffern.
impubusàre , avb: impupusare Sinonimi e contrari
impinnaciai
Frasi
su carrotzinu fit cun bàtoro cadhos niedhos impubusados
Traduzioni
Francese
panacher,
empanacher
Inglese
to decorate with plumes
Spagnolo
adornar con penachos
Italiano
impennacchiare
Tedesco
mit einem Federbusch schmücken.
infiochitàre , vrb: inflochitai,
infrochetari,
infrochitai Definizione
pònnere frocos, fàere bella una cosa ponendhodhi frocos
Sinonimi e contrari
aflochitai,
afrochedhare
Traduzioni
Francese
enrubanner
Inglese
to tassel
Spagnolo
adornar con lazos
Italiano
infioccare
Tedesco
mit Bändern schmücken.
influensciàdu , agt: infruensciadu Definizione
chi portat s'arremadiu
Frasi
fit influensciadu e s'intendhiat male
Traduzioni
Francese
grippé
Inglese
suffering from influenza
Spagnolo
con gripe
Italiano
influenzato
Tedesco
an Grippe leidend.