acajólu , nm: acajou,
arcajolu Definitzione
coment'e una fentanedha fata in is muros grussos, aperta a una parte, ananti, coment'e unu níciu, fintzes cun tàula a metade, a manera de dhue pòdere pònnere o arrimare ccn. cosa
Sinònimos e contràrios
camaritu,
colomberi,
fenesta,
macarina,
muricone
2.
iscruculla is arcajolus de s'ómini e as agatai sa beridadi de sa vida
Terminologia iscientìfica
dmo
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
débarras
Ingresu
receptable,
storeroom
Ispagnolu
espacio empotrado en la pared para guardar algo
Italianu
ricettàcolo,
ripostìglio
Tedescu
Abstellnische,
Wandschränkchen.
aggordài , vrb: agodrai,
agordai Definitzione
abbaidare a unu o una cosa po dha tènnere contu chi no apat dannu, chi no che dha furent / èssi agodrau = acordau, pigau a serbidore, a tzeracu
Sinònimos e contràrios
acastiai,
agguardai,
badrare,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
tentare
Frases
est agordendi una bingixedha ◊ su mortu in campusantu dh'at aggordau s'interramortus ◊ mi podit aggordai custu caboni po cantu abarru ascurtendi sa missa? ◊ tocat de aggordai is montis de arena e àterus logus bellus po chi no s'isderruant ◊ a issu dhu ponint po agodrai is brebeis
Ètimu
itl.
guardare
Tradutziones
Frantzesu
garder
Ingresu
to guard
Ispagnolu
guardar
Italianu
custodire
Tedescu
bewachen.
agguardài, agguardiài , vrb: guardai* Definitzione
abbaidare a unu o una cosa po dha tènnere contu chi no tèngiat dannu, chi no che dha furent
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggordai,
arriguardai,
badrare,
cultodiare,
tentare
Frases
dhoi at iscroxòrgius chi dhus agguàrdiant is matzamurredhus ◊ cun sa Cruxi, agguardada siat sa buca de mali!
2.
bivaiaus in domixedhas agguardiadas de una mata de figu
Tradutziones
Frantzesu
garder
Ingresu
to guard
Ispagnolu
guardar
Italianu
custodire
Tedescu
bewachen.
aldàre , vrb: aldiare,
ardiare Definitzione
castiare o chistire una cosa a manera chi no tèngiat dannu, chi no tèngiat male, chi nemos ndhe tochet
Sinònimos e contràrios
aggordai*,
badrare
Frases
fit reséssidu a che li fichire in conca chi sa puzonina si podiat aldiare in d-una manera sola: cun sas peràulas! ◊ gira, gira, furriola, atàpadi cantu cheres: de sa binza semus meres candho l'aldas tue sola! (P.Casu)
Tradutziones
Frantzesu
préserver,
garder
Ingresu
to guard,
to preserve
Ispagnolu
guardar
Italianu
preservare,
custodire
Tedescu
bewahren.
allogàe , vrb: allogai 1,
allogare Definitzione
pònnere, partare a una bandha o logu calecuna cosa a manera de dha lassare a un'àtera borta, a candho serbit o torrat a serbire (o fintzes solu po no dha tènnere a istrobbu)
Sinònimos e contràrios
aggolostire,
arremai 1,
arremonire,
arribbare 1,
asserbare,
chistie,
coltoire,
istugiai
Frases
toca, allogancedha cuss'ampudha! ◊ allogadindi po pràngiu e po cena de cussa cosa! ◊ sos bratzos si achedhaiant in sos cuarteris de sa roda pustis de los àere allogados in s'ingúpulu
Sambenados e Provèrbios
prb:
chini papat e allogat ponit sa mesa duas bortas ◊ chini allogat a cras allogat a canis
Tradutziones
Frantzesu
conserver
Ingresu
to preserve
Ispagnolu
guardar
Italianu
conservare,
riservare
Tedescu
aufbewahren.
arribbàre 1 , vrb Definitzione
pònnere a parte ccn. cosa po dha lassare a un'àteru tempus, po dha tènnere chistia
Sinònimos e contràrios
allogae,
arremai 1,
arremonire,
asserbare,
chistie,
coltoire,
golloire
Frases
sa mela l'at chérfida arribbare ma si est frazigada ◊ est arribbendhe totu a sa temporada, pro no li mancare sa cosa tandho ◊ arribbadinne a cras de cussa cosa! ◊ su chi aiat téssidu lu teniat arribbadu pro candho si deviat cogiuare
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie arribbat a cras arribbat a canes
Tradutziones
Frantzesu
garder
Ingresu
to put aside
Ispagnolu
guardar
Italianu
serbare
Tedescu
aufbewahren.
arríbbu , nm Definitzione
su arribbare 1; sa cosa chi si chistit
Maneras de nàrrere
csn:
pònnere in a. = costoire; bestimenta de a. = de càstigu, bona
Frases
za est malu su ispèndhere a tropu, ma s'arribbu puru, lampu!…◊ faghent s'arribbu pro sa betzesa ◊ aiant cosa collita e dinari de arribbu puru ◊ fit bestita chin sos pintzos de arribbu fintzas in diatòglia
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
conservation
Ingresu
kept by
Ispagnolu
el guardar algo
Italianu
sèrbo
Tedescu
Aufbewahrung.
badiàre , vrb: abbadiai*,
baidare,
vadiare Definitzione
castiare, girare is ogos po bíere sa cosa, giare atentzione, atèndhere una cosa o a unu; atèndhere a unu, custodiare sa cosa / badhu! = abbàida!, càstia!
Sinònimos e contràrios
allutzare,
annotare,
apompiai,
badrare,
cadebai,
castiai,
isperare 1,
labai,
mirai
Frases
bàdia si potes leare capu de custa cosa! ◊ vàdiat bene vene, si pómpiat a su tziu e torrat a badiare
2.
fipo badiandhe sas crapas ◊ su piciochedhu est badiando su bestiàmine e ligendo! ◊ in cussos chirros b'aiat pastores note e die badiandhe e cuberrandhe sa robba
Tradutziones
Frantzesu
regarder,
garder
Ingresu
to guard
Ispagnolu
mirar,
guardar
Italianu
guardare,
custodire
Tedescu
ansehen,
anschauen,
bewachen.
badràre , vrb: baldare,
baldiare,
bardare,
bardiare,
fardiare,
vardare Definitzione
atentzionare, giacurare calecuna cosa (es. pàsculu, fintzes gente) chentza ndhe tocare o chi nemos ndhe tochet; colàrendhe a unu o calecuna cosa de unu male, perígulu o dannu
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggordai*,
agguardai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
gardiare,
parpare
/
tentare
/
bigiare risparmiare
/
irghiare
Maneras de nàrrere
csn:
tancas bardiadas = ínnidas, chentza pàschidas, chi no bi ant lassadu intrare bestiàmine pro lassare crèschere s'erba; Deus bardat chi… = fata si…, no bi at perunu bisonzu de…; bardare s'abba, su fritu, su bentu a ccn. = (nadu de traste, de apozu) furriare s'abba, su fritu, su bentu, fàghere a manera chi no ndhe tochet a chie si bi apozat
Frases
seo cundennau a badrare su dinare chi apo male umperau ◊ nàralis chi ti bàrdient sa cria, chi rispetent sos tuos fizighedhos (P.Mura)◊ imparàdemi a rídere chin bois, bardàndhemi che ómine!◊ gira, gira, furriola: de sa binza semus meres candho la baldas tue sola! (P.Casu)◊ sa fémina at bardadu sa fide dai sos ereges ◊ tenia su cunzadu bardiadu pro s'istajone maltrata ◊ totu sa note parentes e amigos ant badrau su mortu
2.
de cussas modas feas ti ndhe balda! ◊ de onzi male ti ndhe bardet Deu! ◊ sas campagnas atentos bardiade dae fogos e furas! ◊ Deus mi bardet de èssere cundennadu! ◊ - Deus bos bardet! - Deus bardet a totus!
3.
Deus bardat chi no siat gasi!…
Tradutziones
Frantzesu
sauvegarder,
protéger
Ingresu
to protect
Ispagnolu
guardar,
proteger
Italianu
salvaguardare,
protèggere,
preservare
Tedescu
schützen.
castiài , vrb: acastiai,
castiare,
castiari,
casticare,
castigare,
chestiai Definitzione
abbaidare aperindho o girandho is ogos po bíere sa cosa; tènnere contu, contivigiare, atèndhere calecuna cosa o a ccn. po su bisóngiu chi podet tènnere de agiudu; portare a ogu unu logu o calecuna cosa, giare atentzione chi no che dha furent, chi no tèngiat dannu / càstia!, castiai! = itl. ecco!
Sinònimos e contràrios
abbadiai,
abbillai,
colbiare
/
addolie,
aggordai,
agguardai,
cadebai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
tentare
Maneras de nàrrere
csn:
castiai mali a unu = fàghere un'ograda mala a unu, coment'e cheríndheli nàrrere chi su chi est faghindhe no andhat bene; castiaisí cun d-unu, cun d-una = èssiri in castiadas, fastigiai, abbaidàresi pro si chèrrere; castiai, no castiai sa cosa (po su tanti chi est)= abbaidare, no abbaidare, no ndhe fàghere contu, lassare cúrrere
Frases
castiadhu acomenti est bestiu! ◊ andaus a bíngia a castiai si s'àxina est cumentzendi a coi ◊ chestit, gopai, de innòi is piciochedhus nci essint apenas cabau s'unconi! ◊ si no dhas càstias, is cosas, comenti fais a dhas arregordai?! ◊ is ogos suos si fiant frimaos a castiare in altu
2.
a is antzianus is fillus no dhus bollint castiai! ◊ is arrosas sunt floridas ancora: comenti faint a èssiri friscas friscas sena chi nemus dhas castit?!…
3.
ingunis tocat a dhoi ponni a calincunu a castiai, de is bortas chi ndi fúrinti totu
4.
candu mi at biu pighendimindi totu cudha cosa mi at castiau mali… agiummai mi nci papàt cun is ogus! ◊ una de custas piciocas si castiàt cun d-unu giòvunu, ma no si fiant mai chistionaus ◊ dèu unu chilu de cosa no dhu càstiu, si unu mi dha pigat a cascita intrea!
Ètimu
ltn.
castigare
Tradutziones
Frantzesu
garder
Ingresu
to look,
to guard
Ispagnolu
mirar,
guardar
Italianu
guardare,
badare,
custodire,
sorvegliare,
vigilare,
controllare
Tedescu
ansehen,
sich kümmern,
behüten,
überwachen.
chistíe , vrb: achistiri,
chistire,
chistiri Definitzione
arregòllere e pònnere a parte sa cosa po dha tènnere, po si ndhe serbire àtera borta, candho tocat o serbit de prus; pigare; castiare, tènnere contu / chistire una ferramenta, dinare, sèmenes e àteru
Sinònimos e contràrios
acoglire,
acuae,
aggolostire,
aggordai,
allogae,
arremai 1,
arremonire,
arribbare 1,
asserbare,
coltoire*,
golloire
/
contifizare
/
frànghere
| ctr.
foliare,
frundhire,
lassai
Frases
de su tempus passau dhue at cosas chi depeus chistie ◊ chistias in su coro su segretu ◊ sa ruge mia comente est mi la chisto ◊ seu chistendi custus sèminis po fai una tuledha de pranteri ◊ custu fut un'orfonedhu chi dh'iat chistiu un'ómini ◊ e ite naras, ca aus coidau a chistie su fusile a codhu!◊ sa piciochedha chistit in manos su giornale e cumènciat a lixe ◊ sa pimpiralla ndi dha chistint is cruculeus
2.
soe in fidea de li torrare sas tràvilas, chi si las chistat su pastore! ◊ un'ómini at postu unu piciochedhu a dhi chistiri is molentis ◊ chístimi duas figos! ◊ chisti su dinari! ◊ in sa domo b'istavat solu una vetza pro chistire su locu
3.
chisti sa munnedha ca est tochendhe in terra!
Tradutziones
Frantzesu
conserver,
garder
Ingresu
to keep
Ispagnolu
guardar,
conservar
Italianu
conservare
Tedescu
bewahren.
coltoíre , vrb: costodire,
custodiri,
costoire,
custodire,
custoire Definitzione
pònnere a parte, chistire sa cosa a manera de dha tènnere e agatare torra, de no si guastare o àteru; partare, pònnere in logu de no si pòdere bíere si no cricandho / giogare a su costoi costoi = a cuare
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggolostire,
aggordai,
allogae,
arremai 1,
arremonire,
asserbare,
chistie,
cultodiare,
golloire,
incungiai
/
cuai
| ctr.
foliare,
frundhire
Frases
contat sa zente antiga de sidhados in terra anzena custoidos ◊ sos durches si faghent e costoint a sas festas ◊ sa càriga si costoit dae istiu a zerru ◊ apipiedhare si narat candho si tenet una cosa custodia, istuzada ◊ is piciochedhus custodiant is béstias ◊ est custodia e bèni tenta
2.
issa fit costoida apalas e no si bidiat ◊ sos inimicos nostros fint prontos a lu costodire pro s'issàssinu chi nos aviat fatu ◊ pessighit su cumpanzu, li pítzigat banzu e fuit a si costoire
Ètimu
ltn.
custodire
Tradutziones
Frantzesu
conserver
Ingresu
to preserve
Ispagnolu
guardar,
conservar
Italianu
conservare,
serbare,
riservare
Tedescu
aufbewahren.
culivàla , agt Definitzione
nau de ómine o de fémina, chi no aguantat segretu nudha, chi est coment'e isfundau
Sinònimos e contràrios
culianu,
culiprude,
culirbudhau,
culusciagu,
illanadu,
irmendhajolu,
isciodhau,
isculatzadu,
lendharzu,
pidànciu,
pirodha,
scorruledhu
| ctr.
segretu,
sizerru
Frases
cussu est unu culivala: no faghet a li nàrrere nudha chi deretu lu torrat a nàrrere
Terminologia iscientìfica
ntl
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rapporteur
Ingresu
blabber
Ispagnolu
chismoso,
que no sabe guardar un secreto
Italianu
spifferóne
Tedescu
Plaudertasche.
cultodiàre , vrb: custodiai,
custodiare Definitzione
castiare a unu o una cosa a manera chi no tèngiat dannu o no nche dha furent
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggordai,
agguardai,
agorrai,
coltoire,
mirai,
miramentare,
tentare
Frases
dh'ant custoriara bèni custa cosa ◊ si narat chi su corpus de custu santu est custodiau in sa crésia a issu dedicada
Tradutziones
Frantzesu
conserver
Ingresu
to preserve,
to govern
Ispagnolu
guardar
Italianu
conservare,
governare
Tedescu
aufbewahren.
guardài , vrb: agguardai,
guardare,
guardiae,
guardiai,
guardiare Definitzione
castiare siat po giare atentzione, custodiare e difèndhere, e siat po arrespetare, fàere su dovere; castiare po bíere; fintzes furriare, fàere furriare
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggordai,
amparai,
badrare,
chistie,
coltoire,
cultodiare
/
abbadiai,
castiai
Maneras de nàrrere
csn:
Deus ti ndhe guardet de!… = Deus ti ndhe colet de…; guardai is sentidus = contivizare su sentidu a manera de no adduire a su malu
Frases
si la cheres tènnere guardada, pone sas postas in dogni camminu ◊ àngiulu miu guardadori, guarda s'ànima mia! ◊ cussus funt ladronis e bolint guardiai is àterus! ◊ guarda e difendhe a mie ca m'incumandho a tie!
2.
guarda is festas cumandadas! ◊ de precetu no ne apo guardau
3.
los amus a bíere guardiandhe pro picare sas tratas
4.
custa grotza po guardare s'abba… mancari passet su riu, totu li colat supra! (A.Cucca)
Ètimu
itl.
guardare
Tradutziones
Frantzesu
protéger
Ingresu
to protect
Ispagnolu
guardar,
mirar
Italianu
protèggere
Tedescu
bewachen,
hüten,
bewahren,
schützen.
istugiài, istugiàre , vrb: istuxare,
istuzare 1,
stugiai Definitzione
pònnere in calecunu istúgiu, nau in su sensu de chistire, pònnere a parte, badrare
Sinònimos e contràrios
abbuare,
aclisare,
acucai,
allogae,
apaltare,
coltoire,
cuerrai,
frànghere,
impertusare,
intuzare,
istichire
Frases
totu su dinai dh'iat istugiau in sa posta ◊ unu postu in su chelu istuxamindhe: deo pro te in terra apo a pregare! (Pirastru)◊ no istuzes custa cosa in cue ca no dh'agatant!
2.
apant totu unu postu bonu istugiadu pro íscios!
Ètimu
ctl.
estojar
Tradutziones
Frantzesu
conserver
Ingresu
to keep
Ispagnolu
guardar
Italianu
conservare
Tedescu
bewahren.
mantènnere, mantènniri , vrb: ammantènnere,
muntènnere Definitzione
pigare, aferrare cun is manos (rfl. betare sa manu a calecuna cosa a manera de no orrúere); tènnere, àere in podere, sighire a tènnere o a portare; tènnere o chistire chentza si guastare, chentza si pèrdere / pps. manténnidu, mantésiu, mantesu
Sinònimos e contràrios
afuntènnere,
agguantai,
apompiai,
apoderae,
rèzere
/
badrare,
ostènnere
/
coltoire
| ctr.
iscapare,
lassai
Maneras de nàrrere
csn:
Deus lu mantenzat! = Deus lu bardet, lu muntenzat sanu, chentza male (nadu in suspu: gi est pagu grassu!…); muntenneresindhe, muntènneresi de… = fàghere a mancu de carchi cosa chirchendhe de pònnere frenu a unu gustu, a sos físsios e gai; muntènnere a unu de carchi cosa = chircare de no li lassare fàghere carchi cosa; mantèniri su fuedhu = èssere de peràula, fàghere su chi si narat candho si daet sa peràula
Frases
muntene custa cosa! ◊ cust'animale no bi la fato a lu muntènnere: mi ch'est fuindhe! ◊ s'ambidha andhat male a la muntènnere ◊ in sa pigada de s'iscala muntènedi no ruas! ◊ si pigas a s'àrbure muntènedi bene a sas naes!
2.
si bi at erba, in montes, sa robba sighit a muntènnere su late ◊ candho presu ti ant pro ti bochire nemmancu sos cannaos ant muntesu (Sozu)◊ cussas sunt promissas fatas e mai mantésias
3.
no mi ndhe muntenzo de bi l'argumentare su chi mi at fatu! ◊ no ti ndhe podes muntènnere de fumare? ◊ a fizos mios no los poto muntènnere d'essire
4.
su sale muntenet bona sa cosa a tempus meda
Ètimu
ltn.
manutenere
Tradutziones
Frantzesu
maintenir
Ingresu
to maintain
Ispagnolu
mantener,
sujetar,
guardar
Italianu
mantenére,
conservare
Tedescu
halten,
sich halten (refl.),
erhalten,
bewahren.
miramentàre , vrb Definitzione
tènnere contu, contivigiare
Sinònimos e contràrios
acastiai,
cultodiare,
aggordai,
coltoire,
mirai
Frases
sa domo bi la miramentat una fémina bona ◊ in sos órdines de sa vintza no bi aiat mancu unu tzufu de erva, dontzi funnu fit bene arraicatu e bene miramentatu ◊ su pitzinnu no miramentat vene su bestiàmene ca li piaghet su caentu e no si abbitzat de nudha
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
garder,
gouverner,
soigner (aver cura di)
Ingresu
to preserve,
to control
Ispagnolu
guardar,
cuidar
Italianu
custodire,
governare
Tedescu
bewachen,
besorgen.
tentàre , vrb Definitzione
giare atentzione, custodiare o portare a càstiu a ccn. o ccn. cosa a manera de no tènnere dannu, de no che dha lassare furare; portare a ogu a ccn. po bíere ite faet, iscocandhodhu / tentare a ccn. che batu a sórighe = iscocare própriu a s'atenta chentza dhu fidare nudha
Sinònimos e contràrios
abbillai,
acastiai,
agguardai,
agorrai,
mirai
Frases
est tentendhe sas aes pro difèndhere su laore ◊ su pastore tentat su masone ◊ tocat a tentare sos sartos pro sos fogos ◊ soe tentandhe a sorre mia malàdia ◊ si tentat sa binza isse no b'intrat unu puzone! ◊ tentàimi Vois in su reposu de istanote e sarvàimi dae cada pregiudísciu ◊ a sa teraca li lassant sos pitzinnos a los tentare ◊ fit tentàndhesi su zuo pro sa fura
2.
tentèndhelu sunt bénnidos a ischire chie fit chi che lis furaiat sa cosa ◊ su batu est sétidu acurtzu a sa linna tentendhe: bi depet àere sórighe
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
garder,
veiller
Ingresu
to watch (over),
to guard
Ispagnolu
guardar,
custodiar
Italianu
custodire,
sorvegliare,
vigilare
Tedescu
bewachen,
beaufsichtigen.
vardàre , vrb: badrare*,
fardiare,
vardiare Definitzione
atentzionare calecuna cosa (pàsculu, àteru) chentza ndhe tocare o chi neune ndhe tochet, amparare po no àere dannu / pastura vardada = ínnida, chentza pàschida, chi po fàere crèschere s'erba no dhue lassant intrare bestiàmene
Sinònimos e contràrios
acastiai,
aggordai,
agguardai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
gardiare,
parpare,
risparmiare
/
irghiare
Frases
vardianedhu nanchi fipo… ma fipo geo a chèrrere vardiatu! ◊ su cherinzu vene vardat sa vida dae cada assustu ◊ su pastore est a grotza e a cambales po si vardare abba, nie e bentu ◊ sos Sardos semus che unu tazu de anzones chi lu vàrdiant sos marjanes ◊ s'àngelu custode mi vardet e s'àngelu de sa defesa mi defendhat
Tradutziones
Frantzesu
sauvegarder,
préserver
Ingresu
to protect,
to reserve
Ispagnolu
guardar
Italianu
salvaguardare,
preservare,
riservare
Tedescu
schützen,
bewahren.