fangotéri , agt, nm Definitzione chi o chie istat sèmpere tocandho, imbrutandho, sèmpere in mesu, faendho cosas de pagu giudu, prus che àteru nau de pipiu Sinònimos e contràrios formijatu, fragnóculu, fruscinedhu, mintirotu, tocaredhu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fouineur Ingresu lively child Ispagnolu que hurga Italianu frùgolo Tedescu unruhig, unruhiger Mensch.

frobbàdu , nm Definitzione una calidade de àghina bianca, e de binu, chi assimbígiat a su nuragus Tradutziones Frantzesu raisin "torbato" Ingresu kind of white grapes Ispagnolu cepa de uva blanca y el vino que da Italianu torbato Tedescu eine sardische Wein sorte (trauben).

frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada, furchetada Definitzione su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita Frases aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi Tradutziones Frantzesu fourchetée Ingresu forkful Ispagnolu comida que cabe en el tenedor Italianu forchettata Tedescu Gabel, Gabelvoll.

gabbelléri , nm Definitzione chie arregollet is pagamentos Sinònimos e contràrios cabbellotu Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu gabeleur Ingresu tax collector Ispagnolu funcionario que cobraba la gabela Italianu gabellière Tedescu Zöllner.

gàe , avb, cng: aggae, gai, gaici, gaie Definitzione deasi, in cussa manera, comente naras tue, comente apo nau deo (e si narat fintzes cun sa prep. de); tenet su sensu de paga precisione, chentza unu critériu precisu, a cudha manera; cun sa prep. in dhu narant po logu in su sensu de a cussa parte, in cussu logu Sinònimos e contràrios aici, asi, asiche, bai 2, gasi* / cue | ctr. goe Maneras de nàrrere csn: e gai (candu si narat fendi una lista chi iat a pòdiri sighiri) = e àteru, itl. eccètera; e gai… (pro inditai su chi ndi dipendit de su chi s'est nau innantis) = e pro cussu…; no bi at che gai = custa/cussa est sa menzus manera, sa menzus cosa, o fintzas "bèni fatu!, aici tocat!, aici imparas!"; gai… (+ agt.) chi… = tanti… chi…; cantu… gai… = comenti… aici, ateretanti…; pro gai e pro gai, menzus… = po cussu e po cussu, mellus…, itl. tanto vale…; goi e gai… = goi e goi… (comintzendhe unu chistionu, nendhe o contendhe su chi at nadu un'àteru, o fintzas pro no torrare a nàrrere su chi s'àteru at nadu, a zisa de riassuntu chi però no si faghet); gai… cantu… = in sos paragones (sa segundha parte si podet fintzas lassare chentza nada); gai cheret chi… = nono, gai, chi…, poita mellus no?… (donendi unu certu); èssere gai chi…, èssere gai gai pro… = acanta acanta a…, ite mi tantat chi…; no est gai… (+ númene, azetivu) = no est gai (nm., agt.) meda; gai etotu = su matessi, su própiu; unu, una… (+ nm.) gai = che cussu, che cussa Frases proite naras gai? ◊ goi o gai, andhat bene su matessi ◊ si lu leas gai, cudhu pisedhu, petzi l'artérias! ◊ mancari gaie, che sórighe ispirendhe mi tremia (A.Dettori)◊ bastat gai! ◊ già chi mi giuras gaie, giuro de mòrrere cun tegus! ◊ totu sos chi andhant in cussa manera bona parte de gai l'ant finida ◊ so de gai a lu crere a no lu crere ◊ annos e annos est de gai, cussu poberitu ◊ tui ses abbituau a iscriri cosas de gaici 2. fit una cosa gai, nudha de seguru ◊ no bi faghia nudha, ma so andhadu gai, tantu pro abbaidare ◊ fia nendhe, gai: ma no est abberu! ◊ proa gai etotu, a tantare cantu podet pesare cussa cosa! 3. in nois duos bi est sa difaréntzia e gai amos divèscia sa cusséntzia! (Piras)◊ fia impitzadu e gai no apo pótidu fàghere àteru 4. est un'ómine gai mannu chi no colat in sa zanna ◊ est unu pisedhu gai cabosu chi no bi at bisonzu de li abbiare sa cosa ◊ totu custu fogu no bi at bisonzu, za no est fritu gai! ◊ no est gai calura, ocannu ◊ cantu sunt bonos a legiferare gai tenzant aficu de mandhigare! (L.Ilieschi)◊ gai fetat de barras cantu ischit a fàghere triballu! ◊ gai bidat sole cantu l'apo bidu deo! ◊ gai iscat a manigare cantu est bonu a triballare! ◊ gai iscat a fàghere de barras cantu ischit a leare forramenta! 5. tenet berbeghes, crabas, porcos e gai ◊ in duos s'azuant, si chistionant e gai 6. che sunt andhaos in gai 7. custa borta a bois de sa fae s'iscorza: no bi at che gai! ◊ postos in galera sos malafatores: no bi at che gai! ◊ comintzadu e finidu cheret, su triballu: no bi at che gai! 8. goi e gai, mamma mi at nadu a bos dimandhare unu bículu de sabone! ◊ ndh'est bénnidu su babbu: Goi e goi, nachi, a mi la dades custa cosa? 9. aite bi andhas si no bi faghes nudha: pro gai e pro gai mancu bi andhes! ◊◊ a candho gai no bi triballat, in cosa lébia e fàtzile, ite at a èssere si l'agatat inzotosu! ◊◊ nono, gai, chi ti ses postu a fàghere carchi cosa, cantu chi ses zoghendhe!…◊ gai cheret chi ti ponzas a triballare!…◊◊ so gai chi no ti do colpos de mazu! ◊ so gai gai pro li betare manu! ◊ so gai gai a lu picare a tzafos! ◊◊ dèo so impitzadu e tue gai etotu ◊ oe triballamus e cras gai etotu ◊◊ crapas gai in bidha nostra no nche ndhe amus Tradutziones Frantzesu ainsi Ingresu so Ispagnolu así, así que Italianu così, sicchè Tedescu auf diese Weise, so.

ghíte , prn, agt Definitzione prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas Sinònimos e contràrios ita* Frases ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore? 2. ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?! Tradutziones Frantzesu quoi? qu'est-ce que ...? Ingresu what? Ispagnolu que, ¿qué? Italianu che?, che còsa? Tedescu was?.

giaghí , cng: giaighí, zaighí Definitzione giai chi… = sigomenti Frases ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi) Tradutziones Frantzesu puisque Ingresu since Ispagnolu ya que, pues Italianu giacchè Tedescu da.

goséri , agt, nm Definitzione chi o chie gosat, est godindho Sinònimos e contràrios gosadore Tradutziones Frantzesu bon vivant, jouisseur Ingresu hedonist Ispagnolu que goza Italianu gaudènte Tedescu genießerisch, Genießer.

ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu, infartadu, irfartadu, isfaltadu, isfartadu Definitzione nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene Sinònimos e contràrios afaltadu, faltosu, ifastadu, frajau / cdh. infaltatu Frases sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet 2. sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fautif, qui se sent en faute Ingresu to feel at fault or guilty about something Ispagnolu que se siente culpable Italianu che si sente in difètto, in cólpa Tedescu wer sich schuldig fühlt.

incantughí , cng Definitzione cng. chi inditat càusa, arrexone Sinònimos e contràrios sicomente Frases candu su cuadhu si est postu a curri no si est pérdiu de ànimu incantughí iscidiat bèni sètzi cuadhus Tradutziones Frantzesu puisque Ingresu as Ispagnolu pues, porque, ya que Italianu poichè Tedescu da.

ingeniósu , agt: inginnosu, inzeniosu Definitzione chi s'ingéniat, chi tenet ingéniu; chi andhat a géniu, chi praghet Sinònimos e contràrios ammaniosu, artigiosu, indelletosu, inzegnistu, inzeniache / geniosu / abbretiosu, acussu Frases fit inzeniosu e ispavillu che unu matzone 2. fuant prus ingeniosas cun sa genti chi beniat a domu Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu ingénieux, industrieux Ingresu ingenious Ispagnolu ingenioso, que cae bien Italianu ingegnóso, industre Tedescu findig.

intralàte , agt, nm Definitzione chi faet intrare o bogare late meda Tradutziones Frantzesu galactogène Ingresu galactogenic Ispagnolu que produce leche Italianu galattògeno Tedescu Galaktogen.

isgutósu , agt Definitzione chi istídhigat, isgutat, est istidhigandho Sinònimos e contràrios gutiosu, tiritiri Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu qui goutte Ingresu dripping Ispagnolu que gotea Italianu gocciolante Tedescu triefend.

ispalesónzu , nm Definitzione su giare o fàere a ischire a craru, nau mescamente de s'acabbamentu de cójua, candho is parentes de s'ómine andhant a domo de sa fémina po assegurare sa cójua Sinònimos e contràrios assecuronzu, cojancraru, ispalexinzu / cdh. palisugnu Tradutziones Frantzesu action d'être évident Ingresu revelation Ispagnolu manifestación de que dos novios se van a casar Italianu palesaménto Tedescu Offenbarung.

isperràche , agt: isperraghe Definitzione nau de unos cantu frutos, chi sa prupa istacat bene de s'ossu Sinònimos e contràrios abbelzinu, abberigiolu, ispitzigaditu, sperradori | ctr. duraghe, rósigu 1 Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu qui se détache facilement du noyau Ingresu that can be easily opened Ispagnolu fruto que se deshuesa fácilmente Italianu spiccàgnolo Tedescu leicht vom Kern lösbar.

íta , prn, agt, nm: ite, itei, iti Definitzione a solu (ma podet èssere acumpangiau cun prep.) s'impreat in parte de unu númene a bessu iscl. o intrr., o fintzes coment'e númene; coment'e agt., sèmpere a bessu de iscl., acumpàngiat númene (e fintzes vrb.) e giaet s'idea de meda, cantu, bellu, ma acumpàngiat fintzes un'àteru agt. e giaet un'idea de cantidade (cantu): si ponet sèmpere sing. ma calecuna borta fintzes pl.; uniu cun àteros foedhos giaet: addite, agghite, caite, poita/proite, itasiollat, itadhinanta, itecasiat, itesinarat, itesisiat, e àteros Sinònimos e contràrios cale, cosa, ghite / cantu Maneras de nàrrere csn: b'at ite = bi est su tantu, su motivu; a itemilu?, a itedilu?, a itennollu?, a itebbollu?, a itesilu? = ita mi ndi fatzu (de cussa cosa), ita ti ndi fais, si ndi feus, si ndi feis, si ndi faint (o si ndi fait)?, a cali scopu?; e ite si!…, ita chi!… = chini iscít ita at a acontèssiri (nàrriri, fai, e gai) si…; ita chi…? = no est chi, pro piaghere…?; ita a… (+ inf.) = tambene si…, e ite pro!…; s'ite = cale cosa (css. cosa); ita cosa ca… = comenti mai?, poita?; it'e fàghere = fainas, cosas de fai; no b'at de ite! = risposta a chie ringràtziat pro carchi piaghere; ite (+ agt., pps.) = ma cali?! (+ agt., pps.), bai ca no est aici!; ita mi siat su!…= est in debbadas, no serbit su… no balet su…; po ita?, pro ite? = po cali cosa, cali iscopu?; ite no b'at cue!… = si bi agatat totu su chi si chircat Frases ite bos nades? ◊ ita megu de intendi, dèu! ◊ pòbiru mundu, a ita ses torrau! ◊ già bi at ite, si mi ndhe leo pena, a mi che àere furadu sa robba! ◊ a ite tiat èssere a triballare chentza lúcuru?! ◊ - A bos nàrrere "Gràtzias" no est pagu! - No b'at de ite! ◊◊ cheres custu o ite? ◊ e da'ite e da'ite l'as assaboridu chi est gai, sa chistione? ◊ ite cheres? ◊ ite ti ses, pessendhe? ◊ ita ses, maca o imbriaga?! ◊ ite ses, brullendhe?! ◊ ita ndi fais de cussa cosa? ◊ a itemila custa cosa? ◊ cun ite la sego sa peta? ◊ de ita seis fuedhendi? ◊ no isco ite ti naras 2. e ite si cussu est calicunu chi mi ndh'est próghiu ingoi?! ◊ ita chi dhu circant, su cuadhu biancu! ◊ mi praxit sa tali: ita chi andàst a mi dha domandai! ◊ e ita s'iscít su chi est sutzédiru!…◊ - Andhadu ses a fàghere linna? - E ite andhaia cun custu bratzu irvàlitu?! 3. ita dannu! ◊ ite ispassu, ite risu e ite giogu! ◊ alla iti ómini isciàpidu, custu! ◊ ite zente, putzidha!…◊ ite dies bellas custas! ◊ ita campanas funt, custas? ◊ Gesummaria it'orrore! ◊ ite pisedha cabosa! ◊ ita fillus malus chi seus! ◊ ite prendha chi tenzo pro teraca! ◊ ite raju niedhu su chi mi est rutu! ◊ ite cosa, mih, a fàghere de prus a màchina chi no a manu! ◊ it'orobbona a istentare gai! ◊◊ ita cosa ca ses innòi? ◊ de ite colore fint sos ojos suos? ◊ fiant mortas sentza de pòdiri isciri de ita mali moriant ◊ bèni benniu, Sarbadori: itas novas as portau? (L.Matta)◊ ite timendhe chi so!… 4. ite fea chi ses, putzi, perdeu! ◊ ite bella chi ses! ◊ ita bellu aspetu tenit sa tzitari! ◊ ite tontu chi ses! ◊ ite bella friscura chi pigat dae mare! ◊ ite duas columbas chi at cuss'ómine! 5. ita a binci a sa loteria!…◊ e ite pro lu sighire intro de domo furendhe!…◊ e ite si bi l'aio ischidu chi fit gai!…◊ e ita s'ollastu, tanti gei no fait pampa!…◊ e ite si l'imbenit cussu cantu de ferru!…◊ ita mi ndi funt is òrus, candu no ndi tenit nemus!◊ e ite s'istat sa tua o sa mia cussa fortuna!… 6. s'ite bi cheret? ◊ faghiant s'it'e fàghere issoro ◊ at tentu it'e nàrrere ◊ tenzo it'e pessare ◊ semus prenos de it'e fàghere: no nos podimus fritire nudha! ◊ depeit imparare totu custos ites ◊ cantos ites si sunt postos contrabbessu!… 7. - Ses orrutu male! - Ite orrutu?!… No est berus! ◊ - Nachi Fulanu est malàidu! - Ite malàidu?… de mandronia! Ètimu ltn. (pro/ad) quid Deu(s) Tradutziones Frantzesu quoi?, que? Ingresu what Ispagnolu ¿qué?, que Italianu cosa?, che?, cosa Tedescu Was? etwas, Ding.

madricàu , nm: madrigadu, mardigau, matricatu Definitzione calesiògiat animale mannu, pruschetotu fémina, chi tenet duos e prus annos; sa parte de su tàgiu (prus che àteru brebès) chi est pesandho s'angione, at angiau, est de múrghere, giai sèmpere contivigiada a parte in tempus de giare frutu Sinònimos e contràrios madriedu | ctr. lachinza 2. norant'una sunt de mardigau, cussas chi oe soe murghendhe ◊ lachinza e madricau est totu ammisturu ◊ in su cubile bi at abbarrau lachinza e madricau Ètimu ltn. matrice(m) Tradutziones Frantzesu poulinières, les bêtes reproductrices Ingresu she-beasts Ispagnolu animal que ha parido Italianu le béstie matricine Tedescu Muttertiere (Pl.).

majonèta , nf Definitzione genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos… Sinònimos e contràrios befana Terminologia iscientìfica fnt Tradutziones Frantzesu "befana" Ingresu befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany) Ispagnolu vieja que trae regalos a los niños para los Reyes Italianu befana Tedescu Befana, alte, gerechte Hexe, die, nach der italienischen Volksüberlieferung.

malauràdu , agt Definitzione chi no portat bene, chi portat male Frases cue su cadhu faghet s'apupada: umbra malaurada si b'illongat e batit malu proe Tradutziones Frantzesu de mauvais augure, malencontreux Ingresu fateful Ispagnolu que trae mala suerte Italianu malauguróso Tedescu unheilvoll.

mancànte , agt: mancanti Definitzione nau de cosa, chi no dhu'est totu, chi no est su tanti giustu (e fintzes chi no est fata bene, chi tenet pecu, neghe); nau de gente, chi no est tanti giusta de conca, chi est fora de tinu (si narat fintzes de chie orruet chentza atuamentos candho dhi benit atacu de malegaducu), chi no si cumportat bene; nau de una línia serrada, chi est tundha ma no parívile, no totue chepare (o a distàntzia diferente de su centru) Sinònimos e contràrios faltu, iscassu / macu | ctr. bundhante, bundhansciosu Frases cantu sunt torraos acatant custa robba mancante: tandho ghirant e dant sa denúntzia ◊ isse est mancante de talentu tantu chi dat provas de veru tontu ◊ cussu est ómine mancante de sentidu ◊ cuss'ómini est mancanti de unu bratzu ◊ coment'e limpiadura est unu paghedhu mancanti 2. mancantedhu est, custu piciochedhu: arrebbugiu chi no fait! ◊ ant fuidu che pópulu mancante (P.Cau)◊ su babbu istaiat che mancante mirendhe si podiat bídere su fizu torrendhe ◊ orabrora so istadu mudu pario unu mancante, comente sa pudhedra mi ndhe at betadu ◊ sas àteras fint tontas o mancantes e ant trascuradu totu ◊ cussos sunt ventureris mancantes e ingurdos Tradutziones Frantzesu manquant, imparfait, hors de raison, elliptique Ingresu lacking, out of one's mind Ispagnolu que falta, carente, chiflado, elíptico Italianu mancante, carènte, imperfètto, fuòr di sénno, ellìttico Tedescu mangelnd (di = an+ Dat.), fehlend, verrückt.

«« Torra a chircare