Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

abbiabbía , avb Definitzione a bortas, a bias, a borta a borta, una borta deosi una borta deasi Frases ndi essiat unu filóngiu abbiabbia grussu e afinigau Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu alternativement Ingresu alternately Ispagnolu una vez… y otra vez Italianu alternativaménte Tedescu abwechselnd.

aerósu , agt: agherosu, airosu 1, ariosu Definitzione chi tenet o leat ària o lughe meda; nau de malàidu, chi paret de s'intèndhere méngius, prus in cara bona / domu ariosa, dí ariosa Sinònimos e contràrios scampagnosu Frases at apertu portas e ventanas ca, mancari sa domo siat manna e agherosa, bi at fracu de inserru Tradutziones Frantzesu bien aéré, hautain Ingresu airy Ispagnolu claro y aireado Italianu arióso Tedescu luftig.

andhaéni , nm, agt: andhalibeni, andhalieni, andhalueni, andharieni, annalebbeni Definitzione andha e beni, su istare andhandho e torrandho; genia de braxeredhu po abbruxare timanza in is funtziones de crésia; chi faet unu movimentu a s’andha e torra, chi po comente est postu tenet pagu firmesa, in tàntaris, est a su tzàntziga tzàntziga, fintzes de unu logu a s'àteru Sinònimos e contràrios andhalidorra, andhetorra / turredha / bandhuleri, zirellu Frases est faendo s'andhaeni ◊ in totu custu annalebbeni de sa tzente carchiunu si nche príschiat carchi cosa ◊ in istiu comintzat s’andharieni de sos furisteris 3. sos carabbineris sunt andhalienis Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu va-et-vient Ingresu coming and going Ispagnolu ir y venir, vaivén Italianu andirivièni Tedescu Hin- und Hergelaufe.

andhalidòrra , nf: andhalitorra, annalitorra Definitzione su abbarrare andhandho e torrandho, su andhare e torrare fatuvatu, nau fintzes de su movimentu de una cosa Sinònimos e contràrios andhaeni, andhetorra, atràvigu Frases chin totu s'andhalitorra dae bidha a cubile mi sentio additzau pro su travallu ◊ tota die istat a s'andhalitorra che a s'abe ◊ in bidha fit totu un'andhalitorra de zente a su mortu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu va-et-vient Ingresu coming and going Ispagnolu ir y venir, vaivén Italianu viavai Tedescu Hin und Her.

astraúra , nf Definitzione fritu a meda e a tempus longu Sinònimos e contràrios arragore, astra, astragore, bedhia, celexia | ctr. caentu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu gel persistant Ingresu persistent cold Ispagnolu frío intenso y durable Italianu gèlo insistènte Tedescu Frost.

atràvigu , nm: tràbicu* Definitzione su passare in is logos, su istare andhandho, viagiandho, movimentu de gente Sinònimos e contràrios andhetorra / ormina Frases ite festa, ite tzarrare, ite atràvigu e curreu! (F.Sechi)◊ in su trighinzu istanote no bi at una lughe e ne atràvigu: est totu cagliadu Tradutziones Frantzesu va-et-vient Ingresu coming and going Ispagnolu ir y venir Italianu andirivièni Tedescu Hin-und Hergelaufe.

cadànsu , nm: cadassu Definitzione ammesturu de pódhine e de ógiu po únghere is litzas de su telàrgiu; ammesturu de cosa modhe modhe de giare a papare a is pudhas / fàghere una cosa a c. = istrecai, arrogai Sinònimos e contràrios cola Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu apprêt, pâtée Ingresu mash Ispagnolu salvado y agua Italianu bòzzima Tedescu Webeschlichte, Hühnerfutter.

cannaínza, cannaínzu , nf, nm, agt Definitzione cosa a usu de fune, su cambu longu longu e fine de unas cantu erbas (es.: pisu, intretzu, mimira, fintzes pigionàciu), ma podet èssere fintzes una fune fine; nau de ccn., artu meda e iscarritzinu, istrígili (e dhu narant de animales puru) Sinònimos e contràrios cannàile, sirba / giangalloi, iscalandrone Frases cannainzu meda at fatu su basolu, ma basolu pagu! ◊ apo intritzatu cannainzas fatas de zuncu 2. za ndhe at fatu de cannainzu, cussu zòvanu: no colat in za zanna de cantu est artu! 3. bi aiat unu fiotu de fiados cannainzos Tradutziones Frantzesu tige mince et très longue Ingresu very long and thin stalk Ispagnolu tallo sutil y largo Italianu stèlo o fusto lianóso, sottile e mólto lungo Tedescu langer und schmaler Stiel.

cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu, chenadorju, chenadorza, chenadorzu, chenadroxu, chenatòglia, chenatógliu, chenatòrgia Definitzione s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote Maneras de nàrrere csn: istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu Frases sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas 2. dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia Terminologia iscientìfica sdi Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu heure du dîner, lieu du dîner Ingresu time and place of the supper Ispagnolu la hora y el lugar donde se cena Italianu l'óra e il luògo della céna Tedescu Uhrzeit und Ort des Abendessens.

chídrinu , agt: chírdinu, cídrinu, círdinu, crídinu, crítinu Definitzione nau de materiale, chi est sugetu meda a si fàere a farinos, a si segare; chi est tostau, o si est intostau e abbarrat téteru; nau de gente, chi essit deretu, lestru, a s'immurrada o iscontróriu, o chi est téteru in sa persona, chi no faet contu de is àteros Sinònimos e contràrios àrridu, bídrinu, fracadinu, gríghine, stocatzinu, trajadu, tzacaditu / càdriu, crispu / téteru | ctr. lentu Maneras de nàrrere csn: andhare a passu crídinu = andhare a passu cràdiu, lestru; círdinu che fusti, che tzinníbiri, che bacagliari = téteru che fuste; nàrrere una cosa a chírdinu = nàrrere, dare órdine cun frimmesa e severidade Frases sa cosa crídina comente la tocas si faghet a cantos ◊ su zuncu est chírdinu candho est sicadu meda ◊ est círdinu che incibixiau 2. fiat círdinu, pariat mortu ◊ dhu portat a su costau cídrinu che unu fusti! ◊ fiat unu sennori langinu, círdinu che furconi, incilliu e umbrosu ◊ tèngiu is manus círdinas de su frius ◊ su cuadhu fut sèmpere cun sa coa in artu e chídrina, currendho 3. s'incapat chi est essidu crídinu: no at nadu mancu "Bah"! ◊ che esseit chídrinu chena saludare a nesciunu Ètimu ltn. citrinus Tradutziones Frantzesu rigide et fragile Ingresu rigid Ispagnolu duro y frágil Italianu rìgido e fràgile Tedescu starr und zerbrechlich.

coràda , nf: corara Definitzione sa canna de is prumones; coro e prumones comente ndhe essint totu a unu tirandho sa canna; su tretu de su coro, mescamente addenanti, in petorras Sinònimos e contràrios fressura Maneras de nàrrere csn: èssiri cotu a corada (nadu de ccn.)= abbituadu, de agguantu; torràrendhe sas coradas = catzàrendhe sos ogros, bombitare totu 2. mi aciapat e mi sutzat sa corada e sas intragnas male maganzadas unu puzone tirriliolupedhe (S.Baldino)◊ custu binu sanat sa corada 3. dèu andamu iscrúcia ma ormai fia cota a corara ◊ pro pagu no ndhe torrat fintzas sas coradas, pro s'ischivu! Terminologia iscientìfica crn Ètimu ltn. corata Tradutziones Frantzesu fressure Ingresu pluck Ispagnolu corazón y pulmón Italianu corata Tedescu Geschlinge.

dàngaru , nm: dràngalu, tàngaru Definitzione ómine mannu mannu, artu, male fatu, pagu crabbau e pagu sàbiu Sinònimos e contràrios càngaru, dangallone, dangarone, giangalloi Frases debberone dràngalu ch'est, ma de conca, balla!… Terminologia iscientìfica zcrn Ètimu itl. tanghero Tradutziones Frantzesu gros homme maladroit Ingresu big and clumsy man Ispagnolu hombre grueso y torpe Italianu uòmo gròsso e gòffo Tedescu ungeschlachter Mensch.

E, e , cng Definitzione sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros Frases custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu 2. e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo! 3. tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas! 4. duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe Ètimu ltn. et Tradutziones Frantzesu e, et Ingresu alphabet letter, and Ispagnolu e, y ("e" davanti a parola che comincia con i) Italianu e, ed Tedescu e, E, und (Konj.).

frobbàdu , nm Definitzione una calidade de àghina bianca, e de binu, chi assimbígiat a su nuragus Tradutziones Frantzesu raisin "torbato" Ingresu kind of white grapes Ispagnolu cepa de uva blanca y el vino que da Italianu torbato Tedescu eine sardische Wein sorte (trauben).

gató, gatòe , nm: ghitou Definitzione druche fatu cun méndhula e mele cotos impare a mórigu a mórigu, àrridu candho ifridat Sinònimos e contràrios cartò, catone Frases mamma mi at fatu unu gatoe mannu po sa festa Terminologia iscientìfica drc Ètimu itl. gattò Tradutziones Frantzesu gâteau à base d'amandes et du miel Ingresu sweet stuffed with almonds Ispagnolu dulce con miel y almendras Italianu croccante (alle màndorle, alle nocciòle) Tedescu eine Art Mandelkrokant.

ingramesciàre, ingramessàre , vrb: ingrammessare Definitzione acunnortare a pedire unu praxere a Deus, su si abbasciare a cricare s'agiudu angenu, istare a su chi faent is àteros Sinònimos e contràrios incarèssere, incrubai, ingramessire, ingrasciare Frases in d-unu velu de sonnu isvanessidu torrada ses e mi as ingramessadu (G.Branca)◊ m'ingramesso a su destinu (T.Giudice Marras)◊ bi fit cudhu chi no si fidaiat de unu ebbia e tandho s'ingrammessaiat chilchendhe s'acordu cun paritzos ◊ ti apo abbonadu su dépidu ca ti ses ingramesciadu ◊ medas in campu acudiant a sa cresiedha irbandhonada e s'ingramessaiant Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu s'humilier Ingresu to address s. o., to humble oneself Ispagnolu humillarse y pedir un favor Italianu rivòlgersi a qlc., umiliarsi Tedescu angehen, sich erniedrigen.

lúrbe , nm Definitzione persona lègia e mala de fàere a tímere Tradutziones Frantzesu tête de bagnard, individu louche Ingresu mug Ispagnolu persona fea y mala Italianu cèffo, uòmo di aspètto brutto Tedescu Gauner.

maciamúrru , nm: matemurru, matimurru, matzamurru, matzimurru Definitzione genia de supa cun pane o biscotos; pane cotu cun bagna; cosa fata a improdhu, male; matimurru dhu narant fintzes po avolotu, burdellu / fàghere a sa matzimurrina = a coredhu, a improdhu Sinònimos e contràrios martiguserzu, matimbródhiu, milciamuredhu / abbunzadura Frases cussa est genti chi no si acuntentat de papai matzamurru: bolit aligusta! ◊ mammai su civraxu tostau dhu coit a matzamurru 2. e ite ndhe naras de su matemurru chi sunt cumbinandhe sos zòvanos? ◊ custu coju essit unu matimurru! ◊ de totu custu matzamurru iat cumpréndiu ca megàt de si morri de fàmini Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu soupe de pain cuit avec de la sauce Ingresu bread cooked with sauce, mess Ispagnolu calandraca, sopa de pan y galletas, barullo Italianu mazzamurro Tedescu eine Brotsuppesorte, Brotbrei mit Tomatensauce, Hudelei, Heidenlärm.

mentósu , agt Definitzione nau de una mata, de una terra, chi fartat, chi no est dónnia annu chi portat frutu; chi giaet un'arresurtau (de frutu) chi no est su chi si ibertaiat Sinònimos e contràrios annigosu, annósigu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fallacieux, trompeur Ingresu misleading Ispagnolu vecero, de año y vez Italianu fallace Tedescu nichtkeimend.

mètene , nm Definitzione donniunu de is ossos de s'annoigadórgiu de sa manu cun su brúciu e de su pei cun su cambúciu (s'ossu de s'angione is piciochedhos dhu ponent a giogare) Sinònimos e contràrios madrúncula 2. sas pitzinnas féminas giogaiant cun sas pupias de istratzu, a pedruschedha o a su mètene Terminologia iscientìfica crn Tradutziones Frantzesu carpe et métacarpe, tarse et métatarse Ingresu carpus (meta), tarsus (meta) Ispagnolu carpo y carpo, tarso y metatarso Italianu carpo e metacarpo, tarso e metatarso Tedescu Handwurzelknochen, Mittelhandknochen, Fußwurzelknochen, Mittelfußknocken.

«« Torra a chircare