ca , cng Definitzione foedhu chi s'impreat po ispiegare su poite de una cosa pentzau siat coment'e una càusa, motivu, o fintzes coment'e un'iscopu; in propositziones chi dipendhent de verbos che a nàrrere, pentzai, crèdere, timire, o àteros, cun su matessi valore dichiarativu de chi 1 Sinònimos e contràrios caite, poita / chi 1 Maneras de nàrrere csn: ca deo!… (arrispundendi a unu) = "e deo su matessi!", ma nau in parti de su chi at fuedhau a primu e pro nàrriri "e tui a su própiu!"): – tue ses bentranu! – ca deo!… (= tui a su própiu!), – tue ses mandrone! – ca deo!… (= tui a su própiu), – ca tue ses diferente!… (= no ses diferenti própiu nudha): pro torrare s'acusa a chie la faghet si podet nàrrere de css. pessone, e solu comintzendhe sa frase "ca deo!…, ca tue!…, ca isse!…"; ca naras… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare Frases curro ca tenzo presse ◊ bufo ca tenzo sidi ◊ istat male ca est malàidu ◊ su logu est inciustu ca fut pruendi ◊ callentadí ca est frius! ◊ no bi andhes a messare, ca su sole ti leat sa bellesa! ◊ bae ca za andhat bene goi! 2. fato goi ca mi ndhe bido menzus ◊ ponimus su ledàmine ca sa terra bundhat de prus ◊ beni a innòi ca bis! 3. e nanca funt torrendi?! ◊ no intendis ca funt pichiendi? ◊ nara ca bi fia deo, sinono a sa sola no bi l'aias fata! ◊ apo nadu ca ei! ◊ apu nau ca no! ◊ naras ca at a bènnere? ◊ gei nau ca proit!…◊ lampu ca bi ndh'at de zente maca est abberu! ◊ ca narat, gomai, is cosas funt andadas de aici! 4. alla custus óminis, no fait a chistionai ca luegu ti narant ca ses pidància: balla ca issus!… 5. – Ma ses bentranu, mih!… – Uhm, balla, ca deo!… Ètimu ltn. quia Tradutziones Frantzesu parce que, car Ingresu why Ispagnolu porque, que Italianu perché Tedescu denn, weil.

cabidiànu , agt: cabudianu Definitzione chi benit o andhat prus a innanti de un'àteru, de un'àtera cosa, chi est in primu pupa; nau de frutuàriu, chi benit o lompet a presse, lompet cabudàrgiu / màsciu cabidianu, berbeghe cabidiana = mascu, brebei de ghia Sinònimos e contràrios cabidraxu, premediu | ctr. regadiu, coàinu Frases sos tronos sunt cabidianos de sos lampos Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu précédent, chef de file Ingresu previous, leader Ispagnolu batidor, que precede, primero de una fila Italianu guidaiòlo, precedènte, che precede, capofila Tedescu Leit…, vorige, erste, Erste.

cadrabudhàu , pps, agt Definitzione de cadrabudhai; nau de su cuadhu, chi andhat a brinchidedhos Tradutziones Frantzesu sautillant Ingresu hopping Ispagnolu que brinca Italianu saltellante Tedescu hüpfend.

cài 1 , agt, prn: cale, cali Definitzione agt. e prn. indefiniu impreau in is pregontas de css. manera fatas: no càmbiat de m. a f., ma solu de su sing. a su pl. (coment'e agt.); su plurale, cun is artículos e chi tenet valore de cng. po ispiegare: su cale, su cali, su (sa, sos, sas) cales chi… = e pro cussu…, difatis…(no tenet valore relativu, mai) Frases cai cosa ti andat bèni, a tui? ◊ cali mòri pigas po andai a ingunis? ◊ cale bentu ti ndhe at batidu? ◊ ma cale ómine, ma cale fémina?!…◊ cales àrbures est a pudare? chini iscít cun calis ideas nd'iant a èssi torraus! 2. fàghelos totu guales, e no cale goi cale gai! ◊ de custas cosas, cali bolis? ◊ de sos fizos, cale est su cojadu? ◊ tia chèrrere ischire cale ti andhat bene: custu o cudhu ◊ no isco ne chie e ne cale 3. issa est sa prus sàbia e onesta, su cales chi sas bighinas la chircant pro unu cossizu ◊ no bi at istudiadu nudha: su cales chi lu ant botzadu!◊ cussu depet àere finidu sas iscolas, su cales chi lu cherent a triballare in postu ◊ sa mama cosit e tàpulat, su cales sos pitzinnos no andhant in giru istratzulados Ètimu ltn. qualis Tradutziones Frantzesu quel Ingresu which Ispagnolu qué, cuál Italianu quale Tedescu welcher.

cantecànte, cantecàntu , cng: catecantu Definitzione si biet ca…, est ladinu chi… : nau coment'e una cosa chi si lassat andhare, chi si cuncedit Sinònimos e contràrios aposici, goregante, tantecantu Frases cantecante, grista de carabbineri no ndhe zuches ◊ cantencante crediant chi a che picare sa bida a unu cristianu est a zocare: ma za lu sunt pacandhe! ◊ no timas a dare carchi cosa, si ndhe as: cantecantu lassamus totu inoghe! ◊ no ti fatas cosa: catecantu isco chie ses! ◊ mancari perriches, catecantu no lu bogas dai su surcu sou Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu il est évident Ingresu it is plain that… Ispagnolu es evidente que Italianu è evidènte che…, tanto… Tedescu es ist klar, daß.

casósu , agt Definitzione nau de su late, chi rendhet meda a casu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lait riche en fromage Ingresu rich of cheese Ispagnolu leche que da mucho queso Italianu ricco di formàggio Tedescu reich an Käse.

chi , prn: ci 1 Definitzione prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como) Sinònimos e contràrios ue, candho / si Frases dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas) 2. sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio) 3. un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua! 4. fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?! 5. teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali 6. sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga) Ètimu ltn. qui Tradutziones Frantzesu que, qui Ingresu what, which Ispagnolu que Italianu che, il quale, la quale, i quali, le quali Tedescu der, die, das, welcher, welche, welches.

chi 1 , cng: ci 2 Definitzione elementu chi s'impreat po unire una propositzione chi dipendhet de un'àtera dichiarativa (verbos che a nàrrere, pentzare, supònnere, e àteros); po fàere un'augúriu, betare unu frastimu o giare unu cumandhu: chi + congiuntivu = ancu!; cng. cun valore causale o finale / comente a nàrrere chi… = itl. cioè; in paragones: prus… (agt.) chi no… (agt.), chi mancu…(+ nm), in prop. de cumparàntzia = itl. piuttosto che; chi naras, chi nades…, chi fia nendhe, chi fis nendhe… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare Sinònimos e contràrios ca Frases su preide at pertzetau chi totu sa bidha andhet a sa festa ◊ so nendhe chi apo fatu ◊ apo intesu chi est gai ◊ creo chi nono ◊ naro chi emmo ◊ seu sigura chi dh'iat fatu ◊ chi nades, comare mia, pro bos contare totu, za est abberu chi cussos fint cojendhe! ◊ nos lamentamus chi su tribàgliu est pesosu ◊ mi at rispostu candho chi bi mancaiat forra, candho chi bi mancaiat pannu ◊ boleis ci dhu andi dèu? 2. chi mi bidant tzegu, gai est! ◊ bénnidu chi sias! ◊ iscupetadu chi siat, isse ebbia! ◊ male chi no paret in logu chi li atachet! 3. si benis a passai, faimí su sulitu chi mi apu a afaciai ◊ tzerriandedhu chi dh'ollu dèu! ◊ beni chi nonna ti contat unu contu! ◊ cumpàtimi, chi so unu molente! ◊ no cherent a ti amare, chi su mundhu est belosu! ◊ funt circhendi a papai, chi su trabballu ponit fàmini! ◊ a Deus no movedas cuntierra, de Isse no siedas inimigos, chi cumandhat in chelu mare e terra (P.Casu) 4. a sa moliada de sa frundha intendhimis muidare sa pedra chi de gasi mancu archibbusada (F.Dedola)◊ est arrennegau chi mancu dimónius!◊ chi naras, tandho ndh'est bénnida sa gherra e… 5. pro sas bidhas fut semper menzus gai chi no nudha (P.Pillonca)◊ si est a cojare mezus oe chi no cras! (Z.A.Cappai)◊ ia a bolli afrontai prus milla austríacus chi no andai acantu de cussu ◊ issa fit addasiada prus chi no atrivida ◊ balit prus su chi si donant cussus custas dis chi no su chi fais tui in d-una poriga de mesis ◊ a vortas si trement prus sos ocros chi no sa manu Tradutziones Frantzesu que Ingresu that Ispagnolu que Italianu che (cng) Tedescu daß.

chissàghi , avb, iscl Definitzione chissae + chi, chie ischit si…: dhu narant candho no si tenet sa cosa tanti segura, ma si podet nàrrere fintzes in su sensu de inditare una seguresa, arrespondhendho a chie at dubbitau de ccn. cosa Sinònimos e contràrios acabore, chissae Frases chissaghi no proat, puru, annuadu comente est! ◊ chissaghi puru cudhu apat nadu própiu gai: ma intantu nois no l'amus intesu 2. chissaghi siat, puru, como, chi lessas a babbu tou a fàghere irfortzu gai, malàidu coment'est: arguai a tie! Tradutziones Frantzesu peut être que Ingresu maybe Ispagnolu puede ser que, puede que Italianu può èssere che… può darsi… Tedescu es kann sein, daß.

contracúsa , nf Definitzione s'acusa chi faet s'incurpau Tradutziones Frantzesu contre-accusation Ingresu countercharge Ispagnolu acusación que hace el demandado al demandante Italianu controaccusa Tedescu Gegenklage.

cotogliàna , nf: cotoliana Definitzione fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros Sinònimos e contràrios cochidora Frases sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata Terminologia iscientìfica prf Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu femme experte dans la cuisson du pain Ingresu woman skillful in cooking bread Ispagnolu mujer que sabe cocer el pan Italianu dònna espèrta nella cottura del pane Tedescu geschickte Bäckerin.

covacúra , nf Definitzione totu su chi si podet pònnere a covecu, po ammontu a calecuna cosa Sinònimos e contràrios acavannu, ammantadroxu, assacarru, carrarzura, coberta, coguzu, cubutóngiu, cucutzura, cugutzadorza Frases betare una cosa a covacura Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu couverture, tout ce qui sert à couvrir Ingresu coverings Ispagnolu todo lo que cubre Italianu tutto ciò che può servire per coprire Tedescu Decke.

cradiadòre , nm Definitzione agiuante de unu giòmetro o de ingenieri candho faet rilievu topogràficu (poderat su cràdiu o canna) Sinònimos e contràrios cannigiadori Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu arpenteur Ingresu surveyor's helper while he is making topographic relief Ispagnolu ayudante que pone los piquetes para medir Italianu canneggiatóre Tedescu Feldmeßgehilfe.

cuadretàrju , nm Definitzione operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos Terminologia iscientìfica prf Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons Ingresu divider into squares Ispagnolu obrero que corta el corcho en cuadros para tapones Italianu quadrettatóre Tedescu wer kariert.

culivàla , agt Definitzione nau de ómine o de fémina, chi no aguantat segretu nudha, chi est coment'e isfundau Sinònimos e contràrios culianu, culiprude, culirbudhau, culusciagu, illanadu, irmendhajolu, isciodhau, isculatzadu, lendharzu, pidànciu, pirodha, scorruledhu | ctr. segretu, sizerru Frases cussu est unu culivala: no faghet a li nàrrere nudha chi deretu lu torrat a nàrrere Terminologia iscientìfica ntl Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu rapporteur Ingresu blabber Ispagnolu chismoso, que no sabe guardar un secreto Italianu spifferóne Tedescu Plaudertasche.

cultzería , nf Definitzione su èssere curtzu, ma nau in su sensu de unu fàere chi giaet tropu pesu a cosighedhas de pagu contu Frases custas sunt cultzerias, a mazare cudha criadura pro duas figos! Tradutziones Frantzesu bagatelle Ingresu pettiness Ispagnolu dar importancia a algo que no la tiene Italianu piccinerìa Tedescu Kleinigkeit.

dàchi , cng: addaghi, daghi, deghi Definitzione (iscritu fintzas da chi, de chi) candho, si, andhe chi: tenet su valore de inditare su matessi tempus de duas cosas acapiadas apare o chi una sighit de un'àtera o benit apustis Sinònimos e contràrios candho, dàgada, deganno, sicomente Frases daghi si tatant de abbas niadas s'incantant che isposos e isposas ◊ daghi ghirat babbu tou as a bídere sa surra chi ti daet ◊ daghi essit su sole faghet caentu ◊ ti pentzas de nci torrai deghi ti ant a interrai? ◊ deghi si est acatau ca furint ànimas mortas, su pastore at atacau a cantare ◊ daghi mi paso za benzo a ti chircare, ca como so istracu! 2. daghi cheres chi mi sea, un'iscuta mi apo a sere ◊ daghi fis ispetendhe a fàghere gai, mi lu depias nàrrere! ◊ no si podet bídere, ma daghi fostè la cheret andhet a subra! ◊ deghi mi pàsiu gei eus a torrai a incumentzai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu depuis que Ingresu when, as Ispagnolu desde que Italianu dacchè, allorchè, poichè Tedescu als, da.

dèpere , vrb: depi, dèpiri, dèvere, tèpere Definitzione tènnere o àere s'óbbrigu, o su bisóngiu, sa presse o s'apretu de calecuna cosa: s'impreat meda po cambiare unu pagu su significau de is àteros verbos; èssere in dépidu; si narat fintzes po inditare cosa pagu segura, chi si pentzat po calecunu motivu ma no s'ischit a seguru (s'impreat cun àere, èssere, e su pps. de àteru vrb.) e fintzes po fàere unu tempus benidore de su vrb. de modu infiniu chi acumpàngiat in sa forma des, tes; a sa campidanesa dhu manígiant, prus che àteru is poetas, fintzes in su sensu de pòdere / pps. dépidu, dépiu; ger. dependhe, dependho, depindhe; formas diferentes de dèpere: ind. pres. tue des, isse det, nois demus, bois dezis, issos dent Sinònimos e contràrios gèpere Frases depo andhare como, ca sinono si che faghet tardu ◊ depis fai a manera chi is contus torrint totus ◊ tocai, ita mi depeis narri?! ◊ chi ti piagat o nono, custa est cosa chi as a deper fàghere tue ◊ carei carei, ma su chi depis no dhu fais etotu! ◊ solu deves pensare chi de me no ti deves burulare! ◊ aiant dévitu cantare donzi dominica 2. su chi ti ndhe apo leadu de butega ti lu depo totu ◊ cosa ti depo, chi mancu mi faedhas?! 3. sa pinna che la depo àere torrada a su logu sou, si no est inoghe ◊ custa faina la depet àere fata isse ◊ depent èssere andhados issos, beru? ◊ isse depet èssere inoche a fúrriu ◊ Mundhicu depet èssere fragandu cun calincuna picioca 4. non tes àere fastizos e istrobbos (G.Ruju)◊ prima chi su pudhu cantet mi des negare, istanote! 5. fiat un'isplendori meravigliosu e oras de gosu eus dépiu gustai Sambenados e Provèrbios prb: chini timit cosa depit Ètimu ltn. debere Tradutziones Frantzesu devoir Ingresu must, to have to, to be obliged Ispagnolu deber, tener que Italianu dovére Tedescu müssen, sollen, schuldig sein, dürfen.

disapagnàu , agt Definitzione nau de cosa chi si disígiat o chi si pedit, chi est fata in debbadas, no lograt s'intentu, chi nemos at acuntentau Sinònimos e contràrios | ctr. apagnau, saltifatu Frases terra, nuraxi isbuidu de su tempus, figu morisca de sa soledadi, fumu grisu de una pregadoria disapagnada (F.Carlini). Tradutziones Frantzesu insatisfait Ingresu unfulfilled Ispagnolu que no se puede satisfacer, realizar Italianu inesaudito Tedescu unerhört.

eàndhe! , iscl Definitzione e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe! Sinònimos e contràrios andhe! / acondhe Frases eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare! 2. eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu! Tradutziones Frantzesu comme, que Ingresu what, how Ispagnolu que Italianu che (agg.) Tedescu was für ein..., was für eine!.

«« Torra a chircare