fangotéri , agt, nm Definizione
chi o chie istat sèmpere tocandho, imbrutandho, sèmpere in mesu, faendho cosas de pagu giudu, prus che àteru nau de pipiu
Sinonimi e contrari
formijatu,
fragnóculu,
fruscinedhu,
mintirotu,
tocaredhu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fouineur
Inglese
lively child
Spagnolo
que hurga
Italiano
frùgolo
Tedesco
unruhig,
unruhiger Mensch.
frobbàdu , nm Definizione
una calidade de àghina bianca, e de binu, chi assimbígiat a su nuragus
Traduzioni
Francese
raisin "torbato"
Inglese
kind of white grapes
Spagnolo
cepa de uva blanca y el vino que da
Italiano
torbato
Tedesco
eine sardische Wein sorte (trauben).
frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada,
furchetada Definizione
su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita
Frasi
aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi
Traduzioni
Francese
fourchetée
Inglese
forkful
Spagnolo
comida que cabe en el tenedor
Italiano
forchettata
Tedesco
Gabel,
Gabelvoll.
gabbelléri , nm Definizione
chie arregollet is pagamentos
Sinonimi e contrari
cabbellotu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
gabeleur
Inglese
tax collector
Spagnolo
funcionario que cobraba la gabela
Italiano
gabellière
Tedesco
Zöllner.
gàe , avb, cng: aggae,
gai,
gaici,
gaie Definizione
deasi, in cussa manera, comente naras tue, comente apo nau deo (e si narat fintzes cun sa prep. de); tenet su sensu de paga precisione, chentza unu critériu precisu, a cudha manera; cun sa prep. in dhu narant po logu in su sensu de a cussa parte, in cussu logu
Sinonimi e contrari
aici,
asi,
asiche,
bai 2,
gasi*
/
cue
| ctr.
goe
Modi di dire
csn:
e gai (candu si narat fendi una lista chi iat a pòdiri sighiri) = e àteru, itl. eccètera; e gai… (pro inditai su chi ndi dipendit de su chi s'est nau innantis) = e pro cussu…; no bi at che gai = custa/cussa est sa menzus manera, sa menzus cosa, o fintzas "bèni fatu!, aici tocat!, aici imparas!"; gai… (+ agt.) chi… = tanti… chi…; cantu… gai… = comenti… aici, ateretanti…; pro gai e pro gai, menzus… = po cussu e po cussu, mellus…, itl. tanto vale…; goi e gai… = goi e goi… (comintzendhe unu chistionu, nendhe o contendhe su chi at nadu un'àteru, o fintzas pro no torrare a nàrrere su chi s'àteru at nadu, a zisa de riassuntu chi però no si faghet); gai… cantu… = in sos paragones (sa segundha parte si podet fintzas lassare chentza nada); gai cheret chi… = nono, gai, chi…, poita mellus no?… (donendi unu certu); èssere gai chi…, èssere gai gai pro… = acanta acanta a…, ite mi tantat chi…; no est gai… (+ númene, azetivu) = no est gai (nm., agt.) meda; gai etotu = su matessi, su própiu; unu, una… (+ nm.) gai = che cussu, che cussa
Frasi
proite naras gai? ◊ goi o gai, andhat bene su matessi ◊ si lu leas gai, cudhu pisedhu, petzi l'artérias! ◊ mancari gaie, che sórighe ispirendhe mi tremia (A.Dettori)◊ bastat gai! ◊ già chi mi giuras gaie, giuro de mòrrere cun tegus! ◊ totu sos chi andhant in cussa manera bona parte de gai l'ant finida ◊ so de gai a lu crere a no lu crere ◊ annos e annos est de gai, cussu poberitu ◊ tui ses abbituau a iscriri cosas de gaici
2.
fit una cosa gai, nudha de seguru ◊ no bi faghia nudha, ma so andhadu gai, tantu pro abbaidare ◊ fia nendhe, gai: ma no est abberu! ◊ proa gai etotu, a tantare cantu podet pesare cussa cosa!
3.
in nois duos bi est sa difaréntzia e gai amos divèscia sa cusséntzia! (Piras)◊ fia impitzadu e gai no apo pótidu fàghere àteru
4.
est un'ómine gai mannu chi no colat in sa zanna ◊ est unu pisedhu gai cabosu chi no bi at bisonzu de li abbiare sa cosa ◊ totu custu fogu no bi at bisonzu, za no est fritu gai! ◊ no est gai calura, ocannu ◊ cantu sunt bonos a legiferare gai tenzant aficu de mandhigare! (L.Ilieschi)◊ gai fetat de barras cantu ischit a fàghere triballu! ◊ gai bidat sole cantu l'apo bidu deo! ◊ gai iscat a manigare cantu est bonu a triballare! ◊ gai iscat a fàghere de barras cantu ischit a leare forramenta!
5.
tenet berbeghes, crabas, porcos e gai ◊ in duos s'azuant, si chistionant e gai
6.
che sunt andhaos in gai
7.
custa borta a bois de sa fae s'iscorza: no bi at che gai! ◊ postos in galera sos malafatores: no bi at che gai! ◊ comintzadu e finidu cheret, su triballu: no bi at che gai!
8.
goi e gai, mamma mi at nadu a bos dimandhare unu bículu de sabone! ◊ ndh'est bénnidu su babbu: Goi e goi, nachi, a mi la dades custa cosa?
9.
aite bi andhas si no bi faghes nudha: pro gai e pro gai mancu bi andhes! ◊◊ a candho gai no bi triballat, in cosa lébia e fàtzile, ite at a èssere si l'agatat inzotosu! ◊◊ nono, gai, chi ti ses postu a fàghere carchi cosa, cantu chi ses zoghendhe!…◊ gai cheret chi ti ponzas a triballare!…◊◊ so gai chi no ti do colpos de mazu! ◊ so gai gai pro li betare manu! ◊ so gai gai a lu picare a tzafos! ◊◊ dèo so impitzadu e tue gai etotu ◊ oe triballamus e cras gai etotu ◊◊ crapas gai in bidha nostra no nche ndhe amus
Traduzioni
Francese
ainsi
Inglese
so
Spagnolo
así,
así que
Italiano
così,
sicchè
Tedesco
auf diese Weise,
so.
ghíte , prn, agt Definizione
prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas
Sinonimi e contrari
ita*
Frasi
ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore?
2.
ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?!
Traduzioni
Francese
quoi? qu'est-ce que ...?
Inglese
what?
Spagnolo
que,
¿qué?
Italiano
che?,
che còsa?
Tedesco
was?.
giaghí , cng: giaighí,
zaighí Definizione
giai chi… = sigomenti
Frasi
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)
Traduzioni
Francese
puisque
Inglese
since
Spagnolo
ya que,
pues
Italiano
giacchè
Tedesco
da.
goséri , agt, nm Definizione
chi o chie gosat, est godindho
Sinonimi e contrari
gosadore
Traduzioni
Francese
bon vivant,
jouisseur
Inglese
hedonist
Spagnolo
que goza
Italiano
gaudènte
Tedesco
genießerisch,
Genießer.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definizione
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Sinonimi e contrari
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Frasi
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fautif,
qui se sent en faute
Inglese
to feel at fault or guilty about something
Spagnolo
que se siente culpable
Italiano
che si sente in difètto,
in cólpa
Tedesco
wer sich schuldig fühlt.
incantughí , cng Definizione
cng. chi inditat càusa, arrexone
Sinonimi e contrari
sicomente
Frasi
candu su cuadhu si est postu a curri no si est pérdiu de ànimu incantughí iscidiat bèni sètzi cuadhus
Traduzioni
Francese
puisque
Inglese
as
Spagnolo
pues,
porque,
ya que
Italiano
poichè
Tedesco
da.
ingeniósu , agt: inginnosu,
inzeniosu Definizione
chi s'ingéniat, chi tenet ingéniu; chi andhat a géniu, chi praghet
Sinonimi e contrari
ammaniosu,
artigiosu,
indelletosu,
inzegnistu,
inzeniache
/
geniosu
/
abbretiosu,
acussu
Frasi
fit inzeniosu e ispavillu che unu matzone
2.
fuant prus ingeniosas cun sa genti chi beniat a domu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
ingénieux,
industrieux
Inglese
ingenious
Spagnolo
ingenioso,
que cae bien
Italiano
ingegnóso,
industre
Tedesco
findig.
intralàte , agt, nm Definizione
chi faet intrare o bogare late meda
Traduzioni
Francese
galactogène
Inglese
galactogenic
Spagnolo
que produce leche
Italiano
galattògeno
Tedesco
Galaktogen.
isgutósu , agt Definizione
chi istídhigat, isgutat, est istidhigandho
Sinonimi e contrari
gutiosu,
tiritiri
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui goutte
Inglese
dripping
Spagnolo
que gotea
Italiano
gocciolante
Tedesco
triefend.
ispalesónzu , nm Definizione
su giare o fàere a ischire a craru, nau mescamente de s'acabbamentu de cójua, candho is parentes de s'ómine andhant a domo de sa fémina po assegurare sa cójua
Sinonimi e contrari
assecuronzu,
cojancraru,
ispalexinzu
/
cdh. palisugnu
Traduzioni
Francese
action d'être évident
Inglese
revelation
Spagnolo
manifestación de que dos novios se van a casar
Italiano
palesaménto
Tedesco
Offenbarung.
isperràche , agt: isperraghe Definizione
nau de unos cantu frutos, chi sa prupa istacat bene de s'ossu
Sinonimi e contrari
abbelzinu,
abberigiolu,
ispitzigaditu,
sperradori
| ctr.
duraghe,
rósigu 1
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui se détache facilement du noyau
Inglese
that can be easily opened
Spagnolo
fruto que se deshuesa fácilmente
Italiano
spiccàgnolo
Tedesco
leicht vom Kern lösbar.
íta , prn, agt, nm: ite,
itei,
iti Definizione
a solu (ma podet èssere acumpangiau cun prep.) s'impreat in parte de unu númene a bessu iscl. o intrr., o fintzes coment'e númene; coment'e agt., sèmpere a bessu de iscl., acumpàngiat númene (e fintzes vrb.) e giaet s'idea de meda, cantu, bellu, ma acumpàngiat fintzes un'àteru agt. e giaet un'idea de cantidade (cantu): si ponet sèmpere sing. ma calecuna borta fintzes pl.; uniu cun àteros foedhos giaet: addite, agghite, caite, poita/proite, itasiollat, itadhinanta, itecasiat, itesinarat, itesisiat, e àteros
Sinonimi e contrari
cale,
cosa,
ghite
/
cantu
Modi di dire
csn:
b'at ite = bi est su tantu, su motivu; a itemilu?, a itedilu?, a itennollu?, a itebbollu?, a itesilu? = ita mi ndi fatzu (de cussa cosa), ita ti ndi fais, si ndi feus, si ndi feis, si ndi faint (o si ndi fait)?, a cali scopu?; e ite si!…, ita chi!… = chini iscít ita at a acontèssiri (nàrriri, fai, e gai) si…; ita chi…? = no est chi, pro piaghere…?; ita a… (+ inf.) = tambene si…, e ite pro!…; s'ite = cale cosa (css. cosa); ita cosa ca… = comenti mai?, poita?; it'e fàghere = fainas, cosas de fai; no b'at de ite! = risposta a chie ringràtziat pro carchi piaghere; ite (+ agt., pps.) = ma cali?! (+ agt., pps.), bai ca no est aici!; ita mi siat su!…= est in debbadas, no serbit su… no balet su…; po ita?, pro ite? = po cali cosa, cali iscopu?; ite no b'at cue!… = si bi agatat totu su chi si chircat
Frasi
ite bos nades? ◊ ita megu de intendi, dèu! ◊ pòbiru mundu, a ita ses torrau! ◊ già bi at ite, si mi ndhe leo pena, a mi che àere furadu sa robba! ◊ a ite tiat èssere a triballare chentza lúcuru?! ◊ - A bos nàrrere "Gràtzias" no est pagu! - No b'at de ite! ◊◊ cheres custu o ite? ◊ e da'ite e da'ite l'as assaboridu chi est gai, sa chistione? ◊ ite cheres? ◊ ite ti ses, pessendhe? ◊ ita ses, maca o imbriaga?! ◊ ite ses, brullendhe?! ◊ ita ndi fais de cussa cosa? ◊ a itemila custa cosa? ◊ cun ite la sego sa peta? ◊ de ita seis fuedhendi? ◊ no isco ite ti naras
2.
e ite si cussu est calicunu chi mi ndh'est próghiu ingoi?! ◊ ita chi dhu circant, su cuadhu biancu! ◊ mi praxit sa tali: ita chi andàst a mi dha domandai! ◊ e ita s'iscít su chi est sutzédiru!…◊ - Andhadu ses a fàghere linna? - E ite andhaia cun custu bratzu irvàlitu?!
3.
ita dannu! ◊ ite ispassu, ite risu e ite giogu! ◊ alla iti ómini isciàpidu, custu! ◊ ite zente, putzidha!…◊ ite dies bellas custas! ◊ ita campanas funt, custas? ◊ Gesummaria it'orrore! ◊ ite pisedha cabosa! ◊ ita fillus malus chi seus! ◊ ite prendha chi tenzo pro teraca! ◊ ite raju niedhu su chi mi est rutu! ◊ ite cosa, mih, a fàghere de prus a màchina chi no a manu! ◊ it'orobbona a istentare gai! ◊◊ ita cosa ca ses innòi? ◊ de ite colore fint sos ojos suos? ◊ fiant mortas sentza de pòdiri isciri de ita mali moriant ◊ bèni benniu, Sarbadori: itas novas as portau? (L.Matta)◊ ite timendhe chi so!…
4.
ite fea chi ses, putzi, perdeu! ◊ ite bella chi ses! ◊ ita bellu aspetu tenit sa tzitari! ◊ ite tontu chi ses! ◊ ite bella friscura chi pigat dae mare! ◊ ite duas columbas chi at cuss'ómine!
5.
ita a binci a sa loteria!…◊ e ite pro lu sighire intro de domo furendhe!…◊ e ite si bi l'aio ischidu chi fit gai!…◊ e ita s'ollastu, tanti gei no fait pampa!…◊ e ite si l'imbenit cussu cantu de ferru!…◊ ita mi ndi funt is òrus, candu no ndi tenit nemus!◊ e ite s'istat sa tua o sa mia cussa fortuna!…
6.
s'ite bi cheret? ◊ faghiant s'it'e fàghere issoro ◊ at tentu it'e nàrrere ◊ tenzo it'e pessare ◊ semus prenos de it'e fàghere: no nos podimus fritire nudha! ◊ depeit imparare totu custos ites ◊ cantos ites si sunt postos contrabbessu!…
7.
- Ses orrutu male! - Ite orrutu?!… No est berus! ◊ - Nachi Fulanu est malàidu! - Ite malàidu?… de mandronia!
Etimo
ltn.
(pro/ad) quid Deu(s)
Traduzioni
Francese
quoi?,
que?
Inglese
what
Spagnolo
¿qué?,
que
Italiano
cosa?,
che?,
cosa
Tedesco
Was? etwas,
Ding.
madricàu , nm: madrigadu,
mardigau,
matricatu Definizione
calesiògiat animale mannu, pruschetotu fémina, chi tenet duos e prus annos; sa parte de su tàgiu (prus che àteru brebès) chi est pesandho s'angione, at angiau, est de múrghere, giai sèmpere contivigiada a parte in tempus de giare frutu
Sinonimi e contrari
madriedu
| ctr.
lachinza
2.
norant'una sunt de mardigau, cussas chi oe soe murghendhe ◊ lachinza e madricau est totu ammisturu ◊ in su cubile bi at abbarrau lachinza e madricau
Etimo
ltn.
matrice(m)
Traduzioni
Francese
poulinières,
les bêtes reproductrices
Inglese
she-beasts
Spagnolo
animal que ha parido
Italiano
le béstie matricine
Tedesco
Muttertiere (Pl.).
majonèta , nf Definizione
genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos…
Sinonimi e contrari
befana
Terminologia scientifica
fnt
Traduzioni
Francese
"befana"
Inglese
befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany)
Spagnolo
vieja que trae regalos a los niños para los Reyes
Italiano
befana
Tedesco
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
malauràdu , agt Definizione
chi no portat bene, chi portat male
Frasi
cue su cadhu faghet s'apupada: umbra malaurada si b'illongat e batit malu proe
Traduzioni
Francese
de mauvais augure,
malencontreux
Inglese
fateful
Spagnolo
que trae mala suerte
Italiano
malauguróso
Tedesco
unheilvoll.
mancànte , agt: mancanti Definizione
nau de cosa, chi no dhu'est totu, chi no est su tanti giustu (e fintzes chi no est fata bene, chi tenet pecu, neghe); nau de gente, chi no est tanti giusta de conca, chi est fora de tinu (si narat fintzes de chie orruet chentza atuamentos candho dhi benit atacu de malegaducu), chi no si cumportat bene; nau de una línia serrada, chi est tundha ma no parívile, no totue chepare (o a distàntzia diferente de su centru)
Sinonimi e contrari
faltu,
iscassu
/
macu
| ctr.
bundhante,
bundhansciosu
Frasi
cantu sunt torraos acatant custa robba mancante: tandho ghirant e dant sa denúntzia ◊ isse est mancante de talentu tantu chi dat provas de veru tontu ◊ cussu est ómine mancante de sentidu ◊ cuss'ómini est mancanti de unu bratzu ◊ coment'e limpiadura est unu paghedhu mancanti
2.
mancantedhu est, custu piciochedhu: arrebbugiu chi no fait! ◊ ant fuidu che pópulu mancante (P.Cau)◊ su babbu istaiat che mancante mirendhe si podiat bídere su fizu torrendhe ◊ orabrora so istadu mudu pario unu mancante, comente sa pudhedra mi ndhe at betadu ◊ sas àteras fint tontas o mancantes e ant trascuradu totu ◊ cussos sunt ventureris mancantes e ingurdos
Traduzioni
Francese
manquant,
imparfait,
hors de raison,
elliptique
Inglese
lacking,
out of one's mind
Spagnolo
que falta,
carente,
chiflado,
elíptico
Italiano
mancante,
carènte,
imperfètto,
fuòr di sénno,
ellìttico
Tedesco
mangelnd (di = an+ Dat.),
fehlend,
verrückt.