acajólu , nm: acajou,
arcajolu Definizione
coment'e una fentanedha fata in is muros grussos, aperta a una parte, ananti, coment'e unu níciu, fintzes cun tàula a metade, a manera de dhue pòdere pònnere o arrimare ccn. cosa
Sinonimi e contrari
camaritu,
colomberi,
fenesta,
macarina,
muricone
2.
iscruculla is arcajolus de s'ómini e as agatai sa beridadi de sa vida
Terminologia scientifica
dmo
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
débarras
Inglese
receptable,
storeroom
Spagnolo
espacio empotrado en la pared para guardar algo
Italiano
ricettàcolo,
ripostìglio
Tedesco
Abstellnische,
Wandschränkchen.
aggordài , vrb: agodrai,
agordai Definizione
abbaidare a unu o una cosa po dha tènnere contu chi no apat dannu, chi no che dha furent / èssi agodrau = acordau, pigau a serbidore, a tzeracu
Sinonimi e contrari
acastiai,
agguardai,
badrare,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
tentare
Frasi
est agordendi una bingixedha ◊ su mortu in campusantu dh'at aggordau s'interramortus ◊ mi podit aggordai custu caboni po cantu abarru ascurtendi sa missa? ◊ tocat de aggordai is montis de arena e àterus logus bellus po chi no s'isderruant ◊ a issu dhu ponint po agodrai is brebeis
Etimo
itl.
guardare
Traduzioni
Francese
garder
Inglese
to guard
Spagnolo
guardar
Italiano
custodire
Tedesco
bewachen.
agguardài, agguardiài , vrb: guardai* Definizione
abbaidare a unu o una cosa po dha tènnere contu chi no tèngiat dannu, chi no che dha furent
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai,
arriguardai,
badrare,
cultodiare,
tentare
Frasi
dhoi at iscroxòrgius chi dhus agguàrdiant is matzamurredhus ◊ cun sa Cruxi, agguardada siat sa buca de mali!
2.
bivaiaus in domixedhas agguardiadas de una mata de figu
Traduzioni
Francese
garder
Inglese
to guard
Spagnolo
guardar
Italiano
custodire
Tedesco
bewachen.
aldàre , vrb: aldiare,
ardiare Definizione
castiare o chistire una cosa a manera chi no tèngiat dannu, chi no tèngiat male, chi nemos ndhe tochet
Sinonimi e contrari
aggordai*,
badrare
Frasi
fit reséssidu a che li fichire in conca chi sa puzonina si podiat aldiare in d-una manera sola: cun sas peràulas! ◊ gira, gira, furriola, atàpadi cantu cheres: de sa binza semus meres candho l'aldas tue sola! (P.Casu)
Traduzioni
Francese
préserver,
garder
Inglese
to guard,
to preserve
Spagnolo
guardar
Italiano
preservare,
custodire
Tedesco
bewahren.
allogàe , vrb: allogai 1,
allogare Definizione
pònnere, partare a una bandha o logu calecuna cosa a manera de dha lassare a un'àtera borta, a candho serbit o torrat a serbire (o fintzes solu po no dha tènnere a istrobbu)
Sinonimi e contrari
aggolostire,
arremai 1,
arremonire,
arribbare 1,
asserbare,
chistie,
coltoire,
istugiai
Frasi
toca, allogancedha cuss'ampudha! ◊ allogadindi po pràngiu e po cena de cussa cosa! ◊ sos bratzos si achedhaiant in sos cuarteris de sa roda pustis de los àere allogados in s'ingúpulu
Cognomi e Proverbi
prb:
chini papat e allogat ponit sa mesa duas bortas ◊ chini allogat a cras allogat a canis
Traduzioni
Francese
conserver
Inglese
to preserve
Spagnolo
guardar
Italiano
conservare,
riservare
Tedesco
aufbewahren.
arribbàre 1 , vrb Definizione
pònnere a parte ccn. cosa po dha lassare a un'àteru tempus, po dha tènnere chistia
Sinonimi e contrari
allogae,
arremai 1,
arremonire,
asserbare,
chistie,
coltoire,
golloire
Frasi
sa mela l'at chérfida arribbare ma si est frazigada ◊ est arribbendhe totu a sa temporada, pro no li mancare sa cosa tandho ◊ arribbadinne a cras de cussa cosa! ◊ su chi aiat téssidu lu teniat arribbadu pro candho si deviat cogiuare
Cognomi e Proverbi
prb:
chie arribbat a cras arribbat a canes
Traduzioni
Francese
garder
Inglese
to put aside
Spagnolo
guardar
Italiano
serbare
Tedesco
aufbewahren.
arríbbu , nm Definizione
su arribbare 1; sa cosa chi si chistit
Modi di dire
csn:
pònnere in a. = costoire; bestimenta de a. = de càstigu, bona
Frasi
za est malu su ispèndhere a tropu, ma s'arribbu puru, lampu!…◊ faghent s'arribbu pro sa betzesa ◊ aiant cosa collita e dinari de arribbu puru ◊ fit bestita chin sos pintzos de arribbu fintzas in diatòglia
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
conservation
Inglese
kept by
Spagnolo
el guardar algo
Italiano
sèrbo
Tedesco
Aufbewahrung.
badiàre , vrb: abbadiai*,
baidare,
vadiare Definizione
castiare, girare is ogos po bíere sa cosa, giare atentzione, atèndhere una cosa o a unu; atèndhere a unu, custodiare sa cosa / badhu! = abbàida!, càstia!
Sinonimi e contrari
allutzare,
annotare,
apompiai,
badrare,
cadebai,
castiai,
isperare 1,
labai,
mirai
Frasi
bàdia si potes leare capu de custa cosa! ◊ vàdiat bene vene, si pómpiat a su tziu e torrat a badiare
2.
fipo badiandhe sas crapas ◊ su piciochedhu est badiando su bestiàmine e ligendo! ◊ in cussos chirros b'aiat pastores note e die badiandhe e cuberrandhe sa robba
Traduzioni
Francese
regarder,
garder
Inglese
to guard
Spagnolo
mirar,
guardar
Italiano
guardare,
custodire
Tedesco
ansehen,
anschauen,
bewachen.
badràre , vrb: baldare,
baldiare,
bardare,
bardiare,
fardiare,
vardare Definizione
atentzionare, giacurare calecuna cosa (es. pàsculu, fintzes gente) chentza ndhe tocare o chi nemos ndhe tochet; colàrendhe a unu o calecuna cosa de unu male, perígulu o dannu
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai*,
agguardai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
gardiare,
parpare
/
tentare
/
bigiare risparmiare
/
irghiare
Modi di dire
csn:
tancas bardiadas = ínnidas, chentza pàschidas, chi no bi ant lassadu intrare bestiàmine pro lassare crèschere s'erba; Deus bardat chi… = fata si…, no bi at perunu bisonzu de…; bardare s'abba, su fritu, su bentu a ccn. = (nadu de traste, de apozu) furriare s'abba, su fritu, su bentu, fàghere a manera chi no ndhe tochet a chie si bi apozat
Frasi
seo cundennau a badrare su dinare chi apo male umperau ◊ nàralis chi ti bàrdient sa cria, chi rispetent sos tuos fizighedhos (P.Mura)◊ imparàdemi a rídere chin bois, bardàndhemi che ómine!◊ gira, gira, furriola: de sa binza semus meres candho la baldas tue sola! (P.Casu)◊ sa fémina at bardadu sa fide dai sos ereges ◊ tenia su cunzadu bardiadu pro s'istajone maltrata ◊ totu sa note parentes e amigos ant badrau su mortu
2.
de cussas modas feas ti ndhe balda! ◊ de onzi male ti ndhe bardet Deu! ◊ sas campagnas atentos bardiade dae fogos e furas! ◊ Deus mi bardet de èssere cundennadu! ◊ - Deus bos bardet! - Deus bardet a totus!
3.
Deus bardat chi no siat gasi!…
Traduzioni
Francese
sauvegarder,
protéger
Inglese
to protect
Spagnolo
guardar,
proteger
Italiano
salvaguardare,
protèggere,
preservare
Tedesco
schützen.
castiài , vrb: acastiai,
castiare,
castiari,
casticare,
castigare,
chestiai Definizione
abbaidare aperindho o girandho is ogos po bíere sa cosa; tènnere contu, contivigiare, atèndhere calecuna cosa o a ccn. po su bisóngiu chi podet tènnere de agiudu; portare a ogu unu logu o calecuna cosa, giare atentzione chi no che dha furent, chi no tèngiat dannu / càstia!, castiai! = itl. ecco!
Sinonimi e contrari
abbadiai,
abbillai,
colbiare
/
addolie,
aggordai,
agguardai,
cadebai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
tentare
Modi di dire
csn:
castiai mali a unu = fàghere un'ograda mala a unu, coment'e cheríndheli nàrrere chi su chi est faghindhe no andhat bene; castiaisí cun d-unu, cun d-una = èssiri in castiadas, fastigiai, abbaidàresi pro si chèrrere; castiai, no castiai sa cosa (po su tanti chi est)= abbaidare, no abbaidare, no ndhe fàghere contu, lassare cúrrere
Frasi
castiadhu acomenti est bestiu! ◊ andaus a bíngia a castiai si s'àxina est cumentzendi a coi ◊ chestit, gopai, de innòi is piciochedhus nci essint apenas cabau s'unconi! ◊ si no dhas càstias, is cosas, comenti fais a dhas arregordai?! ◊ is ogos suos si fiant frimaos a castiare in altu
2.
a is antzianus is fillus no dhus bollint castiai! ◊ is arrosas sunt floridas ancora: comenti faint a èssiri friscas friscas sena chi nemus dhas castit?!…
3.
ingunis tocat a dhoi ponni a calincunu a castiai, de is bortas chi ndi fúrinti totu
4.
candu mi at biu pighendimindi totu cudha cosa mi at castiau mali… agiummai mi nci papàt cun is ogus! ◊ una de custas piciocas si castiàt cun d-unu giòvunu, ma no si fiant mai chistionaus ◊ dèu unu chilu de cosa no dhu càstiu, si unu mi dha pigat a cascita intrea!
Etimo
ltn.
castigare
Traduzioni
Francese
garder
Inglese
to look,
to guard
Spagnolo
mirar,
guardar
Italiano
guardare,
badare,
custodire,
sorvegliare,
vigilare,
controllare
Tedesco
ansehen,
sich kümmern,
behüten,
überwachen.
chistíe , vrb: achistiri,
chistire,
chistiri Definizione
arregòllere e pònnere a parte sa cosa po dha tènnere, po si ndhe serbire àtera borta, candho tocat o serbit de prus; pigare; castiare, tènnere contu / chistire una ferramenta, dinare, sèmenes e àteru
Sinonimi e contrari
acoglire,
acuae,
aggolostire,
aggordai,
allogae,
arremai 1,
arremonire,
arribbare 1,
asserbare,
coltoire*,
golloire
/
contifizare
/
frànghere
| ctr.
foliare,
frundhire,
lassai
Frasi
de su tempus passau dhue at cosas chi depeus chistie ◊ chistias in su coro su segretu ◊ sa ruge mia comente est mi la chisto ◊ seu chistendi custus sèminis po fai una tuledha de pranteri ◊ custu fut un'orfonedhu chi dh'iat chistiu un'ómini ◊ e ite naras, ca aus coidau a chistie su fusile a codhu!◊ sa piciochedha chistit in manos su giornale e cumènciat a lixe ◊ sa pimpiralla ndi dha chistint is cruculeus
2.
soe in fidea de li torrare sas tràvilas, chi si las chistat su pastore! ◊ un'ómini at postu unu piciochedhu a dhi chistiri is molentis ◊ chístimi duas figos! ◊ chisti su dinari! ◊ in sa domo b'istavat solu una vetza pro chistire su locu
3.
chisti sa munnedha ca est tochendhe in terra!
Traduzioni
Francese
conserver,
garder
Inglese
to keep
Spagnolo
guardar,
conservar
Italiano
conservare
Tedesco
bewahren.
coltoíre , vrb: costodire,
custodiri,
costoire,
custodire,
custoire Definizione
pònnere a parte, chistire sa cosa a manera de dha tènnere e agatare torra, de no si guastare o àteru; partare, pònnere in logu de no si pòdere bíere si no cricandho / giogare a su costoi costoi = a cuare
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggolostire,
aggordai,
allogae,
arremai 1,
arremonire,
asserbare,
chistie,
cultodiare,
golloire,
incungiai
/
cuai
| ctr.
foliare,
frundhire
Frasi
contat sa zente antiga de sidhados in terra anzena custoidos ◊ sos durches si faghent e costoint a sas festas ◊ sa càriga si costoit dae istiu a zerru ◊ apipiedhare si narat candho si tenet una cosa custodia, istuzada ◊ is piciochedhus custodiant is béstias ◊ est custodia e bèni tenta
2.
issa fit costoida apalas e no si bidiat ◊ sos inimicos nostros fint prontos a lu costodire pro s'issàssinu chi nos aviat fatu ◊ pessighit su cumpanzu, li pítzigat banzu e fuit a si costoire
Etimo
ltn.
custodire
Traduzioni
Francese
conserver
Inglese
to preserve
Spagnolo
guardar,
conservar
Italiano
conservare,
serbare,
riservare
Tedesco
aufbewahren.
culivàla , agt Definizione
nau de ómine o de fémina, chi no aguantat segretu nudha, chi est coment'e isfundau
Sinonimi e contrari
culianu,
culiprude,
culirbudhau,
culusciagu,
illanadu,
irmendhajolu,
isciodhau,
isculatzadu,
lendharzu,
pidànciu,
pirodha,
scorruledhu
| ctr.
segretu,
sizerru
Frasi
cussu est unu culivala: no faghet a li nàrrere nudha chi deretu lu torrat a nàrrere
Terminologia scientifica
ntl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rapporteur
Inglese
blabber
Spagnolo
chismoso,
que no sabe guardar un secreto
Italiano
spifferóne
Tedesco
Plaudertasche.
cultodiàre , vrb: custodiai,
custodiare Definizione
castiare a unu o una cosa a manera chi no tèngiat dannu o no nche dha furent
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai,
agguardai,
agorrai,
coltoire,
mirai,
miramentare,
tentare
Frasi
dh'ant custoriara bèni custa cosa ◊ si narat chi su corpus de custu santu est custodiau in sa crésia a issu dedicada
Traduzioni
Francese
conserver
Inglese
to preserve,
to govern
Spagnolo
guardar
Italiano
conservare,
governare
Tedesco
aufbewahren.
guardài , vrb: agguardai,
guardare,
guardiae,
guardiai,
guardiare Definizione
castiare siat po giare atentzione, custodiare e difèndhere, e siat po arrespetare, fàere su dovere; castiare po bíere; fintzes furriare, fàere furriare
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai,
amparai,
badrare,
chistie,
coltoire,
cultodiare
/
abbadiai,
castiai
Modi di dire
csn:
Deus ti ndhe guardet de!… = Deus ti ndhe colet de…; guardai is sentidus = contivizare su sentidu a manera de no adduire a su malu
Frasi
si la cheres tènnere guardada, pone sas postas in dogni camminu ◊ àngiulu miu guardadori, guarda s'ànima mia! ◊ cussus funt ladronis e bolint guardiai is àterus! ◊ guarda e difendhe a mie ca m'incumandho a tie!
2.
guarda is festas cumandadas! ◊ de precetu no ne apo guardau
3.
los amus a bíere guardiandhe pro picare sas tratas
4.
custa grotza po guardare s'abba… mancari passet su riu, totu li colat supra! (A.Cucca)
Etimo
itl.
guardare
Traduzioni
Francese
protéger
Inglese
to protect
Spagnolo
guardar,
mirar
Italiano
protèggere
Tedesco
bewachen,
hüten,
bewahren,
schützen.
istugiài, istugiàre , vrb: istuxare,
istuzare 1,
stugiai Definizione
pònnere in calecunu istúgiu, nau in su sensu de chistire, pònnere a parte, badrare
Sinonimi e contrari
abbuare,
aclisare,
acucai,
allogae,
apaltare,
coltoire,
cuerrai,
frànghere,
impertusare,
intuzare,
istichire
Frasi
totu su dinai dh'iat istugiau in sa posta ◊ unu postu in su chelu istuxamindhe: deo pro te in terra apo a pregare! (Pirastru)◊ no istuzes custa cosa in cue ca no dh'agatant!
2.
apant totu unu postu bonu istugiadu pro íscios!
Etimo
ctl.
estojar
Traduzioni
Francese
conserver
Inglese
to keep
Spagnolo
guardar
Italiano
conservare
Tedesco
bewahren.
mantènnere, mantènniri , vrb: ammantènnere,
muntènnere Definizione
pigare, aferrare cun is manos (rfl. betare sa manu a calecuna cosa a manera de no orrúere); tènnere, àere in podere, sighire a tènnere o a portare; tènnere o chistire chentza si guastare, chentza si pèrdere / pps. manténnidu, mantésiu, mantesu
Sinonimi e contrari
afuntènnere,
agguantai,
apompiai,
apoderae,
rèzere
/
badrare,
ostènnere
/
coltoire
| ctr.
iscapare,
lassai
Modi di dire
csn:
Deus lu mantenzat! = Deus lu bardet, lu muntenzat sanu, chentza male (nadu in suspu: gi est pagu grassu!…); muntenneresindhe, muntènneresi de… = fàghere a mancu de carchi cosa chirchendhe de pònnere frenu a unu gustu, a sos físsios e gai; muntènnere a unu de carchi cosa = chircare de no li lassare fàghere carchi cosa; mantèniri su fuedhu = èssere de peràula, fàghere su chi si narat candho si daet sa peràula
Frasi
muntene custa cosa! ◊ cust'animale no bi la fato a lu muntènnere: mi ch'est fuindhe! ◊ s'ambidha andhat male a la muntènnere ◊ in sa pigada de s'iscala muntènedi no ruas! ◊ si pigas a s'àrbure muntènedi bene a sas naes!
2.
si bi at erba, in montes, sa robba sighit a muntènnere su late ◊ candho presu ti ant pro ti bochire nemmancu sos cannaos ant muntesu (Sozu)◊ cussas sunt promissas fatas e mai mantésias
3.
no mi ndhe muntenzo de bi l'argumentare su chi mi at fatu! ◊ no ti ndhe podes muntènnere de fumare? ◊ a fizos mios no los poto muntènnere d'essire
4.
su sale muntenet bona sa cosa a tempus meda
Etimo
ltn.
manutenere
Traduzioni
Francese
maintenir
Inglese
to maintain
Spagnolo
mantener,
sujetar,
guardar
Italiano
mantenére,
conservare
Tedesco
halten,
sich halten (refl.),
erhalten,
bewahren.
miramentàre , vrb Definizione
tènnere contu, contivigiare
Sinonimi e contrari
acastiai,
cultodiare,
aggordai,
coltoire,
mirai
Frasi
sa domo bi la miramentat una fémina bona ◊ in sos órdines de sa vintza no bi aiat mancu unu tzufu de erva, dontzi funnu fit bene arraicatu e bene miramentatu ◊ su pitzinnu no miramentat vene su bestiàmene ca li piaghet su caentu e no si abbitzat de nudha
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
garder,
gouverner,
soigner (aver cura di)
Inglese
to preserve,
to control
Spagnolo
guardar,
cuidar
Italiano
custodire,
governare
Tedesco
bewachen,
besorgen.
tentàre , vrb Definizione
giare atentzione, custodiare o portare a càstiu a ccn. o ccn. cosa a manera de no tènnere dannu, de no che dha lassare furare; portare a ogu a ccn. po bíere ite faet, iscocandhodhu / tentare a ccn. che batu a sórighe = iscocare própriu a s'atenta chentza dhu fidare nudha
Sinonimi e contrari
abbillai,
acastiai,
agguardai,
agorrai,
mirai
Frasi
est tentendhe sas aes pro difèndhere su laore ◊ su pastore tentat su masone ◊ tocat a tentare sos sartos pro sos fogos ◊ soe tentandhe a sorre mia malàdia ◊ si tentat sa binza isse no b'intrat unu puzone! ◊ tentàimi Vois in su reposu de istanote e sarvàimi dae cada pregiudísciu ◊ a sa teraca li lassant sos pitzinnos a los tentare ◊ fit tentàndhesi su zuo pro sa fura
2.
tentèndhelu sunt bénnidos a ischire chie fit chi che lis furaiat sa cosa ◊ su batu est sétidu acurtzu a sa linna tentendhe: bi depet àere sórighe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
garder,
veiller
Inglese
to watch (over),
to guard
Spagnolo
guardar,
custodiar
Italiano
custodire,
sorvegliare,
vigilare
Tedesco
bewachen,
beaufsichtigen.
vardàre , vrb: badrare*,
fardiare,
vardiare Definizione
atentzionare calecuna cosa (pàsculu, àteru) chentza ndhe tocare o chi neune ndhe tochet, amparare po no àere dannu / pastura vardada = ínnida, chentza pàschida, chi po fàere crèschere s'erba no dhue lassant intrare bestiàmene
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai,
agguardai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
gardiare,
parpare,
risparmiare
/
irghiare
Frasi
vardianedhu nanchi fipo… ma fipo geo a chèrrere vardiatu! ◊ su cherinzu vene vardat sa vida dae cada assustu ◊ su pastore est a grotza e a cambales po si vardare abba, nie e bentu ◊ sos Sardos semus che unu tazu de anzones chi lu vàrdiant sos marjanes ◊ s'àngelu custode mi vardet e s'àngelu de sa defesa mi defendhat
Traduzioni
Francese
sauvegarder,
préserver
Inglese
to protect,
to reserve
Spagnolo
guardar
Italiano
salvaguardare,
preservare,
riservare
Tedesco
schützen,
bewahren.