ammatutzàre , vrb Definizione
fàere a mata, nau de matedu; bogare o segare is tupas aprontandho sa terra po dh'arare
Sinonimi e contrari
immatai,
innetiare,
irrascare,
ismatutzare,
ispatare,
matai,
scrachirai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
déboiser,
dégarnir un terrain des buissons
Inglese
to take bushs off
Spagnolo
podar,
desbrozar
Italiano
decespugliare
Tedesco
Gestrüpp entfernen.
ausentài, ausentàre , vrb rfl Definizione
su no dhue èssere in su logu, su no dhue andhare (e fartare in su logu)
Sinonimi e contrari
mancai
2.
deo babbu in disgràtzia so nadu, tocat chi m'isconnorte ca so in custu mundhu ausentadu, resto ausente
Etimo
spn.
ausentarse
Traduzioni
Francese
s'absenter
Inglese
to go away
Spagnolo
ausentarse
Italiano
assentarsi
Tedesco
sich entfernen.
bocàre , vrb: bogai,
–are,
–ari,
vocare Definizione
leare o portare de aintru a fora, fintzes in su sensu de fàere bíere, de ammostare, de cumprèndhere una cosa de sa parte chi si paret o chi s'ischit; ispogiare unu trastu chi si portat bestiu, fàere andhare o fuire a fora, fàere bènnere mancu, ispèndhere, nau de cantidade pigare una parte o fintzes totu po immenguare; acabbare; istesiare de pare, mòvere de s'incàsciu (fintzes un'arremu); essire de su letu de s'erriu; nau de piciochedhu mascu comente est créschiu, cumenciare a fàere sèmene; leare, brivare de un'incàrrigu (bogare dae + nm. incàrrigu, funtzione)
Sinonimi e contrari
ilgiogare,
innoigare,
irbesciai,
isgioghedhare
/
acansare,
balanzare,
iscrúfere,
lograi,
otènnere
/
bochire,
brotai,
caciare,
essire,
ilbratare,
leai,
nàrrere
/
irburrare
| ctr.
insertai,
intrae,
istichire,
pònnere,
tzacare
/
aciúngiri,
coglire
Modi di dire
csn:
b. dae su mundhu = bochire; b. a manigare = pònniri cosa in mesa a papai; b. una cosa che ozu dae sa broca = a pagu a pagu; a si ndhe b. (de una cosa) = chistionaisindi cun ccn., abbogàresi, chistionàrendhe; bogàresi su bratzu (o àteru mermu) = mòere su bratzu dae s'incàssiu sou; b. su bratzu, sa conca, su pódhighe = istèrrere su bratzu, aparare sa conca a dainanti, istirare su pódhighe; bogare sa cara = fai bella figura; bogare dae su meu, dae su tou = fàghere cambiare idea a mie, a tie; petzi narat chi… e dae cue no lu bogas = no arrennescis a dhi fai nàrriri nudh'àteru, a dhi fai cambiai idea (ma si narat fintzas "bogare a ccn. dae ccn. cosa" in su sensu de si dha fai lassai, de dha lassai a pèrdiri); bogai, bogaisindi su frius, su fàmini = caentàresi, manigare; bogàreche sos… (númeru) annos = fai, lòmpiri is (númeru) annus; bogàreche su surcu (nau de s'àcua chi passat acuendi)= lòmpiri a s'acabbada de su surcu; bogai is pinnicas de sa brenti = mascàresi bene; bogai frocus o froris = fàghere difetu, chircare iscusas; bogare sas fortzas = fàghere totu sa fortza chi unu podet, mustrare sas fortzas chi unu tenet; bogai s'atza o sa punta a su gortedhu = arrodare; b. a pizu una cosa = pònnerela a craru, chircàrela, suguzarendhela; (una cosa o una chistioni) ndi bogat is ogus = est ladina, si bit a sola; bogai lèpuris a campu = iscobèrrere una cosa; bogai ollu, súciu de is perdas = fàghere prus de su chi si podet; bogare fae, linu, patata = tirai fà, linu, bogai patata de asuta de terra; bogare frutu = fai frutu (nau de is matas); bogare unu traste a corriolos = iscorriolare; bogare linna = isperrare linna, fàghere sa linna a perras, a ascras; bogai sa pedhi a unu = leàreli sa pedhe, iscorzare, bochire; bogai ccn. cosa (chi si narat) a unu = bogare fogu, nàrrerendhe male; bogai a unu mincidiosu = bogàrelu a faularzu, nàrrereli faularzu; bogare a unu a mortu, a cojuadu = pònnere in ziru sa boghe chi est mortu, cojuadu, e gai; bogare triballu, bogai cosa de fai = pònniri a trabballai, a fai, donai trabballu, fai òperas chi pigant genti a trabballai; bogare una leze, una moda noa = aprovare, fàghere una leze noa, imbitzare a un’àtera costuma; bogàreche sa moda, su físsiu = cambiai costuma, lassai su fítziu
Frasi
a sas festas bogant sos santos in portessione ◊ apustis próidu at bogadu su sole ◊ acabbau su dillúviu, sa genti est afainada a nci bogari s'àcua de is domus ◊ sas berbeghes a fàmine sunt boghendhe pagu late ◊ che ant bogadu su re e che cherent bogare su paba puru! ◊ est binu chi ti che bogat sos afannos ◊ boga binu dae sa cuba a sas ampullas! ◊ bogachendhe ca est tropu su chi mi as postu in su piatu! ◊ triballa ca ti che bogas su fritu! ◊ moghiat sa manu pro che bocare musca e muschitu ◊ sos irballos che cherent bogados ◊ sos físsios che cherent bogados a minore ◊ si at bogau su bràciu, su pei ◊ si che at bogadu sas dentes pro si pònnere dentiera ◊ duos sodhos chi tenet che los bogat in cosas de nudha ◊ boga dinai si bollis a ti fai trabballu! ◊ sas próidas a meda ant bogadu sos benos ◊ depeus bogai chi nosàterus si depeus istimai ◊ su primu piatu de su chi coghiat che lu bogaiat a sos pòveros de sa carrela
2.
agabbare, finire: si est irmalaidadu e no che at bogadu s'annu ◊ lassaidendenche bogare s'annu e ndhi foedhaus!◊ s'abba est paga e no bi la faghet a che bogare su surcu ◊ custas iscarpas mi che bogant totu su zerru ◊ che bogamus custa tenta e nos pasamus ◊ sas provistas no che bogant su mese, su zerru, s'annu, ca sunt paga cosa
3.
bochire: s'apesta chi che lu boghet, a isse solu! ◊ ite mi tantat chi ti che bogo dae su mundhu!…◊ no che l'at a bogare su fritu, puru, cun totu cussa cuguzura!…
4.
nàrrere, chistionai: no bos ndhe bochedas chin nemos! ◊ aiat gana de ghirare a bidha, ma timiat a si ndhe bocare chin su babbu ◊ bae a sa furca: cosas de bocare a campu sunt, custas?! ◊ bòcandhe a campu tue, si ndh'ischis àteras, de cantones! ◊ ant bogadu sa boghe chi…◊ bogau mi ant a isposa sentza de tenni amorau!
5.
acabbai: bogamidhu de càbidu! ◊ como li bogamus de cabu ca semus istracos ◊ a isse dae s'otada o dae su sonete no che lu bocabant! ◊ tui, bogau de is gazetinus no càstias àteru!
6.
fàghere frutu, linna noa: ite ndhe as bogadu de tantu triballu? ◊ un'ómini tenèt una mata de pira chi no bogàt mai frutu ◊ at a bogare dae raighinas, ma sunt totu fruedhas pirastrinas! ◊ s'ollastu abbruxau in beranu torrat a bogai ◊ sas olias ant bogadu olia paga ◊ ant bogadu una muneda noa
7.
triballare de una tzerta manera: nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ cussa terra si l'at bogada a binza ◊ sa terra cheret bogada a ràllia pro bi prantare bide
8.
sos pisedhos mascros, candho sunt in sos tréighi o batórdighi annos, comintzant a bogare
9.
de totu custu balanzu, candho che bogas sas ispesas ti abbarrat pagu ◊ bogaus duus o tres, cassadoris de vàglia no nci nd'at ◊ de una suma che ndhe bogas un'àtera e bides cantu ti abbarrat ◊ bogadiche sa tzacheta e apícala! ◊ est malu a si che bogare pizu de bestimenta si su tempus no est assentadu in caentu ◊ cussa furriada mala de istrada che cheret bogada ◊ a Fulanu che l'ant bogadu dae síndhigu, dae mastru, dae preíderu ◊ chi no ponis immenti, in iscola, ti nci bogant!
Cognomi e Proverbi
prb:
crobu cun crobu no si ndi bogant s'ogu
Etimo
ltn.
vocare po vacare
Traduzioni
Francese
arracher,
sortir,
enlever,
ôter,
extraire
Inglese
to take off,
to dig out
Spagnolo
sacar,
quitar,
extraer
Italiano
cavare,
estrarre,
levare,
ricavare,
dedurre,
portare fuòri,
emanare,
eméttere,
secèrnere,
eiaculare,
sprigionare,
tògliere,
sottrarre,
asportare,
espèllere,
espùngere,
rimuóvere,
destituire
Tedesco
herausziehen,
gewinnen,
ausströmen,
ausscheiden,
ejakulieren nehmen,
entziehen,
entfernen,
ausschließen wegräumen,
ausmerzen.
iddoàre , vrb: ildoare,
irdoare,
irdogare,
isdoare,
sdogai Definizione
essire o bogare de pare is doas (nau de carrada); nau in cobertantza, apèrrere, bogare de pare, fàere a orrugos de su cropu o de s’orruta, nau de ccn. crepare de su tzacu o de àteru
Sinonimi e contrari
cherpai,
ildeossare,
isdegorare,
isteressare
Frasi
mai carrada apo bidu ildoendhe ◊ est a puntu de s'irdogare che una cupa, imbriacu!
2.
sa gente tostada de s'errisu agiummai si dhue iddoànt candho iant inténdiu sa cosa ◊ su coro mi si fit irdoganne dae sa gana de li nàrrere chi emmo ◊ indunindunu, iscostiànnesi che pípera, su babbu si fit irdogatu: si fint pesatas sas tràchitas de sas voches (A.Pau)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
enlever les douves,
démolir,
écraser
Inglese
to smash,
to unstave
Spagnolo
quitar las duelas,
romper,
destrozar
Italiano
sdogare,
sfracellare,
sfasciare
Tedesco
die Dauben entfernen von,
zertrümmern,
zerbrechen.
irgangàre , vrb: isgangare,
sgangai Definizione
segare is cannas de su gúturu o gannighinas; segare is tuledhas, genia de néulas a parte de aintru in su gúturu; segare, bogare is gangas a su pische
Sinonimi e contrari
iggannai,
ispajolare,
ispobiai,
ispojai,
sgraguenai
Frasi
aiat irgangatu una erveche e l'aiat cota a budhitu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
égorger,
opérer des amygdales
Inglese
to slit s. o.'s throat,
to cut tonsils
Spagnolo
degollar,
quitar las amígdalas
Italiano
sgozzare,
tagliare le tonsille
Tedesco
die Kehle durchschneiden,
die Mandeln entfernen.
iscamedhàre , vrb: iscammedhare,
isgamedhare Definizione
istesiare unu pegus de su tàgiu, andharesindhe de sa cumpangia; fintzes iscapiare su giuale a is boes giuntos
Sinonimi e contrari
irmedhae,
iscambare,
iscambuliare,
iscamedhire,
iscedhai,
iscrobare,
istagiai,
istropedhare
| ctr.
amedhare
Frasi
unu pisedhu s'isgamedheit de sos cumpagnos chi fint zoghendhe ◊ apo àpidu sas berbeghes chi mi mancaiant: las depiat àere iscamedhadas carchi cane ◊ pares iscammedhadu che angione sorteri
2.
sos pitzinnos s'aunint a zocare che anzones iscamedhaos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
éloigner du groupe
Inglese
to send out (of a group)
Spagnolo
alejar,
apartar
Italiano
allontanare dal gruppo
Tedesco
von der Gruppe entfernen.
iscritzíre , vrb Definizione
istesiare de calecuna cosa o logu / i. sos corpos = iscabbúllere de is cropos trantzindhosi po no dhos ingòllere
Sinonimi e contrari
iscrostiare,
issuzire,
istirire,
istregire*,
tòlchere,
transiri 1
Traduzioni
Francese
s'éloigner,
s'écarter
Inglese
to stand aside (move),
to avoid
Spagnolo
alejar,
apartar,
eludir
Italiano
scostarsi,
scansare
Tedesco
sich entfernen,
wegrücken.
iscruài, iscruàre , vrb: iscrudare,
scroai Definizione
bogare su cruo, su chi si podet cunsiderare coment'e cosa crua, no tanti bona: foedhandho de filu, de tela, de cosa téssia, pònnere in lessia a dha fàere prus bianca; foedhandho de unu, abbituare a fàere bene is cosas, avesare a su trebballu, educare; foedhandho de imbriagos, pèrdere s'efetu de s'àrculu, isturdire s'imbriaghera; foedhandho de fémina, tastare ómine sa primu borta
Sinonimi e contrari
ibentiare,
ifegare,
iscoturare,
scexiai
/
irberzinare
2.
su lentore friscu de su sero iscruat sa crea ◊ in s'àtera iscola nos ant iscruadu dae minores, nos ant abbituadu a triballare ◊ su zòvanu cantaiat a sa sola pro s'iscrudare sa boghe ◊ su domadore iscruat su pudhecu areste ◊ ite faghet s'ómine mandrone si no est iscruadu a tribagliare? (Tucone)
3.
Pascale est iscrudandhe sa cochera de eris note ◊ si no est in tinu po s'imbriachera, zai s'iscruat!
Etimo
ctl.
escruar
Traduzioni
Francese
dégrossir
Inglese
to refine
Spagnolo
desbastar
Italiano
levare il crudo,
dirozzare
Tedesco
den rohen Teil entfernen,
vorarbeiten,
verfeinern.
ispagiàre, ispagliài , vrb: ispazare,
ispaxae,
spalgiai Definizione
bogare sa pàgia, chèrrere sa pàgia de mesu de su laore po dhu chistire límpiu; nau de ccn. su si giare a bíere prus de su chi est, unu, fàere braga, fàere su pageri
Sinonimi e contrari
abentuai,
irghinitiare,
spalligai
/
abantai,
bragai,
ispallerai,
pazesare
Frasi
si che ispazat s'arzola iss'etotu: no cheret azudu ◊ a dedie fimus ispazendhe, a denote carruzendhe ◊ su laore in s'argiola ispagiavas si fut bentu in favore
2.
tandho, ca as oliàriu, ite ispazas si de su chi produit no ndh'assazas? ◊ sunt ispazendhe pro sos milliardos chi nachi tenent ◊ sos catziadores ispazant narandhe chi cun issos cunillos e sirvones ant pacu vida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dépailler
Inglese
to separate wheat from straw,
to show off
Spagnolo
aventar,
jactarse
Italiano
spagliare,
brezzare
Tedesco
das Stroh entfernen von.
istegiàre , vrb: istrejare,
istresiai,
istresiare Definizione
pònnere, pigare e trantzire o andhare atesu
Sinonimi e contrari
allalgare,
astesiai,
illalgare,
issuzire,
istelare,
istesare*,
istesire,
istregire
| ctr.
acoltziare,
acostai,
bènnere
Frasi
ih, odheu, mi ndhe istégio!◊ gai arrexonamus istrejendhe sa duda doliana ◊ carchidabat pro istresiare sos gatos ◊ cussu tenit ispédhiu de nc'istresiai de bidha sua (M.Simbula)
Traduzioni
Francese
éloigner
Inglese
to remove
Spagnolo
alejar
Italiano
allontanare
Tedesco
entfernen.
istesàre , vrb: istesiai,
istesiare,
istesiari,
istexare,
istreare,
istrexare,
stesiai Definizione
pònnere, pigare e trantzire, andhare o essire atesu / fàghere a s'istésia istésia = fai andendi e istesiendi
Sinonimi e contrari
allalgare,
allongriai,
astesiai,
illalgare,
issuzire,
istegiare,
istelare,
istesire,
istregire,
longai
| ctr.
acoltziare,
acostai
Frasi
s'istéxiat currendhe ◊ pro agatare cosa bona tocat a istesiare ◊ noche istrexiemus in logos chena làcanas ◊ pro nudha m'istéxio dae su fadu chi mi trazat ◊ dae ue bi at perígulu sa zente si che istéxiat ◊ sa punga che istéxiat s'inimigu ◊ fit andhendhe a la ciòmpere, cudha si che istreat e faghet totu s'iscala a bórinu!
Etimo
ltn.
exte(n)siare
Traduzioni
Francese
éloigner
Inglese
to remove
Spagnolo
alejar
Italiano
allontanare,
distanziare
Tedesco
entfernen.
istesiónzu , nm: istexonzu Definizione
istesiamentu, su istesiare
Sinonimi e contrari
illascamentu,
illatzonzu,
istesiada
| ctr.
acostada,
acurtziada,
acurtzionzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
distanciation
Inglese
distancing
Spagnolo
distanciamiento
Italiano
distanziaménto
Tedesco
Entfernen.
sclavài , vrb: isclavai*,
scravai Definizione
bogare is craos; istacare sa cosa cravada, incravada o bene firma punciada, pigare a poderiu, a fortza
Sinonimi e contrari
iscabbúllere,
isclavai,
istacare,
leare
/
iscúrpere
| ctr.
clavai
Frasi
iant scravau su corpus de Gesús e dh'iant trogau cun tiras de linu (Ev)
2.
cust'àxina, de cantu dh'eis incracada, no ndi dha potzu scravai ◊ chi no fut poita, cussu lampu de telèfunu ndi dhu scravau, po su chi costat! ◊ no arrennescia a ndi dha scravai: candu si picigat est peus de sa càncara! ◊ est sidhada che cóciula: mancu cun is tanallas ndi dhi scravas foedhu! ◊ nd'apu scravau prus de deximila francus
Traduzioni
Francese
déclouer,
détacher
Inglese
to unnail,
to detach
Spagnolo
desclavar
Italiano
schiodare,
staccare
Tedesco
einen Nagel entfernen,
lösen.
scrachirài , vrb Definizione
segare su cràchiri, is tupas, illimpiare su terrenu
Sinonimi e contrari
ammatutzare,
immatai,
ismatutzare,
ispatare,
matai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
débroussailler
Inglese
to deforest
Spagnolo
desbrozar
Italiano
decespugliare
Tedesco
Gestrüpp entfernen.
spedriài , vrb: ispedriare*,
sperdai,
sperdiai Definizione
arregòllere, pinnigare sa pedra iscapa po illimpiare is terrenos (si narat fintzes de is pudhas chi papant arena); nau de gente, annestrare, giare educatzione; nau de sonu surdu o boghe sorrogada, iscrarire, cambiare e sonare bene
Sinonimi e contrari
ispedrigare
Frasi
cussu dranghilloi mannu ciai podiat andai a sperdiai, ca no est cancarau!
Traduzioni
Francese
enlever les pierres
Inglese
to take stones away
Spagnolo
despedregar
Italiano
spietrare
Tedesco
Steine aus Feldern entfernen.
spuntedhài, spuntedhàre , vrb: ispuntedhare* Definizione
bogare o trantzire is puntedhos, is frucàgios, de asuta de sa cosa apuntedhada
Sinonimi e contrari
| ctr.
apontedhae
Traduzioni
Francese
ôter les étais
Inglese
to unprop
Spagnolo
desapuntalar
Italiano
spuntellare
Tedesco
die Stützbalken entfernen von.
trancíre, trancíri , vrb: transie,
transire 1,
transiri,
trantzire,
trantziri,
trasiri,
trensiri,
trentzí,
trentziri Definizione
cambiare camminu, istesiare unu pagu, passare de un'oru o tretu a un'àteru, de unu camminu a un'àteru, pigare o ispostare, mòvere de unu logu (o determinu) a un'àteru; fàere a mancu, pònnere a una parte po no istrobbare o èssere istrobbaos, lassare istare a un'àtera borta, a un'àteru tempus / pps. transiu, trànsiu
Sinonimi e contrari
apaltare,
arrociare,
cansai 1,
frànghere,
ischerciai,
istransire,
issuzire,
istregire,
passai,
pesai,
stressiai,
tasire,
tòlchere,
trantziai
/
crastinare,
faltare
Modi di dire
csn:
trantzirisí de pari = lassàresi, irbortàresi (nadu mescamente de ómine e fémina cojendhe o cojados); trantziri su puntu de… = colàreche su límite, isazerare; transire su pretzipitu = muntènneresi o istaresindhe de fàghere carchi cosa de malu, fràngheresi de s'ocasione de fàghere male; s'annu trasiu = s'annu coladu; transire su pecadu, sas cunzunturas malas = itl. fuggire il peccato, le occasioni; transire de + inf. = fàere a mancu de…
Frasi
si no trancis t'investo! ◊ transidí unu pagu! ◊ transis istrada po no t'incontrare deo? ◊ no transo sos tzumbos de codina in sos buturinos ◊ trantzidí de innòi a ingudheni! ◊ comenti fatzu a trentzí sa màchina po passai tui?! ◊ transit caminu candu bit a mei ◊ fiat màrtura e no si transiat de su letu ◊ su landiredhu no at trantziu sa téula in crabetura ◊ dhi at torrau sa lei sena de transiri una vírgula de su chi dhoi fiat iscritu ◊ ti giuru ca de custu votu no potzu trantziri! ◊ trasiu su soli, bivis in rénniu de bellesa ◊ sas arbeghes de inoghe che dhas trantzo a Sa Serra ◊ che ant trantziu sa làcana de su cugnau ◊ trantzidi de dienanti!◊ de s'opinioni sua no dha pòciu trancí
2.
fipo vénniu peri a pede, ma cras apo imperjos chi non poto trantzire ◊ de àteru podis transiri, ma no de mòrriri ◊ no aiat pótiu transire de si cojubare ◊ su pagu chi bivis, no trantzas minutu de acanta mia! (Pillai G.)◊ de su chi mi timemu no mi trancemu!
3.
no dhu permitit Deus chi si trantzaus de pari ◊ si m'istimas tui, de pari no trantzeus! ◊ at trantziu su puntu de sa seriedadi e megat de èssiri disonestu ◊ pro transire su pretzipitu donzi die mi castigo ◊ no si podit trentziri su destinu
4.
su tempus trasiu est meda ◊ mi timu ca at a tocai a transiri sa coja!
Etimo
itl.
transire
Traduzioni
Francese
éloigner,
écarter,
se déplacer
Inglese
to remove,
to step aside,
to shift
Spagnolo
apartarse
Italiano
discostare,
distògliere,
spostarsi,
scansarsi,
rinviare
Tedesco
entfernen,
ausweichen.