abbacàbbile , agt Definizione
chi si podet abbacai, menguare de fortza, de fuliesa
Traduzioni
Francese
qui peut se calmer
Inglese
peaceable
Spagnolo
que se puede calmar
Italiano
calmàbile
Tedesco
beruhigbar.
acatàdu , pps, agt: acatau 1 Definizione
de acatare 1; chi si acatat, chi istat atentu de si acatare de totu
Sinonimi e contrari
abbillu,
abbistu,
ischidadu,
schidu,
speltu
/
abbizadu,
sapidu
Terminologia scientifica
ntl
Traduzioni
Francese
avisé
Inglese
shrewd
Spagnolo
que se ha dado cuenta,
listo,
avisado
Italiano
accòrto
Tedesco
umsichtig.
bóh! , iscl Definizione
foedhu chi si narat candho unu, coment'e meravigiau, arrespondhet chi no ischit o no cumprendhet, o fintzes solu po arrespòndhere chi no ndh'ischit nudha de su chi dhi funt dimandhandho; foedhu po significare bastat deasi!
Frasi
boh boh: deo inoghe no che so cumprendhindhe nudha! ◊ boh, dh'at a iscí cussu aundi est! ◊ boh, e ite ndh'isco, deo?!
2.
boh, no sigas a betare ca s'isterzu est prenu! ◊ boh, boh: no torres issegus ca tocas!
Traduzioni
Francese
je ne sais pas (sais pas!),
ça suffit!
Inglese
that's enough
Spagnolo
no sé,
ya basta
Italiano
boh!,
basta!
Tedesco
keine Ahnung,
genug damit.
cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu,
chenadorju,
chenadorza,
chenadorzu,
chenadroxu,
chenatòglia,
chenatógliu,
chenatòrgia Definizione
s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote
Modi di dire
csn:
istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu
Frasi
sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas
2.
dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia
Terminologia scientifica
sdi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
heure du dîner,
lieu du dîner
Inglese
time and place of the supper
Spagnolo
la hora y el lugar donde se cena
Italiano
l'óra e il luògo della céna
Tedesco
Uhrzeit und Ort des Abendessens.
dhi , prn: li Definizione
prn. de 3ˆ persona sing. chi si manígiat po su cumplementu dativu e de 'interessu', fintzes coment'e forma de arrespetu: pl. dhis (a issos, a issas)
Sinonimi e contrari
si 3
/
bos
Frasi
dhi nau ca est aici! ◊ pia a èssere cuntentu de dhi mustrare su chi teneus ◊ su cavalieri miu, e ita dhi potzu nai?! (S.A.Spano)◊ unu pagu de ispera dhi est sobrada pro custa zente ◊ si dhu fatzo ischire, ca ndhe dhi paret bene ◊ at pigau s'ascioni po ndi dhi tirai su croxu, a su truncu ◊ a fustei ita ndi dhi parit? ◊ est pedindhe de dhi mutire su dotore ◊ at bófiu a unu chi dhi teniat cunfiantza meda
Etimo
ltn.
illi
Traduzioni
Francese
lui
Inglese
him,
her
Spagnolo
le,
con pron. diretto: se
Italiano
gli,
le (a lui,
a lei)
Tedesco
ihm,
ihr.
disapagnàu , agt Definizione
nau de cosa chi si disígiat o chi si pedit, chi est fata in debbadas, no lograt s'intentu, chi nemos at acuntentau
Sinonimi e contrari
| ctr.
apagnau,
saltifatu
Frasi
terra, nuraxi isbuidu de su tempus, figu morisca de sa soledadi, fumu grisu de una pregadoria disapagnada (F.Carlini).
Traduzioni
Francese
insatisfait
Inglese
unfulfilled
Spagnolo
que no se puede satisfacer,
realizar
Italiano
inesaudito
Tedesco
unerhört.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definizione
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Sinonimi e contrari
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Frasi
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fautif,
qui se sent en faute
Inglese
to feel at fault or guilty about something
Spagnolo
que se siente culpable
Italiano
che si sente in difètto,
in cólpa
Tedesco
wer sich schuldig fühlt.
ispalesónzu , nm Definizione
su giare o fàere a ischire a craru, nau mescamente de s'acabbamentu de cójua, candho is parentes de s'ómine andhant a domo de sa fémina po assegurare sa cójua
Sinonimi e contrari
assecuronzu,
cojancraru,
ispalexinzu
/
cdh. palisugnu
Traduzioni
Francese
action d'être évident
Inglese
revelation
Spagnolo
manifestación de que dos novios se van a casar
Italiano
palesaménto
Tedesco
Offenbarung.
isperràche , agt: isperraghe Definizione
nau de unos cantu frutos, chi sa prupa istacat bene de s'ossu
Sinonimi e contrari
abbelzinu,
abberigiolu,
ispitzigaditu,
sperradori
| ctr.
duraghe,
rósigu 1
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui se détache facilement du noyau
Inglese
that can be easily opened
Spagnolo
fruto que se deshuesa fácilmente
Italiano
spiccàgnolo
Tedesco
leicht vom Kern lösbar.
lía , prn: lilla 1 Definizione
li + la, bi + la: si dha (lia dao, lia pedo)
Sinonimi e contrari
Frasi
aiat provau deretu a bíere si che lia fachiat a brinchiare ◊ apustis de s'interru aiat tentau de lia picare sa pitzinna ◊ fit coment'e chi che l'essèrepo furandhe sa tanca, non comporandhelia! ◊ in ciaru lilla canto e no a fura, no lasso sa cantone chene posta!◊ aconcalia, toca!
Traduzioni
Francese
la-lui
Inglese
it to him (her)
Spagnolo
se la
Italiano
gliéla
Tedesco
ihn (sie,
es),
ihm (ihr,
ihnen).
lías , prn Definizione
bi + las / che lias = bi che las, si nci dhas
Frasi
pro li fàchere corazu, ant cumintzau a che lias bestire a sa mandra, sas anzones mesulanas chi l'ant dau ◊ sas iscarpas lias fachet pònnere in s'oru de sa zanna
Traduzioni
Francese
les-lui
Inglese
it to them
Spagnolo
se las
Italiano
gliéle
Tedesco
sie,
ihm (ihr,
ihnen).
líos , prn Definizione
li, bi + los, si + dhos/dhus
Frasi
sos onores mannos a issu lios aiat fatos s'amicu ◊ sos inimicos suos lios apo postos in manos
Traduzioni
Francese
les-lui
Inglese
them to him (her)
Spagnolo
se los
Italiano
gliéli
Tedesco
sie,
ihm (ihr,
ihnen).
líu , prn Definizione
bi + lu = si + dhu: liu dao = bi lu dao, liu namus = si dhu naraus; dazeliu! = donaisidhu!, dadebbilu!
Frasi
si liu namus nois si nche irménticat ◊ timiat chi liu esseret iscopiau, a su mere ◊ depiat isetare a liu nàrrere ◊ su rellozu liu daes vetzu e rughinau e ti lu torrat novu!
Traduzioni
Francese
le-lui
Inglese
it to him
Spagnolo
se lo
Italiano
gliélo
Tedesco
ihn (sie,
es) ihm (ihr,
ihnen).
pècia 2 , nf: petza 3 Definizione
crantu, orrugu de css. cosa, piticu o mannu, fintzes truncu o pedra a cicire (custa fintzes manna, segada giusta a parallelepípedu); mescamente, bículu de orrobba po imbodhigare su pei in s'iscarpa / una p. de casu, de regotu = pischedhu, arrogu; petz'e làmbriga!… = debberone làgrima!
Frasi
fit una petza manna de pedra ruja ◊ unu fit restadu sétzidu subra sa petza de pedra sonendhe sa chiterra ◊ dae subra sa petza de su giannile imbíami unu cantu pro cumbidu! (A.M.Pinna)◊ fit sétzidu in sa petza addainanti de sa domo ◊ petza de s'élighe mannu setziat tiu Portolu
2.
unu tempus a pes si poniant sas petzas: como sas mizas
Etimo
itl.
pezza
Traduzioni
Francese
bout de tissu
Inglese
cloth
Spagnolo
paño que se pone alrededor del pie
Italiano
pezzuòla
Tedesco
Läppchen.
si 3 , prn Definizione
prn. de 3ˆ pers. sing. (in log. = bi, a isse, a issa, ma fintzes si) e pl. (= log. lis, a issos, a issas, s'unu a s'àteru) impreau a cumplementu indiretu, e 'diretu' puru o cmpl. ogetu in verbos rfl. e po assimbígiu fintzes cun vrb. pronominale; a bortas tenet unu significau de cumbénia, de favore (vantàgiu), o fintzes de dannu (discumbénia), s'impreat puru cun significau passivu (si passivante) chentza unu sugetu precisu e forma vrbl. de 3ˆpers.; si manígiat coment'e prn. de arrispetu (in camp.) po una persona manna, o de importu, o chi no si connoschet (log. = a bois, bos)/ a/c. a logos, candho est postu a úrtimu impare cun su verbu, che dhu fúrriant a sia, sidha; a bortas est impreau impare cun su prn. mi cun vrb. pronominale e si ponet innanti de cust'àteru: su sàmbene si mi sicat in sas venas ◊ canno si mi nch'istutant totu sas luchedhas, tue ispinghe su butonedhu! ◊ in conca mia si mi poniat in bia unu dúbbiu ◊ su mossu si mi frimmaiat in bula a nodu
Sinonimi e contrari
bi,
dhi,
lis
Frasi
indiretu: candho màsciu e fémina restaiant ammajados si lu naraiant cun sos ojos (E.Giordano)◊ si dhu fatzu dèu, a mammai, custu trabballu ◊ narasidhu, a fradi tuu, a benni! ◊ donasidha a fillus tuus custa cosa! ◊ donasidhu su dinai, candu benint a circai po sa festa! ◊ s'annomíngiu si dh'iat postu s'amigu etotu ◊ a su capitanu su piachere si l’aiat pediu su zenerale
2.
diretu: cras si bidimos! ◊ tra frades e sorres no sunt e no si faedhant ◊ sunt sempre a briga: no si podent bídere! ◊ tra fradis e sorris si agiudant apari ◊ sos àinos si ratant paribari ◊ ant brigadu e si sunt mazados puru ◊ innantis si est imbrutadu e apustis si est samunadu ◊ cussu a nosu s'istimat tropu ◊ bantaxeri, si abantat po dónnia cosa! ◊ cussus si funt arricaus ◊ su pipiu s'istrúpiat cun cussa cosa! ◊ no si connoscheus ma su chi contat est s'istima
3.
pronominale: bosatrus si crieis chi andat bèni meda? ◊ bosatrus si pentzais in pratza cun custus itzérrius! ◊ si est drommidu, si est torradu a pessare, si ch'est bortuladu, si creit tropu, s'impessat mannu ◊ si ndi funt iscidaus ◊ candho s'istracat si pasat ◊ a si ndh'irbulat de prànghere!…◊ a su tzocu si sunt totu assuconados ◊ si funt pisciaus de s'arrisu ◊ si ch'est abbadherigadu de su prantu ◊ sos fiores si che sunt sicos ◊ si sunt dispedidos e si che sunt andhados ◊ no si sunt ammentados prus de nudha ◊ fint totugantos abbaidendhesilu, su fogu, ma no si ndhe moiat unu a che lu bochire ◊ custa cosa debbiledha si segat ◊ tziu Francischinu s'est mortu
4.
pavore/dannu: su pitzinnu si at segadu unu pódhighe ◊ cussu istrossa si at pistu s'ungra a martedhu ◊ fradi tuu si at comporau una camisa noa ◊ essint introidha e si faghent unu ziru ◊ si ant fatu una bella divertida ◊ nàrali a mamma tua a si la lassare, custa cosa! ◊ sa peta si l'ant cota e manigada ◊ sos puzones si che sunt manighendhe sa ua ◊ su chi li daes si leat ◊ si funt impobidhaus de is benis nostrus
5.
passivu: cussu bi est de fàghere e cussu si faghet ◊ si cussa cosa nos bisonzat si còmporat! ◊ sos trastes si sestant e si cosint ◊ in sos tzilleris si bi bufaiat binu de propiedade ◊ si biriat fatu fatu ca Bobore pasciat in sa bidha de Franciscu
6.
impersonale: innòi si bivit mali ◊ in cue si b'istat bene ◊ comente si narat candho si abbojat a unu? ◊ candho si retzit un'azudu si narat "A bos lu torrare in cosas de bonu!"◊ nara, piciochedhu, aici si fait cun genti manna?! ◊ gai no si narat! ◊ no s'iscóbiat mai! ◊ no si apitat, no si pedit! ◊ in duas dies no si li faghet a finire su triballu ◊ si tirat a innantis! ◊ no si colat in sos binàrios! ◊ inoghe no si fumat! ◊ si contat de unu pastore chi furint morindhodhi is brebès…
7.
rispetu: si dhu nau dèu, a fustei, ca est aici! ◊ setzassí, su maistu! ◊ su dotori, no si dha pighit chi no dh'apu postu in menti! ◊ bengat, tzi'Antoni: si pighit a bufai!
8.
figuraisia ca sa genti no si arregordat mancu comenti fiat s'àcua de prúniu
9.
ite si siat chi fetas, faghe! ◊ sa nosta no est ne mellus e ne peus de ita si siat àtera língua
Etimo
ltn.
sibi, se
Traduzioni
Francese
se,
lui,
elles,
eux,
soi
Inglese
oneself
Spagnolo
se,
sí
Italiano
si,
se
Tedesco
sich.
stàngiu , nm: istagnu* Definizione
elementu chímicu de símbulu Sn, númeru atómicu 50 e pesu atómicu 118,7: genia de metallu de colore craru, biancale, modhe, chi iscàgiat a temperadura bàscia, bonu mescamente po dh'ammesturare cun àteru metallu (es. cun s'arràmene faet su brunzu) o po istangiare àteros metallos ca dhos badrat de si ossidare; in s'arte de sa terràglia, genia de terra bianca de Làconi chi si frigat a s'istrégiu de terra po dh'istangiare
Terminologia scientifica
mtl
Traduzioni
Francese
étain,
engobe
Inglese
tin,
engobe
Spagnolo
estaño,
esmalte arcilloso con que se reviste la cerámica
Italiano
stagno,
ingòbbio
Tedesco
Zinn,
Angußfarbe.
tadaítu , nm Definizione
sa paga chi si giaet a sa tadàgia
Sinonimi e contrari
tatajiu,
tatalleu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mois de nourrice
Inglese
wetnurse wages
Spagnolo
sueldo que se da a la nodriza
Italiano
baliàtico
Tedesco
Ammenlohn.
tatalléu , nm Definizione
sa paga chi si giaet a sa dida
Sinonimi e contrari
tadaitu,
tatajiu
Traduzioni
Francese
mois de nourrice
Inglese
wet-nurse's wages
Spagnolo
sueldo que se da a las nodrizas
Italiano
baliàtico
Tedesco
Ammenlohn.
tènta , nf Definizione
tanti de terrenu, de largària parívile, chi si pigat trebballandho (es. marrandho o arandho, arregollendho olia, messandho e àteru): a logos, fintzes possessu, orrugu de terrenu a bisura longa (corria de terra)
Sinonimi e contrari
ràglia,
teneca,
tula
Modi di dire
csn:
leare sa t. = comintzare unu tretu largu cantu podet bastare pro unu o cantos sunt triballendhe a fiancu de pare; truncare sa t. = andhàreche a sa tenta de s'àteru a costazu; segadore de t. = messadore a manu de intro, a s'ala de su laore chentza messadu, su chi sestat sa tenta; fàghere una cosa a t. = totu pínniga, a pínnigu, chentza ndhe lassare nudha; bogai sa t. = fàghereche totu su tretu comintzadu; andai a tenta dereta = deretos, chentza fàghere a biraorba, ne a s'andhetorra; pigai, messai totu a una t. = leandho totu sa largúria de su trebballu; t. de orbaci = pannu, telu de o. comente essit de su telàrgiu a bisura de tenta
Frasi
no les sa tenta tropu larga, tzapendhe, ca petzi càtigas su chi faghes! ◊ apenas cumentzàt a orbesci seminàt sa tenta e atacàt a marrai ◊ is ispigadrixis depiant bodhiri s'ispiga e passai s'àcua a is messadoris in sa tenta ◊ si funt in medas sa tenta dha pigant prus larga
2.
nci seu artziau a monti a tenta dereta ◊ cussa narat una fàula infatu de s'àtera, nosu faeus biri ca dha creeus e issa sighit a tenta dereta ◊ s'abe si leat s'idatone a tenta chirchendhe sas àrbures
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bande de terrain qu’on peut travailler
Inglese
rope walk
Spagnolo
porción de terreno que se trabaja
Italiano
andana
Tedesco
Schwaden.