cuadhissèdha , avb Definizione
a c. = pònnere una cosa apitzu de s'àtera, nau mescamente de is cambas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à califourchon
Inglese
astride
Spagnolo
a horcajadas
Italiano
cavalcióni
Tedesco
rittlings.
cultzería , nf Definizione
su èssere curtzu, ma nau in su sensu de unu fàere chi giaet tropu pesu a cosighedhas de pagu contu
Frasi
custas sunt cultzerias, a mazare cudha criadura pro duas figos!
Traduzioni
Francese
bagatelle
Inglese
pettiness
Spagnolo
dar importancia a algo que no la tiene
Italiano
piccinerìa
Tedesco
Kleinigkeit.
cummòne , agt, nm: cumone,
cumoni Definizione
chi dhu tenent o faent in duos, in medas; bestiàmene de duos o prus meres (chi cumenciandho ponent su cabutzu) contivigiau totu a unu e genia de cuntratu
Sinonimi e contrari
cumonarzia,
cumonéssia
/
arbutzu,
masone
Modi di dire
csn:
fàghere o tènnere cosa a c. = chi onzunu bi tenet parte o depet fàghere su matessi tantu de un'àteru; pònnere in c., manigare in c., èssere a c. = fai totu a unu, fai una sociedadi; donai bestiàmini a c. = a mesapare in benes e ispesas; fàghere c. cun ccn. = addàresi, àere tratamentu
Frasi
goi no lu sighimus su cumone: li bogamus de cabu e nos partimus totu ◊ is domus tengas de perda picada, cumonis medas e pastoris centu!
2.
no ti foedho de sos primos annos, candho fia cun babbu pastoredhu, tristu, fatu a unu cummonedhu
3.
sa tanca l'ant lassada in cumone ◊ s'abbadorzu, su passazu est, lu tenent, a cumone ◊ tres pastores pastorigaiant a cumone in su monte ◊ innanti fimus a cumone e posca amus partidu
4.
no faghia cumone cun nessunu: finas sas pedras mi ndhe aiant dolu! (S.Enne)
Cognomi e Proverbi
prb:
a cadhu cumone ne fune e ne crabistu ◊ cane e matzone màndhigant a cumone
Traduzioni
Francese
cheptel,
métayage
Inglese
agistment,
sharecropping
Spagnolo
contrato a medias,
aparcero
Italiano
sòccida,
mezzadrìa
Tedesco
Viehverpachtung,
Halbpacht.
cumonarzía , nf Definizione
su tènnere cosas a cumone
Sinonimi e contrari
cummone,
cumonéssia,
sotzaria
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
cheptel
Inglese
agistment
Spagnolo
contrato a medias,
aparcería
Italiano
sòccida
Tedesco
Halbpacht.
cumproàre, cumprobài, cumprobàre , vrb: cumprovai Definizione
iscumbatare, provare a bíere si una cosa est o coment'est, si est abberu, si arresurtat
Sinonimi e contrari
controbbare,
iscumproare,
proare
Frasi
lu cherzo cumproare a bídere si est abberu su chi narat! ◊ a sa banca bi sunt lómpidos sos cummissàrios pro cumproare sos contos ◊ già chi cumproadu ti apo, est finidu s'istimare! (G.L.Salis)◊ Gesugristu torrendi a biu at cumprobau sa Divinidadi sua
Etimo
spn., ctl.
comprobar, comprovar
Traduzioni
Francese
mettre à l'épreuve
Inglese
to put s.o. to the test
Spagnolo
poner a prueba,
demostrar
Italiano
méttere alla pròva,
dimostrare
Tedesco
auf die Probe stellen.
cuntàntu , cng Definizione
cun tantu = belle e…, cun totu chi…
Sinonimi e contrari
macari
Frasi
cuntantu chi Lughia fit bona massaja, comintzaiat a si agatare in abbas malas, chentza laore e cun su maridu in sa gherra
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
malgré
Inglese
in spite of
Spagnolo
pese a
Italiano
nonostante
Tedesco
obwohl.
devíde! , iscl Definizione
genia de giuramentu: po fàere a bíere chi su chi est naendho, unu, est de abberu e che ponet in mesu sa fide puru / devide! = abberu mia!
Sinonimi e contrari
abberu!,
afide!,
gadamasta!,
gadimassèstata!
Frasi
- devide gai est! - Mudu, sa fide de su cane!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ma foi!
Inglese
honestly
Spagnolo
a fe
Italiano
in fede!
Tedesco
so wahr Gott ist!.
E, e , cng Definizione
sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros
Frasi
custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu
2.
e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo!
3.
tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas!
4.
duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe
Etimo
ltn.
et
Traduzioni
Francese
e,
et
Inglese
alphabet letter,
and
Spagnolo
e,
y ("e" davanti a parola che comincia con i)
Italiano
e,
ed
Tedesco
e,
E,
und (Konj.).
fatuvàtu , avb Definizione
luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente)
Sinonimi e contrari
ifatu
/
atoratora,
fissientementi,
otora
Frasi
s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama
2.
fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
aussitôt après,
souvent,
de temps en temps
Inglese
at once,
close,
often,
at intervals
Spagnolo
luego,
enseguida,
a menudo,
de vez en cuando
Italiano
sùbito apprèsso,
spésso,
sovènte,
a intervalli
Tedesco
daneben,
oft,
in Abständen.
gamedhàre , vrb: amedhare* Definizione
betare apare totu a unu duos tàgios de bestiàmene, avesare is angiones a abbarrare impare cun is àteros, is pegos noos a abbarrare in su tàgiu, a cònnoschere su pastore, ammasedare; nau de gente, fàere amedhu, avesare a istare impare cun is àteros
Sinonimi e contrari
abbamare,
acedhae,
achedhonare,
aggamai,
aggrustare,
ammeschiare,
ingamai
| ctr.
iscamedhare,
stagiai
Frasi
sas balenas allatant che a sos animales chi gamedhamus
Traduzioni
Francese
socialiser,
habituer un animal à vivre l'un avec l'autre
Inglese
to socialize
Spagnolo
acostumbrar al ganado a vivir en el rebaño,
socializar
Italiano
abituarsi alla compagnìa,
socializzare
Tedesco
vergesellschaften,
sozialisieren.
ghirghilliàre , vrb Definizione
erriere a iscracàlios
Sinonimi e contrari
chighigliare,
ghirghilliare,
iscrocuedhai,
isgangagliare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rire de façon bruyante,
ricaner
Inglese
to sneer
Spagnolo
reirse a carcajadas
Italiano
rìdere rumorosaménte,
sghignazzare
Tedesco
laut lachen.
giannitài, giannitàre , vrb: aciannitai*,
zanitare Definizione
s'apedhare de su cane currendho su sirbone o àteros animales mannos
Sinonimi e contrari
gannitare,
giannire
Frasi
canes giannitant fatu a fera e in s'adhe s'intendhet calchi tiru ◊ solu sos canes ndhe lesint s'annotu ma giannitendhe si fuesint totu
Terminologia scientifica
bga
Traduzioni
Francese
aboyer
Inglese
to bark
Spagnolo
ladrar de los perros a sus dueños al no alcanzar la caza
Italiano
scagnare
Tedesco
anschlagen.
gortogòrto , avb Definizione
nau de sa manera de camminare, a pampas, a s'acucacuca, a baubbau 1, ponendho is manos e is benugos in terra, a s'istichi istichi, ma fintzes mudu mudu, chentza si fàere intèndhere
Sinonimi e contrari
imbàtoro
Traduzioni
Francese
à quatre pattes
Inglese
on all fours
Spagnolo
a gatas
Italiano
carpóni
Tedesco
auf allen vieren.
ifundhàre , vrb: ilfunnare,
irfundhare,
isfundai,
isfundhare,
sfundai Definizione
segare, bogare o abbasciare su fundhu de unu trastu; segare matas de fundhu (cantu prus in bàsciu, fintzes a paris de terra), bogare de arraighinas
Sinonimi e contrari
issundhare,
sciundorai
Frasi
no poto pònnere passu chi no s'isfundhat su terrinu in pes ◊ si ti seis in sa cradea su pesu tou l'irfundhat ◊ si li lompet a faladas de pè l'irfundhat su paneri!
2.
élighes, chercos, totu ant isfundhadu: su monte chei su campu est resultadu (B.R.Carbone)◊ sa binza betza isfundhandhela! ◊ sas arvuritas si ndhe isfundhant dai s'arzola e si che achedhant in sulcos ◊ su bentu paret chi ndhe isfundhet sos chercos ◊ custa figu si no dat frutu ifundhandhela!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
défoncer
Inglese
to break the bottom of,
to mow
Spagnolo
desfondar,
cortar a ras del suelo
Italiano
sfondare,
tagliare raso tèrra
Tedesco
den Boden ausschlagen.
iglieràre , vrb rfl: igliorare,
illiberare,
illierai,
illierare,
illiorare Definizione
nau de is féminas príngias, illibbertare, fàere o naschire su pipiu a su lompimentu de is noe meses
Sinonimi e contrari
illebberare,
infendiai,
insinnigare,
iscendiai,
palturire,
springiai
| ctr.
imprignare,
improssimare
Frasi
cudha fémina benit torra ràida, s'illierat e naschit custa bella pitzinna ◊ sa muzere de Fulanu nachi s'est illierada ◊ a sos noe meses, sa fémina apeit sas dólimas e s'illioreit ◊ custa fémina s'est illierada de unu pitzinnedhu
Terminologia scientifica
ssl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
accoucher
Inglese
to give birth
Spagnolo
parir,
dar a luz
Italiano
sgravarsi,
partorire
Tedesco
gebären.
imbàtoro , avb Definizione
nau de sa manera de camminare, a pampas, ponendho is manos e is benugos in terra / andhare a s’i. = a pampadas, a pampas, a tatas, a cuatru peis, a baubbau, a catummiau, a s'imbàtula, itl. gattonare
Sinonimi e contrari
gortogorto
Frasi
fit andhendhe a s'imbàtoro, totu irbadhinadu ◊ sos pisedhos a zogu caminant a s'imbàtoro
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à quatre pattes
Inglese
on all fours
Spagnolo
a gatas
Italiano
carpóni
Tedesco
auf allen vieren.
imbistimbistòni , avb Definizione
fai a s’i. = fàghere a s’imbestimbesti, a comente essit essit, a s’afaiu, a improdhu, a atzorodhadura, a fadhiodhone
Sinonimi e contrari
imbestimbesti,
introtzintrotzi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pêle-mêle
Inglese
higgledy-piggledy
Spagnolo
a granel
Italiano
rinfusa
Tedesco
durcheinander.
imperrài , vrb: imperriai,
imperriare Definizione
cicire a cuadhu, cun is cambas una a cada parte; giumpare, passare de un'ala a s'àtera de calecuna cosa (de su leminàrgiu, de un'erriu, fintzes de su mare); in cobertantza, pònnere in mesu de perras, cobèrrere (fintzes in su sensu de ingannare)/ imperrai in còscia = brincare a cadhu, sere a s'imperriotu
Sinonimi e contrari
acabadhare,
acuadhigai,
isperriare
/
intrare,
zumpare
Frasi
impérrio su cadhu de sa torrada e, in sos caminos de canos ritratos, antigas istigas s'ispijant in s'ànima mia (L.Brozzu)◊ at imperrau sa muredha ◊ s'ómine no essiat a monte, no si fidabat prus a imperriare cadhu
2.
chi no sàntziant munera no dhu'impérriant me in su magasinu! ◊ mabadita s'ora chi apu imperriau su mari! ◊ dèu no dh'ia lassau imperrai mancu su liminaxu de domu ◊ cussu a innòi no nc'impérriat prus
3.
tui ses marxani béciu, ma a mei no m'impérrias! ◊ a su muenti sardu dh'impérrias una borta isceti!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être à califourchon
Inglese
to overlap
Spagnolo
estar a horcajadas
Italiano
accavalciare
Tedesco
rittlings sitzen auf.
imperrióti, imperriótu , avb Definizione
a s'i. = postus coment'e a cuadhu, a s'imperrimperrada (ctr. a groperinu)
Sinonimi e contrari
imperriada,
imperrione,
isperriotu,
perriotu
Frasi
si est sétidu a s'imperriotu in sa camba de un'àrbure ◊ bi at pastore chi murghet sas berbeghes a s'imperriotu, àteros murghent apispirinados in daisegus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à califourchon
Inglese
astride
Spagnolo
a horcajadas
Italiano
cavalcióni
Tedesco
rittlings.
impogiàre , vrb: impojare,
impozare Definizione
intrare o pònnere in su poju, pònnere cosa a modhe in paule de abba, afundhare in s'abba, fintzes nadare
Sinonimi e contrari
abburgare,
abburrigare,
afoxai,
alludai,
ammodhiae,
apojare,
ingiubbare,
introgliare,
imbaltzai,
impigliai,
impischinare,
infoxai
Frasi
sos pitzinnos in istiu tucabant a impojare a unu poju a ube remoniat s'abba de su ribu ◊ impozaiant su linu in su frúmene
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tremper
Inglese
to dip
Spagnolo
sumergir,
poner a remojo
Italiano
immèrgere,
lasciare in immersióne
Tedesco
tauchen,
im Wasser lassen