istadèa, istadèja, istadèra , nf: istajera,
istatea,
stadea Definizione
genia de pesa fata de unu piatu apicau cun tres cadenedhas e unu bratzu o canna cun is intacas a duas alas (una fine - is intacas pesant prus pagu -, e una grussa - is intacas pesant de prus), su pirone (o pillone) e tres gàncios
Sinonimi e contrari
arromana,
pesa
Modi di dire
csn:
pònnere s'istadea a sa fine = pònnere su bratzu ziradu a manera chi a s'ala de subra resurtent e si lezant sas intacas de prus pagas grammas (puntu de agguantu e puntu de arrimu sunt prus atesu de pare); pònnere a sa russa = a s'ala chi sas intacas inditant de prus (e s'i. si apicat o leat a s'àteru gantzu, su prus acurtzu a su puntu de agguantu)
Frasi
candho est amministrada chen'abbusu sa giustíscia est pretzisa a s'istadea (Piras)◊ Gesumaria ite mania fea, e parias un'ómine educadu: candhomai in balansa o istadea o in su pesu-bílicu pesadu non ti sias, pro àere un'idea de su valore chi as?!(Cubeddu)
Terminologia scientifica
mds
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
balance à bascule
Inglese
steelyard
Spagnolo
romana,
báscula
Italiano
stadèra
Tedesco
Laufgewichtswaage.
istagílu , nm: istàgiu,
istàgliu,
istallu,
istazu Definizione
una genia de cuntratu: a cótimu, a impresa
Sinonimi e contrari
agiustada,
scarada
Etimo
spn., ctl.
destajo, estall
Traduzioni
Francese
travail à la pièce
Inglese
job contract
Spagnolo
destajo
Italiano
còttimo
Tedesco
Akkord.
isterricràre , vrb: isterrigai,
isterrigare,
isterrigiare,
isterrigrare,
isterrijare,
isterrugiare,
isterrujare Definizione
betare, istrumpare a terra, crocare istérrios in terra
Sinonimi e contrari
aterrai,
aterrighinare,
imbrortzinare,
isterricorjare,
isterrighinare,
isterrinai,
istragorzare,
sterrionai
Frasi
giòvunus mannus… isterrigaus siant! ◊ in Osposidha bido chimbe ómines isterrujados: a balla los ant fertos che sirbones (C.Mura)◊ sa muzere de su zigante, atachendhe cun grandhe fúria sos soldados de su re, ndh'isterrijeit trinta ses ◊ at agatadu sa pobidha isterrigada in terra che àinu, imbriaga ◊ si est isterrigadu in s'erva ◊ candho pensas de isterrujare su male cun sa vindita, ndhe faghes nàschere un'àteru!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
abattre,
renverser à terre
Inglese
to lay out,
to pull down
Spagnolo
derribar,
tumbar
Italiano
abbàttere,
stèndere per tèrra
Tedesco
niederwerfen.
istraciài , vrb: (i-stra-ci-a-i)
straciai Definizione
fàere tempus malu meda, istrachia, prus che àteru pròere abba a meda
Sinonimi e contrari
delluviai,
istrangussare
Frasi
aundi nanca at a bolli andai, chi est istraciendu, proendu a dallúviu! ◊ tempus malu: immui cumentzat a istraciai!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pleuvoir à verse
Inglese
to bucket down
Spagnolo
diluviar
Italiano
diluviare
Tedesco
gießen.
istrintzàdu , pps, agt Definizione
de istrintzare; nau de ccn., chi est cun sa trintza o bestimentu (pantalones o gunnedha) illascau, calandhochedhi
Sinonimi e contrari
ischintu,
istrantzillerau
Frasi
totu istrintzadu, istaio rujadas de manzana ifatu de carchi grígliu ◊ chie est a bunnedha istrintzada, chie a caltzones ispresos
Traduzioni
Francese
à demi vêtu
Inglese
half-dressed
Spagnolo
desaliñado
Italiano
discinto
Tedesco
ohne Gürtel.
isveltudídu , agt Definizione
nau de unu immadoinau, chi si est coment'e ischidau, torrau in bidórios
Sinonimi e contrari
irvertudadu
Traduzioni
Francese
qui est revenu à soi,
réveillé
Inglese
to come to,
to awake
Spagnolo
reanimado
Italiano
rinvenuto,
risvegliato
Tedesco
wieder zu sich gekommen.
latelàte , avb: latilati,
latillatis Definizione
caente che late; suciosu, nau de cosa de papare, cotu chentza che dhu fàere asciutu, cotu a modhe, mesu cotu / ou cotu l. = cotu a modhe (frn. à la coque)
Sinonimi e contrari
tébidu
/
suciosu
Frasi
sa petza lassadha latilati!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à demie cuisson
Inglese
soft-boiled
Spagnolo
sancocho
Italiano
bazzòtto
Tedesco
weichgekocht.
launèdhas , nf pl: leonedhas,
leunedhas,
lionedhas,
liunedhas Definizione
genia de aina antiga meda a tres cannas po sonare a suladura; in cobertantza, genia de idea mala, cosa chi si timet, mémula / partes de is l.: tumbu, mancosa, mancosedha, cabitzinu (croba, loba: tumbu + mancosa); cuntzertu (su c.) = unu giogu, totu is tres cannas; launedha de forrani = pipiriolu de fenu
Sinonimi e contrari
bísonas,
bisones,
bísosas,
cannas,
trubedhas
/
grima
Frasi
sos pitzinnos andhabant a fàchere leonedhas a una tanca de trídicu ◊ su danesu Bentzon at fatu istúdiu abberu mannu subra de sas launedhas! ◊ tiu Frori fut su mellus sonadori de launedhas
2.
zeo fia contrària po cudha leonedha chi mi aiat intrau in conca sa biada
Terminologia scientifica
sjl
Etimo
ltn.
ligulella
Traduzioni
Francese
instrument de musique à vent sard,
à trois tuyau en roseau et la bouche comme réservoir d’air
Inglese
launedhas (typical reed-pipe of Sardinia)
Spagnolo
instrumento músico de trés tubos típico de Cerdeña
Italiano
spècie di zampógna tìpica sarda
Tedesco
sardische Hirtenflöte.
léntzu , nm Definizione
orrugu de lentza cun su prumu po averguare si una cosa (mescamente su muru chi si fràigat) est bene prantau in verticale (a prumu)
Sinonimi e contrari
aprumadori,
peumu
Modi di dire
csn:
pònniri a l. = pònnere o fàghere ritzu; essiri de l. = essire a un'imboe, betadu a un'ala, coment'e ruindhe
Frasi
custu muru no est a lentzu
Cognomi e Proverbi
smb:
Lenzu
Traduzioni
Francese
fil à plomb
Inglese
plumb line
Spagnolo
plomada,
nivel de albañil
Italiano
filo a piómbo
Tedesco
Lot,
Senkblei.
lèpa , nf Definizione
aina cun d-una lama puntuda e segante de atzàrgiu temperau, a màniga prus che àteru de corru cun isperradura in mesu po serrare sa lama cun s'atza aintru / min. lepedha, leputza, leputzedha; partes de sa l.: màniga (a duas perras cun s'ànima o alcu de ferru in mesu, ribbadinos, anedhu de otone), frama (punta, ata, tolu), collu o truncu (su tretu inue sa frama est intrada apare cun sa màniga); l. de innestare = itl. innestatóio
Sinonimi e contrari
arrasoa,
brotzu,
lesòrgia,
istuzu
Modi di dire
csn:
segare, púnghere a l., acutare o arrodare sa l.; lepa a follu a brenti de isparedha o a folla de murta = lepa a frama larga meda; crezes de lepa: patadesa, guspinesa, arburesa; l. iscollada = lepa chi a fortza de l'impreare che abberit sa frama prus de comente depet, dorchíndhesi a daesegus; èssere una lepa (nadu de ccn.)= tramperi, fartzu, leperi; èssiri una mala lepa = prenus de rusas, de trampas
Frasi
fiat una lepa lussurgesa, de cussas a mànigu de corru e lama de atzàrgiu bàtiu e temperau in s'ollu ◊ sa màniga de sa lepa est incircada cun anedhu po fortalesa ◊ pro mànigas de lepa sos menzus corros sunt sos de murone, ma sos piús impitados sunt sos de su màsciu de elveghe
Cognomi e Proverbi
smb:
Lepedda, Leppedda
Terminologia scientifica
ans
Traduzioni
Francese
couteau à cran d'arrêt
Inglese
jack knife
Spagnolo
navaja
Italiano
coltèllo a serramànico
Tedesco
Klappmesser.
lòmpere, lòmpi , vrb: allòmpiri,
ciòmpere*,
còmprere,
giòmpere,
lòmpiri,
zòmpere Definizione
andhare e arribbare a unu logu, a unu tretu, a unu certu puntu; nau de frutos e cosas chi creschent, arribbare a su puntu de èssere bonos a papare, a incungiare; portare, acostire una cosa; betare is manos a unu po dh'iscúdere, o a una cosa po ndhe dha pinnigare, po si dha papare
Sinonimi e contrari
acodie,
arribbai,
assuprire,
avrastare,
illompi
/
abberare,
achiare,
crompire,
impertiae,
ingranire
/
aporrire,
batire
/
assachitzare,
atacai,
crazugai
Modi di dire
csn:
tzucau e lómpiu = puntu e mortu; no s'ídere mai lómpidu = tènniri tropu pressi, lassaisí pigai de su pressi, de sa furighedha; lòmpere sos annos = fai is annus; piga sa manu e lompimidhoi!… = a pinnigu est!…, ch'est atesu meda!
Frasi
lompe a domo de mamma tua ca ti cheret cumandhu! ◊ si ch'est lómpidu isse innanti meu e no mi at lassadu nudha ◊ s'abba ch'est lómpida, in su surcu ◊ ajó ca est lompendi su síndhigu! ◊ a ite ora ses lómpidu a bidha? ◊ binchet su pannu chie lompet innantis de sos àteros ◊ geo lompo a Austis e bio chi funt inie, poi che sódigo a bidha
2.
sa cariasa lompet in maju ◊ sa cosa semenada a regadiu no lompet frutu
3.
lompemindhe cussa cosa! ◊ a ue no lompes a manos, a bodhire sa figu lea s'unchinu ◊ bai e lompididhoi e torra luegus! ◊ bae, za ti che la lompo deo, a domo tua, custa cosa! ◊ Deus bos lompat a su disizu bostru!
4.
fis bona cantu su mele, e como dae su fele lompes a mi rafiare! ◊ si li lompo lu lasso fritu che nie!…
5.
addaghi si che ponet una cosa in conca no s'idet mai lómpidu!
Traduzioni
Francese
arriver,
parvenir,
mûrir,
parvenir à maturation
Inglese
to reach,
to ripen
Spagnolo
llegar,
madurar
Italiano
giùngere,
pervenire,
maturare
Tedesco
ankommen,
reifen.
luchèra , nf: lughera,
lugherra,
luxerra Definizione
istugighedhu cun ógiu e loghíngiu po allúere a fàere lughe, genia de làmpana; lughe etotu
Sinonimi e contrari
candeba,
lutzera
/
luche
2.
lugheras rujas intrant dae sa fentana: no ant a èssere cosa mala?
Etimo
ltn.
lucerna
Traduzioni
Francese
lampe à huile
Inglese
oil lamp
Spagnolo
candil
Italiano
lucèrna
Tedesco
Öllampe.
malaggàna , nf, avb Definizione
genia de tréulu de s'istògomo, ma mescamente mancamentu de gana, o gana contrària de fàere calecuna cosa / a m., de m. = contr'a sa volontade, chentza ndh'àere gana
Sinonimi e contrari
agrúngiu,
ganamala,
isvilimentu
/
malaboza
2.
puru de malaggana, si ponit in camminu e bandat a sa bidha acanta a circai unu gopai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à contrecœur
Inglese
unwillingly
Spagnolo
de mala gana,
a regañadientes
Italiano
malvolentièri
Tedesco
ungern,
widerwillig.
mammaíta , nf Definizione
erba de agúgias, de agullas, de puntzas, aguzas de santu Giuanne, genia de erba chi bogat unu frore chi candho iscutulat sa fògia abbarrat puntudu paret unu ciou
Sinonimi e contrari
arrelògius,
elbavulcheta,
frochitedhas,
miminita
Terminologia scientifica
rba, Erodium cicutarium
Traduzioni
Francese
herbe à aiguilles
Inglese
stork's-bill
Spagnolo
alfiler
Italiano
èrba cicutària
Tedesco
Reiherschnabel.
mancài 1 , vrb: ammancai,
mancare Definizione
bènnere mancu, pèrdere, su dhue àere mancàntzia, farta, su no dhue èssere o èssere pagu de is cosas (aus. èssere, o fintzes àere si su sugetu de su vrb. no est precisu); fàere a mancu, fàere mancàntzias, cosas malas o chi no andhant bene mescamente contras a un'avertimentu o una régula (aus. àere)
Sinonimi e contrari
afaltai,
miminare,
scimai
/
istramancai
| ctr.
bundhare,
crèschere,
èssere,
subercai
Frasi
s'iscuta chi so mancadu mi ch'est pigadu su late in su fogu ◊ sunt duas dies chi mi mancat su bestiàmine ◊ mi est mancadu custu traste: bidu mi l'as? ◊ li sunt mancadas sas fortzas ◊ a cancu cumpàngiu no fiant mancadas is iscrocorigaduras ◊ males za no ndhe mancat a neune ◊ in custu tretu, de intúnigu che ndhe cheret àteru: comente colo sa riga si bidet chi bi ndhe mancat ◊ nos at mancadu cosa dae domo ◊ mi at mancadu bestiàmine ◊ mi sunt mancadas sas berbeghes ◊ de brabeis e angionis no ndi at mancau prus
2.
ei, no apo a mancare de fàghere su chi naras tue!…◊ no as mancadu de fàghere sa faina: lampu!… mandronatzu! ◊ atrus no iant mancau de nai cancu fuedhu in prus ◊ ndh'at contau de fatos in ca fut in Iugoslàvia!… ma ci no est mortu pagu dh'at mancau
3.
mamma mia, perdònami si calchi borta apo mancadu ◊ sa curpa est sa tua ca as mancadu tue ◊ si apu mancau sèndiri pipia bollu èssi perdonara ◊ nàrami in ite apo mancadu pro meritare tanta pena!
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no mancat no est nàschidu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
manquer,
faire défaut,
commencer à manquer
Inglese
to be lacking
Spagnolo
carecer,
faltar
Italiano
difettare,
mancare,
scarseggiare
Tedesco
mangeln,
knapp sein.
maretàre , vrb: ammaretae,
maretzai Definizione
mòvere che is undhas de su mare
Sinonimi e contrari
marugliai
Frasi
su trigu est maretendhe ◊ bido sos fiores maretados ◊ maju bellu in sos campos laorados maretendhe presentat su laore
Traduzioni
Francese
flotter,
il y a eu de la tempête ou la tempête a fait rage (v. imp.)
Inglese
to be wavy
Spagnolo
olear,
encresparse
Italiano
fluttuare,
mareggiare
Tedesco
wogen.
marrósu , agt Definizione
chi portat dentímine bellu, dentes bellas, bonas / gatu m. = batu areste; tilipirche m. = genia de pibitziri mannu chi portat is cambas longas a serracu
Frasi
beni, mucitu marrosu, e papadindhedhu!
Cognomi e Proverbi
smb:
Marrosu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui a une belle denture
Inglese
the one who has good teeth
Spagnolo
que tiene una buena dentadura
Italiano
che ha dentatura buòna
Tedesco
ein gesundes schönes Gebiß besitzend.
martinicàre , vrb Definizione
bèndhere o comporare a martinica (e aprofitandho puru de s'apretu)
Sinonimi e contrari
aggangae,
aggrangugliare,
aggangulitare,
apuligare,
atuduxare,
strossai,
studugai
Frasi
sa zente in tempus de gherra fit totu martinichendhe a bétia apare ◊ issu at martinicau ca sa cosa fiat cara meda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prêter à usure
Inglese
to practice usury
Spagnolo
prestar con usura
Italiano
fare strozzinàggio
Tedesco
wuchern.
medràre , vrb Definizione
mediare in is maneras de fàere, in su cumportamentu, callai a cerbedhu, imparare a èssere méngius
Sinonimi e contrari
afrenai,
arregulai,
insabiai,
medrire,
moderai
Etimo
spn.
medrar
Traduzioni
Francese
s'assagir,
revenir à la raison
Inglese
to recover one's wits
Spagnolo
sentar la cabeza
Italiano
rinsavire
Tedesco
wieder vernünftig werden.
mentàspru, mentàstru, mentàstu , nm Definizione
duas calidades de amenta
Sinonimi e contrari
mentaresti
/
mentoni
Terminologia scientifica
rbc, Mentha aquatica, M. suaveolens
Etimo
ltn.
mentastrum
Traduzioni
Francese
menthe à feuilles rondes
Inglese
bergamot mint
Spagnolo
mastranzo
Italiano
mentastro,
ménta selvàtica
Tedesco
Wasserminze,
Rundblättrige Minze.