fangotéri , agt, nm Definition
chi o chie istat sèmpere tocandho, imbrutandho, sèmpere in mesu, faendho cosas de pagu giudu, prus che àteru nau de pipiu
Synonyms e antonyms
formijatu,
fragnóculu,
fruscinedhu,
mintirotu,
tocaredhu
Etymon
srd.
Translations
French
fouineur
English
lively child
Spanish
que hurga
Italian
frùgolo
German
unruhig,
unruhiger Mensch.
frobbàdu , nm Definition
una calidade de àghina bianca, e de binu, chi assimbígiat a su nuragus
Translations
French
raisin "torbato"
English
kind of white grapes
Spanish
cepa de uva blanca y el vino que da
Italian
torbato
German
eine sardische Wein sorte (trauben).
frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada,
furchetada Definition
su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita
Sentences
aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi
Translations
French
fourchetée
English
forkful
Spanish
comida que cabe en el tenedor
Italian
forchettata
German
Gabel,
Gabelvoll.
gabbelléri , nm Definition
chie arregollet is pagamentos
Synonyms e antonyms
cabbellotu
Etymon
itl.
Translations
French
gabeleur
English
tax collector
Spanish
funcionario que cobraba la gabela
Italian
gabellière
German
Zöllner.
gàe , avb, cng: aggae,
gai,
gaici,
gaie Definition
deasi, in cussa manera, comente naras tue, comente apo nau deo (e si narat fintzes cun sa prep. de); tenet su sensu de paga precisione, chentza unu critériu precisu, a cudha manera; cun sa prep. in dhu narant po logu in su sensu de a cussa parte, in cussu logu
Synonyms e antonyms
aici,
asi,
asiche,
bai 2,
gasi*
/
cue
| ctr.
goe
Idioms
csn:
e gai (candu si narat fendi una lista chi iat a pòdiri sighiri) = e àteru, itl. eccètera; e gai… (pro inditai su chi ndi dipendit de su chi s'est nau innantis) = e pro cussu…; no bi at che gai = custa/cussa est sa menzus manera, sa menzus cosa, o fintzas "bèni fatu!, aici tocat!, aici imparas!"; gai… (+ agt.) chi… = tanti… chi…; cantu… gai… = comenti… aici, ateretanti…; pro gai e pro gai, menzus… = po cussu e po cussu, mellus…, itl. tanto vale…; goi e gai… = goi e goi… (comintzendhe unu chistionu, nendhe o contendhe su chi at nadu un'àteru, o fintzas pro no torrare a nàrrere su chi s'àteru at nadu, a zisa de riassuntu chi però no si faghet); gai… cantu… = in sos paragones (sa segundha parte si podet fintzas lassare chentza nada); gai cheret chi… = nono, gai, chi…, poita mellus no?… (donendi unu certu); èssere gai chi…, èssere gai gai pro… = acanta acanta a…, ite mi tantat chi…; no est gai… (+ númene, azetivu) = no est gai (nm., agt.) meda; gai etotu = su matessi, su própiu; unu, una… (+ nm.) gai = che cussu, che cussa
Sentences
proite naras gai? ◊ goi o gai, andhat bene su matessi ◊ si lu leas gai, cudhu pisedhu, petzi l'artérias! ◊ mancari gaie, che sórighe ispirendhe mi tremia (A.Dettori)◊ bastat gai! ◊ già chi mi giuras gaie, giuro de mòrrere cun tegus! ◊ totu sos chi andhant in cussa manera bona parte de gai l'ant finida ◊ so de gai a lu crere a no lu crere ◊ annos e annos est de gai, cussu poberitu ◊ tui ses abbituau a iscriri cosas de gaici
2.
fit una cosa gai, nudha de seguru ◊ no bi faghia nudha, ma so andhadu gai, tantu pro abbaidare ◊ fia nendhe, gai: ma no est abberu! ◊ proa gai etotu, a tantare cantu podet pesare cussa cosa!
3.
in nois duos bi est sa difaréntzia e gai amos divèscia sa cusséntzia! (Piras)◊ fia impitzadu e gai no apo pótidu fàghere àteru
4.
est un'ómine gai mannu chi no colat in sa zanna ◊ est unu pisedhu gai cabosu chi no bi at bisonzu de li abbiare sa cosa ◊ totu custu fogu no bi at bisonzu, za no est fritu gai! ◊ no est gai calura, ocannu ◊ cantu sunt bonos a legiferare gai tenzant aficu de mandhigare! (L.Ilieschi)◊ gai fetat de barras cantu ischit a fàghere triballu! ◊ gai bidat sole cantu l'apo bidu deo! ◊ gai iscat a manigare cantu est bonu a triballare! ◊ gai iscat a fàghere de barras cantu ischit a leare forramenta!
5.
tenet berbeghes, crabas, porcos e gai ◊ in duos s'azuant, si chistionant e gai
6.
che sunt andhaos in gai
7.
custa borta a bois de sa fae s'iscorza: no bi at che gai! ◊ postos in galera sos malafatores: no bi at che gai! ◊ comintzadu e finidu cheret, su triballu: no bi at che gai!
8.
goi e gai, mamma mi at nadu a bos dimandhare unu bículu de sabone! ◊ ndh'est bénnidu su babbu: Goi e goi, nachi, a mi la dades custa cosa?
9.
aite bi andhas si no bi faghes nudha: pro gai e pro gai mancu bi andhes! ◊◊ a candho gai no bi triballat, in cosa lébia e fàtzile, ite at a èssere si l'agatat inzotosu! ◊◊ nono, gai, chi ti ses postu a fàghere carchi cosa, cantu chi ses zoghendhe!…◊ gai cheret chi ti ponzas a triballare!…◊◊ so gai chi no ti do colpos de mazu! ◊ so gai gai pro li betare manu! ◊ so gai gai a lu picare a tzafos! ◊◊ dèo so impitzadu e tue gai etotu ◊ oe triballamus e cras gai etotu ◊◊ crapas gai in bidha nostra no nche ndhe amus
Translations
French
ainsi
English
so
Spanish
así,
así que
Italian
così,
sicchè
German
auf diese Weise,
so.
ghíte , prn, agt Definition
prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas
Synonyms e antonyms
ita*
Sentences
ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore?
2.
ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?!
Translations
French
quoi? qu'est-ce que ...?
English
what?
Spanish
que,
¿qué?
Italian
che?,
che còsa?
German
was?.
giaghí , cng: giaighí,
zaighí Definition
giai chi… = sigomenti
Sentences
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)
Translations
French
puisque
English
since
Spanish
ya que,
pues
Italian
giacchè
German
da.
goséri , agt, nm Definition
chi o chie gosat, est godindho
Synonyms e antonyms
gosadore
Translations
French
bon vivant,
jouisseur
English
hedonist
Spanish
que goza
Italian
gaudènte
German
genießerisch,
Genießer.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definition
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Synonyms e antonyms
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Sentences
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Etymon
srd.
Translations
French
fautif,
qui se sent en faute
English
to feel at fault or guilty about something
Spanish
que se siente culpable
Italian
che si sente in difètto,
in cólpa
German
wer sich schuldig fühlt.
incantughí , cng Definition
cng. chi inditat càusa, arrexone
Synonyms e antonyms
sicomente
Sentences
candu su cuadhu si est postu a curri no si est pérdiu de ànimu incantughí iscidiat bèni sètzi cuadhus
Translations
French
puisque
English
as
Spanish
pues,
porque,
ya que
Italian
poichè
German
da.
ingeniósu , agt: inginnosu,
inzeniosu Definition
chi s'ingéniat, chi tenet ingéniu; chi andhat a géniu, chi praghet
Synonyms e antonyms
ammaniosu,
artigiosu,
indelletosu,
inzegnistu,
inzeniache
/
geniosu
/
abbretiosu,
acussu
Sentences
fit inzeniosu e ispavillu che unu matzone
2.
fuant prus ingeniosas cun sa genti chi beniat a domu
Etymon
itl.
Translations
French
ingénieux,
industrieux
English
ingenious
Spanish
ingenioso,
que cae bien
Italian
ingegnóso,
industre
German
findig.
intralàte , agt, nm Definition
chi faet intrare o bogare late meda
Translations
French
galactogène
English
galactogenic
Spanish
que produce leche
Italian
galattògeno
German
Galaktogen.
isgutósu , agt Definition
chi istídhigat, isgutat, est istidhigandho
Synonyms e antonyms
gutiosu,
tiritiri
Etymon
srd.
Translations
French
qui goutte
English
dripping
Spanish
que gotea
Italian
gocciolante
German
triefend.
ispalesónzu , nm Definition
su giare o fàere a ischire a craru, nau mescamente de s'acabbamentu de cójua, candho is parentes de s'ómine andhant a domo de sa fémina po assegurare sa cójua
Synonyms e antonyms
assecuronzu,
cojancraru,
ispalexinzu
/
cdh. palisugnu
Translations
French
action d'être évident
English
revelation
Spanish
manifestación de que dos novios se van a casar
Italian
palesaménto
German
Offenbarung.
isperràche , agt: isperraghe Definition
nau de unos cantu frutos, chi sa prupa istacat bene de s'ossu
Synonyms e antonyms
abbelzinu,
abberigiolu,
ispitzigaditu,
sperradori
| ctr.
duraghe,
rósigu 1
Etymon
srd.
Translations
French
qui se détache facilement du noyau
English
that can be easily opened
Spanish
fruto que se deshuesa fácilmente
Italian
spiccàgnolo
German
leicht vom Kern lösbar.
íta , prn, agt, nm: ite,
itei,
iti Definition
a solu (ma podet èssere acumpangiau cun prep.) s'impreat in parte de unu númene a bessu iscl. o intrr., o fintzes coment'e númene; coment'e agt., sèmpere a bessu de iscl., acumpàngiat númene (e fintzes vrb.) e giaet s'idea de meda, cantu, bellu, ma acumpàngiat fintzes un'àteru agt. e giaet un'idea de cantidade (cantu): si ponet sèmpere sing. ma calecuna borta fintzes pl.; uniu cun àteros foedhos giaet: addite, agghite, caite, poita/proite, itasiollat, itadhinanta, itecasiat, itesinarat, itesisiat, e àteros
Synonyms e antonyms
cale,
cosa,
ghite
/
cantu
Idioms
csn:
b'at ite = bi est su tantu, su motivu; a itemilu?, a itedilu?, a itennollu?, a itebbollu?, a itesilu? = ita mi ndi fatzu (de cussa cosa), ita ti ndi fais, si ndi feus, si ndi feis, si ndi faint (o si ndi fait)?, a cali scopu?; e ite si!…, ita chi!… = chini iscít ita at a acontèssiri (nàrriri, fai, e gai) si…; ita chi…? = no est chi, pro piaghere…?; ita a… (+ inf.) = tambene si…, e ite pro!…; s'ite = cale cosa (css. cosa); ita cosa ca… = comenti mai?, poita?; it'e fàghere = fainas, cosas de fai; no b'at de ite! = risposta a chie ringràtziat pro carchi piaghere; ite (+ agt., pps.) = ma cali?! (+ agt., pps.), bai ca no est aici!; ita mi siat su!…= est in debbadas, no serbit su… no balet su…; po ita?, pro ite? = po cali cosa, cali iscopu?; ite no b'at cue!… = si bi agatat totu su chi si chircat
Sentences
ite bos nades? ◊ ita megu de intendi, dèu! ◊ pòbiru mundu, a ita ses torrau! ◊ già bi at ite, si mi ndhe leo pena, a mi che àere furadu sa robba! ◊ a ite tiat èssere a triballare chentza lúcuru?! ◊ - A bos nàrrere "Gràtzias" no est pagu! - No b'at de ite! ◊◊ cheres custu o ite? ◊ e da'ite e da'ite l'as assaboridu chi est gai, sa chistione? ◊ ite cheres? ◊ ite ti ses, pessendhe? ◊ ita ses, maca o imbriaga?! ◊ ite ses, brullendhe?! ◊ ita ndi fais de cussa cosa? ◊ a itemila custa cosa? ◊ cun ite la sego sa peta? ◊ de ita seis fuedhendi? ◊ no isco ite ti naras
2.
e ite si cussu est calicunu chi mi ndh'est próghiu ingoi?! ◊ ita chi dhu circant, su cuadhu biancu! ◊ mi praxit sa tali: ita chi andàst a mi dha domandai! ◊ e ita s'iscít su chi est sutzédiru!…◊ - Andhadu ses a fàghere linna? - E ite andhaia cun custu bratzu irvàlitu?!
3.
ita dannu! ◊ ite ispassu, ite risu e ite giogu! ◊ alla iti ómini isciàpidu, custu! ◊ ite zente, putzidha!…◊ ite dies bellas custas! ◊ ita campanas funt, custas? ◊ Gesummaria it'orrore! ◊ ite pisedha cabosa! ◊ ita fillus malus chi seus! ◊ ite prendha chi tenzo pro teraca! ◊ ite raju niedhu su chi mi est rutu! ◊ ite cosa, mih, a fàghere de prus a màchina chi no a manu! ◊ it'orobbona a istentare gai! ◊◊ ita cosa ca ses innòi? ◊ de ite colore fint sos ojos suos? ◊ fiant mortas sentza de pòdiri isciri de ita mali moriant ◊ bèni benniu, Sarbadori: itas novas as portau? (L.Matta)◊ ite timendhe chi so!…
4.
ite fea chi ses, putzi, perdeu! ◊ ite bella chi ses! ◊ ita bellu aspetu tenit sa tzitari! ◊ ite tontu chi ses! ◊ ite bella friscura chi pigat dae mare! ◊ ite duas columbas chi at cuss'ómine!
5.
ita a binci a sa loteria!…◊ e ite pro lu sighire intro de domo furendhe!…◊ e ite si bi l'aio ischidu chi fit gai!…◊ e ita s'ollastu, tanti gei no fait pampa!…◊ e ite si l'imbenit cussu cantu de ferru!…◊ ita mi ndi funt is òrus, candu no ndi tenit nemus!◊ e ite s'istat sa tua o sa mia cussa fortuna!…
6.
s'ite bi cheret? ◊ faghiant s'it'e fàghere issoro ◊ at tentu it'e nàrrere ◊ tenzo it'e pessare ◊ semus prenos de it'e fàghere: no nos podimus fritire nudha! ◊ depeit imparare totu custos ites ◊ cantos ites si sunt postos contrabbessu!…
7.
- Ses orrutu male! - Ite orrutu?!… No est berus! ◊ - Nachi Fulanu est malàidu! - Ite malàidu?… de mandronia!
Etymon
ltn.
(pro/ad) quid Deu(s)
Translations
French
quoi?,
que?
English
what
Spanish
¿qué?,
que
Italian
cosa?,
che?,
cosa
German
Was? etwas,
Ding.
madricàu , nm: madrigadu,
mardigau,
matricatu Definition
calesiògiat animale mannu, pruschetotu fémina, chi tenet duos e prus annos; sa parte de su tàgiu (prus che àteru brebès) chi est pesandho s'angione, at angiau, est de múrghere, giai sèmpere contivigiada a parte in tempus de giare frutu
Synonyms e antonyms
madriedu
| ctr.
lachinza
2.
norant'una sunt de mardigau, cussas chi oe soe murghendhe ◊ lachinza e madricau est totu ammisturu ◊ in su cubile bi at abbarrau lachinza e madricau
Etymon
ltn.
matrice(m)
Translations
French
poulinières,
les bêtes reproductrices
English
she-beasts
Spanish
animal que ha parido
Italian
le béstie matricine
German
Muttertiere (Pl.).
majonèta , nf Definition
genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos…
Synonyms e antonyms
befana
Scientific Terminology
fnt
Translations
French
"befana"
English
befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany)
Spanish
vieja que trae regalos a los niños para los Reyes
Italian
befana
German
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
malauràdu , agt Definition
chi no portat bene, chi portat male
Sentences
cue su cadhu faghet s'apupada: umbra malaurada si b'illongat e batit malu proe
Translations
French
de mauvais augure,
malencontreux
English
fateful
Spanish
que trae mala suerte
Italian
malauguróso
German
unheilvoll.
mancànte , agt: mancanti Definition
nau de cosa, chi no dhu'est totu, chi no est su tanti giustu (e fintzes chi no est fata bene, chi tenet pecu, neghe); nau de gente, chi no est tanti giusta de conca, chi est fora de tinu (si narat fintzes de chie orruet chentza atuamentos candho dhi benit atacu de malegaducu), chi no si cumportat bene; nau de una línia serrada, chi est tundha ma no parívile, no totue chepare (o a distàntzia diferente de su centru)
Synonyms e antonyms
faltu,
iscassu
/
macu
| ctr.
bundhante,
bundhansciosu
Sentences
cantu sunt torraos acatant custa robba mancante: tandho ghirant e dant sa denúntzia ◊ isse est mancante de talentu tantu chi dat provas de veru tontu ◊ cussu est ómine mancante de sentidu ◊ cuss'ómini est mancanti de unu bratzu ◊ coment'e limpiadura est unu paghedhu mancanti
2.
mancantedhu est, custu piciochedhu: arrebbugiu chi no fait! ◊ ant fuidu che pópulu mancante (P.Cau)◊ su babbu istaiat che mancante mirendhe si podiat bídere su fizu torrendhe ◊ orabrora so istadu mudu pario unu mancante, comente sa pudhedra mi ndhe at betadu ◊ sas àteras fint tontas o mancantes e ant trascuradu totu ◊ cussos sunt ventureris mancantes e ingurdos
Translations
French
manquant,
imparfait,
hors de raison,
elliptique
English
lacking,
out of one's mind
Spanish
que falta,
carente,
chiflado,
elíptico
Italian
mancante,
carènte,
imperfètto,
fuòr di sénno,
ellìttico
German
mangelnd (di = an+ Dat.),
fehlend,
verrückt.