addolimàre , vrb Definitzione fàere a dolores, a dólimas; dispràxere meda Sinònimos e contràrios addoliare, addolie, addolimorjare, addozare, indolai, indolimire, indolire, indoloriri / afligire, dispiàchere Frases sa betzesa ti at totu addolimadu 2. ti podet afligire unu dolore pulpa, nérviu e ossu, ma ti addólimat s'amore conca e coro, ànima e dossu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu endolorir Ingresu to numb Ispagnolu adormecer Italianu indolenzire Tedescu weh tun, betrüben.

addolorài , vrb: addolorare, addulorare Definitzione giare o àere dispraxere mannu Sinònimos e contràrios afligire, scorai Frases ti addoloras po totu su chi at sunfriu fillu tú Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu peiner, affliger Ingresu to grieve Ispagnolu afligir Italianu addolorare Tedescu Leid tun.

aparigài , vrb Definitzione pònnere a pariga a pariga, a duos a duos Sinònimos e contràrios acopiare, acrobai, agiobare, allobae, apagiare, cofare | ctr. iscrobare, scongiuntai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu apparier Ingresu to pair Ispagnolu aparear Italianu appaiare Tedescu zu einem Paar zusammen tun.

brincàe, brincài , vrb: abbrincai 1, brincare, brinchiare Definitzione andhare a brínchidos che a su lèpere, movendhosi faendho su passu prus longu de candho si caminat, artziandhosindhe deunudotu de terra po passare de una parte a s'àtera de ccn. cosa o tretu, po artzare a calecuna cosa (fintzes a cuadhu); calare de artu a terra totu a unu cropu; faendho unu trebballu, lassare calecunu tretu o parte chentza fàere, faendhodhu a tretos / brincare (de logu artu) a pes crobados = cun is peis unius, a manera de pigai su pesu cantu s'unu s'àteru Sinònimos e contràrios brinchitare, giancai, saltai, sciampitai / bíncere, ingannai / cambare Frases no brinches in su tauladu ca faghes tzocos! ◊ su fogu at brincadu fintzas s'istrada ◊ a brincare de artu meda bi at de s'irdoare! ◊ a conca arta cada malu montricu as brinchiau ◊ a bi la faghes a che brincare cussu muru? ◊ brinca a cadhu e curre a bidha! 2. la cumponet a su nessi uguale, prite no bi at mortale chi lu brincat, màssimu si si trincat unu litru de binu ◊ a mie no mi brincas, no! Ètimu spn. brincar Tradutziones Frantzesu sauter Ingresu to jump Ispagnolu saltar Italianu saltare, balzare, scavalcare Tedescu springen, überspringen, einen Sprung tun.

dòlere , vrb: doli, dòliri Definitzione provare o sentire su dolore po calecunu male a sa carena, fàere male; sentire dispraxere po css. male o dannu: s'impreat solu sa 3ˆ p. singulare de unu modu finiu (mi, ti, li dolet, nos, bos, lis dolet, doliat, e totu deasi), s’inf., pps. e ger. / pps. dófidu, dólfidu, dórfiu, dólidu, dóliu, dóssiu Sinònimos e contràrios incrèschere, incrudèschere / dispiàchere Frases dae su pódhighe malu mi ndhe dolet totu su bratzu ◊ mi est dolindhe meda, custa pistadura, como a sàmbene fritu ◊ narabbilu a mamma, fizu meu, inue ti dolet! ◊ mi ses tochendi aundi mi dolit ◊ no mi sunt mai dólias is origas 2. a nois nos dolet su dannu chi ant tentu in cussa famíllia! ◊ mi dolit su coru solu su pensai ◊ su èssere pecadore mi dolet cantu su èssere bisonzosu Ètimu ltn. dolere Tradutziones Frantzesu avoir mal Ingresu to ache Ispagnolu sentir dolor, sentir Italianu sentire il dolóre, dolére, rincréscere Tedescu weh tun, leid tun.

fàchere , vrb, nm: fàe 2, fàede, fàere, fàghere, fai 1, fàiri, fari Definitzione su mudare ideas, abbisòngios e foedhos a cosas, a cumportamentos, atziones: css. cosa chi acontesset si podet cunsiderare unu fàere e po cussu etotu su foedhu podet tènnere significaos meda (fintzes cussu de mudare, cambiare una cosa o a unu = itl. rendere + agt)/ ind. pres. 1ˆ p. sing. fàcio, fàciu, faco, facu, fasso, fatzo/-u, fato, ind. imp. 3ˆ p. sing. fiat = faghiat, 3ˆ p. pl. faghimis; cong. 2ˆ p. sing. fetzes, 3ˆ p. sing. fetzet, 2ˆ p. pl. facadas, 3ˆ p. pl. fetzent; pps. fatu; ger. fachendhe, faendho, faghindhe, faindhe, fatendhe, fendhe, fendi, fendu Sinònimos e contràrios agnare, bastare, bíncere, crèschere, iltare, importai, piàghere, piòere, tratèniri | ctr. nàrrere Maneras de nàrrere csn: a fàghere meu, tou, sou… = si fia deo, si fis tue, si fit isse…, a pàrrere meu o si fit a fàghere comente creo deo, tue, isse…; fàgheresi de…, fàghere su (+ agt., nm.) = betàresi a…, fai fintas de…, o fintzas fai o imparai a fai ccn. trabballu; faisí cun ccn. = fàghere abbitu cun d-unu, cun d-una, fàghere cun d-unu, andhare de acórdiu; dàresi a fàghere = mòeresi faghindhe fortza, carchedhendhe, e gai; fàghere de bisonzu = andhare de su corpus; fàghere bisonzu, unu bisonzu = fàghere carchi cumandhu, faina, dovere; fàghere bisonzu a unu = serbire, bisonzare a unu pro ccn. cumandhu, azudu o faina; fàghere a niedhu = fàghere ledàmine niedhu; fàghere su fídigu in buca = bombitare fele; fàghere abba = pròere, (in cuguzu: pissiare); fàghere linna, landhe, binzina, peta, votu, zente = circai, corbai, segai linna, circai e arregòlliri làndiri, pònniri binzina a sa màchina, bociri un'animali e cuncordai sa petza, impromiti a sèi etotu ccn. cosa o pigai unu determinu, circai, corbai genti po agiudu; fàghere s'isterzu = isciacuai, limpiai s'istrexu imperau papendi o coxinendi; èssere (nau de una cosa) a chie si ndhe faghet = dhoi èssiri cosa, bastus chi unu dha circhit, bastus chi unu s’acudat; fàghere in una cosa (de papai, de ispàssiu)= fai una cosa cun prexeri, cun gustu; fàgheresi chi… = crei, fai su contu ca…; fàghere a unu pro èssere… = pessare, crere chi est…, assimbillai a…; fàghere, fàiri a… (+ vrb.) = èssere possíbbile, andhare bene a fàghere una cosa; fàghere de manos, de pes = mòere sas manos, sos pes; si as de fàghere… = chi no tenis àteru de fai, chi bolis pigai corpus…; avb.: fàghere a (+ númene deverbale cun desinéntzia in -ura: dadura, fuidura, messadura, rugadura, piscadura, e gai); fàghere a gana mala, a dolore de mata, a bómbitos, a cussos = batire sa gana mala, su dolore de mata, e gai; fàghere a cantos = segai a arrogus, arrogai; fàchere a ischire, a cumprèndhere, a bídere = dare a ischire, ispiegare, ammustrare; fàghere a… (+ vrb;) = esser bonu a…, serbiri a… (+ vrb.); fàghere a (+ vrb. inf.) = determinare su chi narat custu vrb.: faghet a ríere, faghes a prànghere, fato a faedhare Frases ajó, faghide pro achipire! ◊ ancora no ant cumintzadu a fàere s'istrada ◊ su grideri fiat su giru de sa bidha ghetendi sa grida ◊ ajó ca sa faina cheret fata: comente faghimus, totu a s'atenta o a tretu tretu? ◊ facassí coràgiu! ◊ chena s'amada cumpagna, in su mundhu ite che fato? ◊ su malu fàghere no cumbenit e neunu ◊ si as de fàghere, beni a mi tocare, ca bides sa música!…◊ su fàchere, abberu, za est disaogu! ◊ fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ tui tenis unu fai disconnotu! 2. est pigau a montes a fàghere linna a su fogu ◊ candho bi at fogu fuidu cheret fatu zente, ca in pagos est malu a bínchere ◊ margiani iat fatu votu de fai unu conillu!…◊ at fatu votu de no torrare a fumare mai prus ◊◊ fàghere a (+ agt., nm.): mancari fachendhe a pastore, ischiat a lèzere e a iscríere ◊ Mussi Gallone at fatu su dormitu ◊ no fetas su tontu: rispondhe a tonu! ◊ mih, como deo mi fato de su moltu e tue pianghes! ◊ candho lu cramant a carchi cosa faghet su surdu 3. bastare: no mi l'at fata su mànigu e so famidu ◊ no ti l'at fata totu s'ora chi che fis in ziru?! ◊ custu sèmene za mi la faghet pro cussu tantu de terrinu ◊ no bi l'at fata su sonnu: at drommidu tropu pagu! ◊ su tempus non bi lis faghet mai, tenent sempre presse meda 4. angiai: ocannu medas berbeghes sunt faghindhe a croba, a mascru, a fémina ◊ bi at berbeghe chi no ndhe podet fàghere s'anzone 5. crèschere, lòmpere: su trigu ocannu no bi at fatu ◊ sas arburedhas chi amus prantadu za sunt faghindhe ◊ custu trigu est fatu e che cheret messadu ◊ custu casu si est totu faghindhe ◊ sa pira antoniessale est bona candho si faghet ◊ sa patata cheret semenada in terra filigalza, ca bi faghet meda ◊ inoghe no che faghet mancu erba ◊ su priucu fachet in sa lana suchidosa ◊ in is méngius terras dhue faet su trigu, s'órgiu e s'avena 6. èssere possíbbile, andhare bene, èssere deghile: cun is macos e cun is santos non faet a brullae ◊ fait a passai de custa parti puru po intrai a domu ◊ no at fatu a che acusiare deo e apo mandhadu ◊ si no seus in duus, no fait a fai custu trabballu ◊ cussa cosa, si faghet, si faghet, ma si no faghet si lassat! ◊ candu ndi est artziau fadiat a dhu timi! ◊ custu mignanu no at fatu a bènnere 7. bínchere, arrennesci: in su mercadu oe sa cosa est a chie podet fàghere innantis ◊ nois faghimus prima de a tie ◊ candho nos gherraimus, isse mi la faghiat sempre ca fit prus mannu ◊ a solu no bi la fato: beni ca mi azuas! ◊ sa musca la faghet a su leone ◊ dèu a solu no nci dha fatzu! 8. tratènnere, abbitai: bae ma no ti che fetas inie! ◊ no as a èssere creindhe chi mi ndhe fato inoghe, no: deretu mi che torro! ◊ intzandus mi faremu mera cun Giuanni /8a. èssiri o andai de acórdiu: cantu male acheridu mi apo giutu ti ndhe paltas cun chie faghes como ◊ no semus e ne faghimus prus umpare ◊ "Bah, teneisí a contu: no seis genti chi feis cun mei!" - e si ndi andat ◊ at naturale gasi bonu chi isse faghet cun totugantos ◊ si bi faghides, compà, deo bos dao custu e bois mi dades cussu! 9. isse faghiat in su pane assadu ◊ in su casu za bi fato, mih! ◊ inoghe no che ndhe faghet de eletritzista: sos chi benint abbarrant carchi mese e poi si che andhant ca no los pagant ◊ in logu de cumpanzia za faghet, isse, mih! ◊ si non bi as fatu inoghe non bi as a fàghere in perunu logu, ca ses mandrone! ◊◊ custu pabilu faghet a iscríere ◊ cust'erba faghet a manigare ◊ custa est cosa chi faghet a tizirire ◊◊ tempus faghet mi aiant cunfirmadu de s'arresetu de babbu tou inoghe ◊ fait tres annus a ocannu ◊ su pipiu oi fait is annus ◊◊ eo mi faghia chi ndhe connoschiades, de cussa zente ◊ issu si fait ca iscít e no iscít nudha! ◊ ti fia faghindhe fizu de fulanu ◊◊ bos lu fato a ischire comente est ◊ sas peràulas nadas a s'iscuja li faghiant a cumprèndhere chi…◊ fadidha intrai a sorri tua!◊◊ det ischire sa fera de su monte chi oe la tenet de fàghere cun megus ◊◊ si no bi at iscala che fato a brincadura ◊ su fenu cheret fatu a messadura, sa fae frisca cheret fata a bodhidura ◊◊ e ite mi ndhe faghet a mie, si tue ti che andhas? bae! ◊◊ si as de fàghere, beni e tòcami ca bides sa música!… Sambenados e Provèrbios prb: chie no at it'e fàghere s'oju si ndhe bogat ◊ su bonu fàghere no morit mai Ètimu ltn. facere Tradutziones Frantzesu faire, réaliser Ingresu to do Ispagnolu hacer Italianu fare, eseguire, agire, procèdere, produrre, realizzare Tedescu tun, machen.

giuài , vrb: ciuare 1, giuare, giuari, giuvare, zuare Definitzione èssere cosa de bonu, fàere bene, èssere de agiudu, serbire a calecuna cosa de bonu / giuai che sa manu de Deus = fàghere bene meda Sinònimos e contràrios agiadai, ajuai, atuai, bàlere, ingiuai, proicare, serbire, sufragai | ctr. nòcere Frases sa strossa chi at fatu at a giuari a is funtanas ◊ faidí sa cruxi ca giuat! ◊ mancai unu arrennèsciat a guadangiai su mundu intreu, si perdit s'ànima sua a ita dhi giuat? (Ev)◊ isperaus chi is mexinas mi giuint! ◊ su tempus presente est su chi ti podet giuare ◊ ingolle su cuadhu a monte ca s'aera de monte dhi giuat! 2. de sa ruta chi at dadu no ndhe giuat piús ◊ matratant sa limba nostra e narant chi no giuat ◊ cussas terras no rendhent e ne giuant a gràscia peruna ◊ immoi chi est béciu no ndi giuat prus a nudha Sambenados e Provèrbios prb: si s'ómini no giuat no balit sa sienda Ètimu ltn. iuvare Tradutziones Frantzesu être utile, servir Ingresu to be of use, to be good Ispagnolu servir, ser útil Italianu giovare Tedescu nützen, gut tun.

imbaltzài, imbaltzàre , vrb: imbartzare 1, imbratzare Definitzione pònnere in sa bartza, nau mescamente de sa crachina rude chi si ammesturat cun s’abba po dha pòdere impreare po impastu o àteru; pònnere a modhe in abba in bartza o fintzes in paule / i. sos pes de sa robba = fai passai is brebeis in sa bàrcia cun sa mexina po dhas curai de su mali a is peis Sinònimos e contràrios imputare 2, impogiare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu empoter Ingresu to pot Ispagnolu poner en un pilón Italianu invasare Tedescu in ein Gefäß tun.

imbotàre , vrb: impotai Definitzione pònnere in is botos sa cosa de chistire Ètimu ctl. empotar Tradutziones Frantzesu mettre dans un pot Ingresu to pot Ispagnolu envasar Italianu méttere in vaso, in baràttolo Tedescu in ein Gefäß tun.

incrudèschere , vrb: incruèschere Definitzione provare dolore, dispràxere, fàere o essire peus, prus dolorosu; nau de cosas coendho o faendho, chi no coent o no essint bene / i. su male = impeorai Sinònimos e contràrios dòlere, dispiàchere, incrèschere, rànchere / incalèschere, incancheriare Frases si pecadu no atrogas su coro incrueschet ◊ cantu martirizu: su patire tou est piús incruéschidu! 2. l'incrudeschet sa cundanna chi at iscontau 3. su màndhicu at incrudéschiu ◊ sa pasta si est incrudéschia (G.F.Sedda) Ètimu spn. encrudecer Tradutziones Frantzesu regretter, aigrir Ingresu to regret, to grow worse (harsh) Ispagnolu doler, exacerbar, encrudecer Italianu rincréscere, incrudire, inasprire Tedescu leid tun, sich verschlimmern.

«« Torra a chircare