abbíssi , avb Definitzione a bídere si…, àteru e che brulla!, deo creo! = própiu aici est! Sinònimos e contràrios apichi Frases est andhadu abbissi li torraiant su chi li deviant ◊ andha a sa mandra abbissi Giuanne est murghendhe! ◊ so andhau abbissi la podio mediare ◊ li domandho pàrrere abbissi mi apo a sarvare 2. abbissi at próidu, est!…◊ abbissi li at nau!… Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu et comment Ingresu yes indeed Ispagnolu pues síclaro, por supuesto Italianu eccóme! Tedescu und ob!

aggàlia , iscl: gàlia Definitzione a gàlia! = e de a bonu!: si narat coment'e disigiandho cosa chi s'ischit de no si pòdere àere Sinònimos e contràrios acabbonu, tambene Frases aggàlia, si lu tenia!… Ètimu ctl. agaliu Tradutziones Frantzesu si seulement! et comment! Ingresu you bet! Ispagnolu ¡ojalá! Italianu magari! Tedescu wenn doch.

agiorridàre , vrb Definitzione istare a su pedi pedi, giare ifadu o istrobbu pedindho, pedindho dépidu Sinònimos e contràrios agiorrare, impeltinare, infestare, malifestai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu importuner, déranger les créancier et les débiteurs Ingresu to bother creditors and debtors Ispagnolu importunar Italianu importunare, infastidire creditóri e debitóri Tedescu belästigen.

alasciài , vrb Definitzione pònnere s'alàscia, frunire de mobbília una domo, un’aposentu Sinònimos e contràrios ammobbigliare 2. totu sa posada est alasciada cun s’arti Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu meubler et décorer Ingresu to furnish Ispagnolu amueblar Italianu arredare Tedescu enrichten.

anninnitàu , pps, agt Definitzione de anninnitae; chi est miseredhu, no at créschiu, nau de ccn. Sinònimos e contràrios trighinzu 1 Tradutziones Frantzesu rachitique, maigre et débile Ingresu poor looks, rachitic Ispagnolu raquítico Italianu di aspètto mìsero, rachìtico Tedescu kümmerlich.

bintúnu , agt, nm: vintiunu Definitzione duas bortas deghe prus unu (in números àrabbos 21, in números romanos XXI)/ a/c.: candho est agt., su númene chi benit apustis cuncordat cun su sing. de unu Frases custu pesat bintunu chilu ◊ tenia bintun'annu e podia fai de conca mia (B.Lobina)◊ candu iat cumpriu bintun'annu, iat fatu is paperis e fiat partiu (F.Pilloni)◊ candho as a tènnere bintun'annu, si benis, cun megus ti ndhe leo! ◊ est morta a s'edade de bintun'annu Tradutziones Frantzesu vingt et un Ingresu twenty-one Ispagnolu veintiuno Italianu ventuno Tedescu einundzwanzig, Einundzwanzig.

brétiu , avb: brítiu Definitzione nàrrere o fàere a b. = chentza régula, chentza critériu, a bodhetu, a s'afaiu, a ogu Sinònimos e contràrios afainu 1, bréciu, faghinu Frases is dotoris a bortas ti donant pastigliedhas a brétiu, tanti po ti acuntentai ◊ tui ses fuedhendi a brétiu, sentza de isciri is cosas acomenti funt ◊ su sali dh'at postu a brítiu ◊ sa cosa est isballiada poita ca dh'at fata a brítiu Tradutziones Frantzesu à tort et à travers Ingresu at random Ispagnolu sin ton ni son, al acaso Italianu vànvera, casàccio Tedescu unüberlegt.

cannaínza, cannaínzu , nf, nm, agt Definitzione cosa a usu de fune, su cambu longu longu e fine de unas cantu erbas (es.: pisu, intretzu, mimira, fintzes pigionàciu), ma podet èssere fintzes una fune fine; nau de ccn., artu meda e iscarritzinu, istrígili (e dhu narant de animales puru) Sinònimos e contràrios cannàile, sirba / giangalloi, iscalandrone Frases cannainzu meda at fatu su basolu, ma basolu pagu! ◊ apo intritzatu cannainzas fatas de zuncu 2. za ndhe at fatu de cannainzu, cussu zòvanu: no colat in za zanna de cantu est artu! 3. bi aiat unu fiotu de fiados cannainzos Tradutziones Frantzesu tige mince et très longue Ingresu very long and thin stalk Ispagnolu tallo sutil y largo Italianu stèlo o fusto lianóso, sottile e mólto lungo Tedescu langer und schmaler Stiel.

caponàda , nf Definitzione unu papare: genia de insalada cun pische Sinònimos e contràrios cdh. capunata Terminologia iscientìfica mng Ètimu ctl. caponada Tradutziones Frantzesu pain détrempé dans l'eau et assaisonné d'huile et de vinaigre Ingresu sicilian dish Ispagnolu "caponata": plato siciliano con pescado en molho Italianu caponata Tedescu sizilianische Fischgerichte.

chídrinu , agt: chírdinu, cídrinu, círdinu, crídinu, crítinu Definitzione nau de materiale, chi est sugetu meda a si fàere a farinos, a si segare; chi est tostau, o si est intostau e abbarrat téteru; nau de gente, chi essit deretu, lestru, a s'immurrada o iscontróriu, o chi est téteru in sa persona, chi no faet contu de is àteros Sinònimos e contràrios àrridu, bídrinu, fracadinu, gríghine, stocatzinu, trajadu, tzacaditu / càdriu, crispu / téteru | ctr. lentu Maneras de nàrrere csn: andhare a passu crídinu = andhare a passu cràdiu, lestru; círdinu che fusti, che tzinníbiri, che bacagliari = téteru che fuste; nàrrere una cosa a chírdinu = nàrrere, dare órdine cun frimmesa e severidade Frases sa cosa crídina comente la tocas si faghet a cantos ◊ su zuncu est chírdinu candho est sicadu meda ◊ est círdinu che incibixiau 2. fiat círdinu, pariat mortu ◊ dhu portat a su costau cídrinu che unu fusti! ◊ fiat unu sennori langinu, círdinu che furconi, incilliu e umbrosu ◊ tèngiu is manus círdinas de su frius ◊ su cuadhu fut sèmpere cun sa coa in artu e chídrina, currendho 3. s'incapat chi est essidu crídinu: no at nadu mancu "Bah"! ◊ che esseit chídrinu chena saludare a nesciunu Ètimu ltn. citrinus Tradutziones Frantzesu rigide et fragile Ingresu rigid Ispagnolu duro y frágil Italianu rìgido e fràgile Tedescu starr und zerbrechlich.

chíma , nf, nm: chimu 1, cima Definitzione su coromedhu de is matas, is partes prus artas o prus atesu de su truncu de is matas (e po cussu fintzes is prus fines e modhes); genia de candhelita chi bogant is erbas ue apustis faent su frore, ma pruschetotu is litos betzos (Hyoseris radiata, itl. radicchio selvatico)/ cima de làtia, de gureu, de indívia, de càuli Sinònimos e contràrios cimixedha, coma, coramedhu, frandha 1, puntioledha, rampu / síriu Frases sas àrbures faghent su frutu in chimas ◊ in sas chimas sos puzones godint gioghitendhe ◊ su cardu, sa latuca, sa tzicória sunt boghendhe sa chima ◊ candho sas erbas bogant sa chima sunt apunta a fàghere su fiore ◊ fit cun su chimu de s'olia che columba ◊ su bentu movet sos chimos de sas matas 2. in beranu essit sa chima ◊ sos pisedhos essiant a chima, unu tempus: como no cherent mancu tzoculates! Terminologia iscientìfica rbr Ètimu ltn. cima Tradutziones Frantzesu bout tendre et mince des plantes et de certaines herbes Ingresu cyme Ispagnolu cogollo Italianu punta tènera e sottile delle piante, gètto di alcune èrbe Tedescu Trieb, Sproß.

ciciòne , nm: cigioni, cijone, ciucione, tzitzone Definitzione macarrone tundhu, fatu istrecandho cun sa matza de su pódhighe mannu un'orrughedhu de pasta / ciciones de rugu = malloredhos fatos cun iscete (podhe) e pódhine (frúfere) Sinònimos e contràrios ciciolau, istrangulau, malladedhu, mutzitu, pitzoti Frases como andho a maghinare e apustis bos fato sos ciciones ◊ a manigare bi tenimus cicionedhos a pódhighe Terminologia iscientìfica mng Tradutziones Frantzesu "gnocchi" (quenelles de purée de pommes de terre et farine) Ingresu gnocchi Ispagnolu gnocchi Italianu gnòcco Tedescu Kloß.

corjàtu , agt Definitzione chi est che corgiu, lentu e forte Sinònimos e contràrios corriatu, lentu, pertiassu Ètimu ltn. coriaceus Tradutziones Frantzesu flexible et tenace Ingresu leathery Ispagnolu coriáceo Italianu flessìbile e tenace Tedescu biegsam und fest.

corronchínu , nm Definitzione frutuàriu tropu cruo, piticu; su granu de s'avena areste / mele c. = (de corronca) mele de mata, de àrbore, genia de cosa apicigosa, in colore de mele, chi bogant unas cantu matas (es. prunas, ceréxias) Frases sa bruscanalla in chirca de corronchinu est in chirca de li dare s'assangrada, ma no bi la faghent si no est a s'irfidiada Sambenados e Provèrbios smb: Corronchinu Terminologia iscientìfica rbr Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fruits verts, tavelés et trop petits Ingresu discarded fruit, not ripe or too small Ispagnolu redrojo Italianu frutta di scarto, non ben matura e tròppo pìccola Tedescu unreifes und kleines Obst.

dangallòne , nm: drangalloe, drangalloni, dranghilloi, dringhilloni, drongoloi, drongolone, tangalloi Definitzione ómine mannu mannu, artu, male fatu, irdeortu, pagu sàbiu puru Sinònimos e contràrios branghilloi, càngaru, dangarone, dàngaru*, drangaglieo, drodhe, galloi, giangalloi Frases est a totu dí currellandu: peri bregúngia, unu dranghilloi mannu! ◊ dranghilloi tontu, baidindi! ◊ unu dringhillonedhu de piciocu… arrori! Terminologia iscientìfica zcrn Tradutziones Frantzesu gros homme maladroit et disgracieux, sot Ingresu dummy Ispagnolu hombre grueso i grande un poco bobo Italianu uòmo gròsso e strambo, babbèo Tedescu ungeschlachter Mensch.

E, e , cng Definitzione sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros Frases custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu 2. e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo! 3. tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas! 4. duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe Ètimu ltn. et Tradutziones Frantzesu e, et Ingresu alphabet letter, and Ispagnolu e, y ("e" davanti a parola che comincia con i) Italianu e, ed Tedescu e, E, und (Konj.).

frascàrzu , nm Definitzione logu prenu de matas, de matedu cracu (tupas e matas) in su logu; genia de fasche de naes arraspiosas mannas acapiadas in sa parte grussa po carrare cosa a tragadura Sinònimos e contràrios crachi, crachiredhu, craxili, fratale, lita, mateda, stovina, tuparzu, tupedu / trazu Frases ch'essit e chircat a cúcuru bàsciu intro de sa tanca, in mesu a su frascarzu, in donzi irrocadorzu e ispinarzu (G.Sini) 2. sos massajos carrarzaiant su sèmene cun su frascarzu e solovraiant sas últimas chérvias Terminologia iscientìfica slg Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu terrain couvert d'arbres et de buissons Ingresu scrub-land Ispagnolu hojarasca Italianu frasconàia Tedescu Gezweig.

gató, gatòe , nm: ghitou Definitzione druche fatu cun méndhula e mele cotos impare a mórigu a mórigu, àrridu candho ifridat Sinònimos e contràrios cartò, catone Frases mamma mi at fatu unu gatoe mannu po sa festa Terminologia iscientìfica drc Ètimu itl. gattò Tradutziones Frantzesu gâteau à base d'amandes et du miel Ingresu sweet stuffed with almonds Ispagnolu dulce con miel y almendras Italianu croccante (alle màndorle, alle nocciòle) Tedescu eine Art Mandelkrokant.

isantalàdu, isantalàu, isantelàu , agt Definitzione nau de ccn., chi abarrat prantau acoment'e atontau, chentza cumprèndhere, abbabbalucau, coment'e pentzandho in àteru, coment'e chi no dhue siat Sinònimos e contràrios ammammalucadu, atambainadu, atolondrau, sculubiau Frases ite ses fachendhe gai isantalau o timendhe ses? ◊ padentes e tupas mi parent pupas isantaladas chene alenu ◊ chene chinnire ocru, fit isantalau pompiandhe sa fotografia de sa muzere in sa tumba ◊ fit abbarrau isantalau, abbenenau che gatu agreste ◊ isse pariat isantaladu, nachi fit atuendhe ma non ischiat mancu inue ciughiat sos pes! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu raide et droit comme un piquet, étourdi, absent Ingresu stiff, dazed, away from Ispagnolu encandilado Italianu impalato, stordito, assènte Tedescu kerzengerade, betäubt, zerstreut.

ischirriolàda , nf Sinònimos e contràrios iscorriada, nerbiada / ttrs. ischirriurada Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu coup de cravache, coup violent et imprévu Ingresu whipping Ispagnolu latigazo, golpazo Italianu scudisciata, cólpo violènto e improvviso Tedescu Peitschenhieb.

«« Torra a chircare