bruvurínu , nm Definitzione
pruinedhu; genia de maladia, mufa niedha chi ponet a su trigu
Sinònimos e contràrios
fodhebíssina,
fogubíssimu,
fungubíssimu,
furcone,
gurtizone
Terminologia iscientìfica
mld, Tilletia caries
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
carie du blé
Ingresu
rot
Ispagnolu
carbón hediondo
Italianu
càrie del grano
Tedescu
Kornfäule.
camisèdha , nf Definitzione
min. de camisa: camisa pitica o de diferente genia; segundhu su costúmene, sa gunnedha de furesu; su pigighedhu chi bestit su granu de su trigu o de àteru laore (fintzes de su chiu de sa méndhula o cosas deasi)
Sinònimos e contràrios
camijeta
/
pidhoncu
2.
s'ispiga portat is naus e is naus portant sa camisedha o capa chi finit cun s'arista
Terminologia iscientìfica
cst, bst
Tradutziones
Frantzesu
chemisier,
chemisette,
balle du blé
Ingresu
blouse
Ispagnolu
camiseta,
cascabillo
Italianu
camicétta,
pula
Tedescu
Bluse,
Spreu.
cugudhàu , nm Definitzione
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Sinònimos e contràrios
cuguzone,
erenzu,
iscuguza,
scefa,
scefabi
Frases
su trigu fait sa palla de cugudhau ◊ sa paza est fata in fine, ma ancora su cugudhau est meda: moliae! ◊ su trigu si prugat po nd'iscerai su cugudhau chi est abarrau
Terminologia iscientìfica
rbr
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
balle du blé
Ingresu
husk
Ispagnolu
cascabillo
Italianu
lòppa,
pula del grano
Tedescu
Spreu.
cuguzòne , nm Definitzione
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Sinònimos e contràrios
cugudhau,
erenzu,
scefa,
scefabi
Terminologia iscientìfica
rbr
Ètimu
ltn.
cuculione(m)
Tradutziones
Frantzesu
balle du blé
Ingresu
husk
Ispagnolu
cascabillo
Italianu
lòppa del grano
Tedescu
Spreu.
fàrra , nf Definitzione
css. laore móliu a fine, ma mescamente trigu po fàere a pane: si distinghet in pódhine (grussu - bilinzone o pódhini mannu - e fini o podhinedhu), iscete (sa farina de civraxu e tzichi o podha), e símbula o chiu (de duas calidades, po panes prus bonos, cocòi, murtau, àteros); matzigadura de linna segada a serra, a serrone
Sinònimos e contràrios
farina
/
burrumballa
Maneras de nàrrere
csn:
fai, fàghere sa f. = farinare; f. ammestura = chentza chirriada in crezes; fai pagu f. cun ccn. = fàghere pagu frasca, no ndi bogai nudha; f. de fai óstias = sa menzus (e pro cussu "no èssiri farra de fai óstias" = èssere malu); iscoai a unu che cani in crobi de f. = catzare a unu che mazadu a terudha, de mala manera
Frases
manus lestras sedatzant su frori de sa farra, dha cumossant, dha ciuexint, dha ispòngiant e dha inforrant ◊ fatendhe sa farra sas féminas si pesaiant a cantare ◊ mama at preparadu su cherrigu e su sedatzu: de sa farra faghet bellu impastu, lu suighet e lu sestat su pane de onzi die
2.
dh'ant iscoau che cani in crobi de farra ◊ sa farra de su tiàulu si ndi andat totu in podhi
3.
uhm, cun mei fait pagu farra: chi bolit arrespetu mi bollu arrespetada! ◊ is manus cancaradas, su dotori: cun mei farra ndi fait pagu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
chini tenit farra e casu incasat macarronis
Ètimu
ltn.
farra
Tradutziones
Frantzesu
farine de blé
Ingresu
wholemeal flour
Ispagnolu
harina integral
Italianu
farina integrale
Tedescu
Vollkornmehl.
gurtizòne , nm Definitzione
genia de maladia de su trigu, trigu mortu o tabbachinu
Sinònimos e contràrios
bruvurinu,
fogubíssimu,
fungubíssimu
Terminologia iscientìfica
mld
Tradutziones
Frantzesu
nielle du blé
Ingresu
wheat blight
Ispagnolu
caries o tizón del trigo
Italianu
gólpe del grano
Tedescu
Steinbrand,
Schmierbrand.
ingranidúra , nf Definitzione
su si fàere o essire matucu de su granu, su lompimentu, nau de is laores
Sinònimos e contràrios
ingranimentu
Frases
su trigu est friscu, a mesu ingranidura
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
maturation du blé
Ingresu
ripening
Ispagnolu
maduración de cereales
Italianu
maturazióne del grano e sìmili
Tedescu
Reife.
martzólu , nm Definitzione
una calidade de trigu coinàrgiu
Sinònimos e contràrios
martale
Terminologia iscientìfica
lrs, Triticum aestivum
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
avrillet,
blé tendre
Ingresu
soft wheat
Ispagnolu
trigo tierno
Italianu
grano tènero
Tedescu
Weichweizen.
moríscu , nm: muriscu Definitzione
trigu de Índia (benit de is Américas), genia de laore chi faet a canna grussa, prena, arta mancari metro e mesu o prus, a fògias mannas longas e ladas e bogat coment'e ispigas imbodhigadas in sa terga a tantos pígios: s'ispiga chi bogat (corra, cozorotu, cucuta, pannucra), una o de prus, de unu prammu de longària, in is nodos de sa canna, est fata de un'ossu o cau (trútiri o tutuàciu a bisura de cilindru prenu ma unu pagu a punta) e portat su granu totu a fileras a inghíriu, in colore grogo candho est lómpiu, de forma coment’e dente, est totu imbodhigada a istrintu e a tantos pígios de terga, o capa, impanna (pàgia, genia de fògia), e in punta ndhe bogat sa seda o tzota (genia de pilos longos finedhedhos chi ndh'essint a cherrione comente at fatu su granu)/ a/c. coment'e genia de laore e coment'e granu est upm; unu m., duos moriscos = un'ispiga, duas ispigas de moriscu; isprunire m. = irranare, istacare su granu de s'ossu
Sinònimos e contràrios
cicilianu,
tridicumoriscu,
trigaíndiri,
trighéndia,
trigulianu,
trigumoria
Frases
sa badhe fit totu a ortos prenos a basolu e a moriscu ◊ mi apo manigadu duos moriscos arrustidos
Terminologia iscientìfica
lrs, Zea mays
Ètimu
ctl., spn.
morisco
Tradutziones
Frantzesu
maïs,
blé de Turquie
Ingresu
maize
Ispagnolu
maíz
Italianu
granoturco
Tedescu
Mais.
nébida 1 , nf Definitzione
genia de mufa chi ponet a su trigu (in css. parte: fògia, cambu, ispiga)
Sinònimos e contràrios
ruinu 1
Terminologia iscientìfica
mld, Puccinia graminis
Tradutziones
Frantzesu
rouille du blé
Ingresu
bunt
Ispagnolu
roya negra,
herrumbre
Italianu
rùggine del grano
Tedescu
Rost.
trícu , nm: trídicu,
trídigu,
trigu Definitzione
fortzis su prus connotu de is laores, genia de erba de tantas calidades chi faet una cannita fine arta agiummai de metro, fògia longa puntuda, e in punta bogat un'ispiga a tantas fileras de granos: su granu chi faet est su prus impreau po farra a pane e a macarrones (mescamente is calidades chi àrridant o Triticum durum): su foedhu po su granu est sèmpere unu upm, ma in su sensu de terra semenada/prena a trigu si narat pl. puru / in su fundhu de su trigu si distinghet: s'arraighina, sa canna, sa fògia, sa cabitza o ispiga; su trigu a erba podet èssere: puzonadu o afasciau, imbénnidu, lieru, metzanu, brujadu, abbruvurau, abbiveradu, anneuladu o fertu de népide, ispadonadu (bellu meda a erba ma cun s'ispiga aortitza po basca a tropu cabudàrgia); su trigu a granu podet èssere maduru, minudu, netu, brutu, suzonadu o tocau de bobbois; calidades de t.: (T. aestivum o trigu modhe) conca de mazu, cossu, majorca, mentanu; (T. turgidum ssp. durum o tostau) arrúbiu, biancale, biancu (a ispiga longa, areste bianca, a canna tuvuda), brotzu, canu, capelli (arestiniedhu, a canna tuvuda), cixiredhu (arestiniedhu, a canna prena), coa de atàlgiu, cuadhàriu (a ispiga longa e pilosa, a canna tuvuda), dandarone, longu, maresu, montrestinu, moro, moru niedhu (arestiniedhu, a canna tuvuda), murru, murru bàsciu (arestiniedhu, ispiga curtza, a canna prena), pitzu de caboru (a ispiga longa e arrubiasta), rasticanu, retore, sardaresu / àteras calidades de erba (o fintzes de laore): trigu ammustatzadu (Claviceps purpurea), trigu antigu o de frommiga (Aegilops geniculata), trigu farru (Triticum spelta), trigu grussu (Triticum turgidum), trigu órgiu (Hordeum vulgare var. distichum: serbit a fàere sa birra), trigu tabbacu (trigumortu); maladias de su trigu: Tilletia caries, Ustilago tritici
Maneras de nàrrere
csn:
betare (o semenare), tzapitare, iserbare, messare, carrugare, triulare t.; sos trigos = sos campos semenados a trigu (ma fintzas calidades diferentes de t.); trigu in sàngia = modhe, ingranindhe ma ancora latelate; trigu in amori = sicau, cannemebi, in sa muta zusta pro ndhe lu messare; trigu tzegu = aurtidu, chi no at fatu ispiga; trigu mortu = nadu de su t. a erba, chi est fatu a carbone, a fungu písinu, anneuladu: si est nadu de su ranu triuladu, chi est aurtidu; trigu spabau = sicu de su bentu ’e sole; trigu dent'e cani = cun ispiga metzana, cun duas rigas ebbia de ranu; trigu brenti bianca = chi zughet sa mata de su ranu tropu bianca, metzana (candho su trigu est bonu est a brenti arrúbia); trigu próssimu = apunt'a ispighire; trigu moriscu = triguíndia, moriscu; ollu de trigu = s'ozu chi bogat su trigu, bonu pro sanare sa tzerra; fai in àcua su trigu = fàghere su trigu in abba, samunare su trigu pro lu maghinare; fàghere su trigu in sorfatu = ammodhigare su trigu in abba cun sorfatu de ràmine innantis de lu semenare; èssere cantu trigu farina (nadu de duos) = cantepare de fatas, assimbillaisí meda in dónnia cosa, in su naturali, in is capacidadis e in àteru; mandhigàresi su trigu a erva = godíresi una cosa innantis de su tempus (nadu mescamente pro fémina, faedhendhe de ómine cojendhe); andai a biri is trigus = (in suspu) mòrrere
Frases
as semenadu trigu bonu in sa terra tua ◊ ainnui no faint pani de trigu dhu portint! ◊ a erva custu trigu est bellu ◊ fiat passendu in sa campagna in mesu de is trigus ◊ in santandria e nadale si sèmenant sos trigos ◊ su trigu maghinadu si cumpartit in bàtoro partes: bilinzone, chivarzu, chiu, podha ◊ innòi fuat annada de caristia, ma innia dhu'iat trigu meda ◊ ocannu est annada mala po is fàas, po is trigus e is àterus loris
2.
no sunt unu menzus de s'àteru: sunt totos duos cantu trigu farina! (G.Ruju)◊ si ti cheriat bene no si aiat mandhigadu su trigu a erva!
Sambenados e Provèrbios
prb:
su trigu si ndi segat po sa conca e no po sa canna
Terminologia iscientìfica
lrs, Triticum aestivum, Triticum turgidum ssp. durum
Ètimu
ltn.
tridicum
Tradutziones
Frantzesu
blé,
froment
Ingresu
wheat
Ispagnolu
trigo
Italianu
grano,
fruménto
Tedescu
Weizen.
trigàle , agt Definitzione
(nau de terramíngiu) chi faet o bundhat trigu meda / massaju t. = chi betat trigu
Frases
est pro pagos iscudos in afitu cudha terra trigale abbandhonada ca sos massajos fatu ant retirada (S.Bosu)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fertile en blé
Ingresu
graniferous
Ispagnolu
triguero
Italianu
granìfero
Tedescu
reich an Getreide.