ghilípuru , nm Definizione
su fermesílicu ingendrau ancora dormiu totu imbodhigau in sa napa
Sinonimi e contrari
drummiciolu,
mamaesonnu,
sónniga,
sonnighita
Terminologia scientifica
crp
Traduzioni
Francese
chrysalide du ver à soie
Inglese
silkworm pupa
Spagnolo
crisálida
Italiano
crisàlide del baco da séta
Tedesco
Puppe.
giubbilasciòne, giubbilatziòni , nf Definizione
s'acabbada, sa essia de unu postu de trebballu po pensionamentu
Sinonimi e contrari
pensionamentu
Frasi
daghi bideint chi fia malegontza mi deint giubbilascione ◊ a is becesas si gosat sa giubbilatzioni
Traduzioni
Francese
mise à la retraite
Inglese
pensioning
Spagnolo
jubilación
Italiano
pensionaménto
Tedesco
Pensionierung,
Verrentung.
gortogòrto , avb Definizione
nau de sa manera de camminare, a pampas, a s'acucacuca, a baubbau 1, ponendho is manos e is benugos in terra, a s'istichi istichi, ma fintzes mudu mudu, chentza si fàere intèndhere
Sinonimi e contrari
imbàtoro
Traduzioni
Francese
à quatre pattes
Inglese
on all fours
Spagnolo
a gatas
Italiano
carpóni
Tedesco
auf allen vieren.
granàle , nm Definizione
sa domu de su trigu, logu inue si chistit su trigu, su laore, ma fintzes genia de istrégiu inue si ponet su trigu
Sinonimi e contrari
sobàriu
/
órriu 1
Frasi
a su tempus de su domíniu romanu sa Sardigna fit su granale de Roma, a dolu mannu ◊ sos granales como sunt totu chelos de ranzolu, ma chentza mancu ranu de trigu
Terminologia scientifica
dmo
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grenier,
gros panier à provisions
Inglese
barn,
tall belly vase
Spagnolo
granero,
recipiente para trigo
Italiano
granàio,
bùgnola
Tedesco
Getreidespeicher,
Strohkorb.
gusàju , nm Definizione
porru de angioni, genia de erba chi faet unu cambighedhu biancu, fine che sa chibudha tzeurrada, unu pagu a concutza in s'oru de is arraighinas, fògia unu pagu a triàngulu (in setzione), de fragu e sabore forte, bona fríssia cun oos o fintzes crua (a insalada puru)
Sinonimi e contrari
àpara,
porru
Terminologia scientifica
rba, rbz, Allium triquetrum
Traduzioni
Francese
ail à trois angles,
ail triquètre
Inglese
allium triquetrum (grass)
Spagnolo
lágrimas de la Virgen
Italiano
àglio angolare
Tedesco
Glöckchen-Lauch.
ifachilàre , vrb: ifachilliare Definizione
betare in cara, nàrrere in cara a unu su male chi at fatu coment’e brigandhodhu e faendhodhu a bregúngia, lígere sa vida, bogare in bregúngia a ccn.
Sinonimi e contrari
abbirgonzire,
afachilare,
refaciai
Frasi
su maridu a boches artas candho ghirabat l'ifachilliabat totu su chi fachiat, ca nanchi fit male fatu ◊ criticabant e ifachilliabant sa miséria a chie la zuchiat pitzicada a costas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
reprocher,
jeter à la figure
Inglese
to fling in s.o's face (stg)
Spagnolo
reprochar
Italiano
rinfacciare
Tedesco
vorhalten.
imbarjàre , vrb: imbargiai,
imbarzare,
imbraxai Definizione
essire de colore murru, cambiare colore cumenciandho a còere, foedhandho de frutos, e àteru puru (olia, àghina, figu, pira, tamatas) / imbraxai is ogus = furriai is ogus in biancu
Sinonimi e contrari
incoloritare,
pínchere
Frasi
s'olia a úrtimos de santuaini est totu imbarzendhe ◊ abbàida si bi at imbarzadu pira e bàtindhe! ◊ sa fruta imbraxendi cumentzat a èssi lómpia
2.
de su feli, a su sennori dhi fiant imbraxaus is ogus che pisitu acorrau ◊ si si ammurràt, imbraxàt is ogus: no nci fiat giogus po mi consolai! (C.Saragat)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
commencer à mûrir (agric.)
Inglese
to turn dark coloured
Spagnolo
enverar
Italiano
invaiare
Tedesco
sich dunkel färben.
imbàtoro , avb Definizione
nau de sa manera de camminare, a pampas, ponendho is manos e is benugos in terra / andhare a s’i. = a pampadas, a pampas, a tatas, a cuatru peis, a baubbau, a catummiau, a s'imbàtula, itl. gattonare
Sinonimi e contrari
gortogorto
Frasi
fit andhendhe a s'imbàtoro, totu irbadhinadu ◊ sos pisedhos a zogu caminant a s'imbàtoro
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à quatre pattes
Inglese
on all fours
Spagnolo
a gatas
Italiano
carpóni
Tedesco
auf allen vieren.
imbídu , nm Definizione
su combidare, nau mescamente giogandho a cartas in su sensu de atzitzare a fàere giogu; una genia de gara chi binchet chie ponet de prus
Sinonimi e contrari
cómbidu
Etimo
itl.
invito
Traduzioni
Francese
offre à l'enchère
Inglese
auction sale,
bid
Spagnolo
licitación,
subasta
Italiano
licitazióne,
asta
Tedesco
Versteigerung.
imbucài, imbucàre, imbucàri , vrb: immucare Definizione
pònnere in buca; intrare, fàere intrare a unu logu (e fintzes abbojare, atobiare); pigare o cumenciare a fàere calecuna cosa
Sinonimi e contrari
comentzari,
imbrocare,
inghitzai,
intrae
Modi di dire
csn:
i. una cosa a unu = prenàrelu, ponnerecheli carchi idea in conca; i. una fàula a unu = contàreli fàulas, fàghereli a crere cosas chi no sunt; imbucaisí dogna cosa = crere totu; no ischire da' ube l'i. = no isciri de aundi cummentzai a fai unu trabballu, o una chistioni; i. una surra a unu = surraidhu; imbucare una lítera = betarechela in sa casseta ue collint sa posta in tuca
Frasi
zughiat in manu unu cantu de pane e imbucadu si che l'at ◊ imbucadichelu custu bículu de pane!
2.
sos boes che cherent imbucados in sa tanca ◊ imbucàdeche sos canes in sa malesa a ndhe suguzare sos porcrabos! ◊ at imbucatu un'amica chi no bidiat dae pitzinnia (G.Farris)◊ atacamos unu dae un'ala e unu dae s'àtera e nos imbucamos a mesu caminu (E.A.Bernardini)◊ segunnu inue che imbucat no torrat a presse!◊ Pilighita no bolit imbucari a criari!◊ immuca, immuca: tira sa coldiola e ispigne sa genna!
3.
dhi fut imbucada una grandu timoria ◊ est imbucandumí unu fàmini!…◊ bufit una tassixedha, ca dhi fait imbucai apititu! ◊ imbuchit, bengat aintru! ◊ si su dinai nc'est essiu, bolit nai ca est peri imbucau! ◊ lasso sa bidha e imbuco in su caminu ◊ no funtzionat bèni ca dhui at imbucau abba in mesu de is orrollianas
4.
at imbucau a castiare, a pròere, a prànghere, a ríere, a chistionare ◊ l'imbucas a bufare dae manzanu: a candho a sero pares un'istratzu! (Tz.Muredda)
Traduzioni
Francese
nourrir à la petite cuillère
Inglese
to feed,
to prompt,
to enter,
to begin
Spagnolo
alimentar,
embocar
Italiano
imboccare
Tedesco
in den Mund stecken,
einbiegen.
imperaulàre , vrb Definizione
foedhare tempus innanti cun ccn. po àere calecuna cosa e giare su foedhu, impromítere
Sinonimi e contrari
aparagulare
2.
chie fit già imperaulada, chie deviat atèndhere in domo, chie si deviat fàghere monza e neune lu cheriat ◊ sa robba mi l'ant chircada in medas e so imperauladu cun paritzos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre la parole,
passer la parole à qqn
Inglese
to reserve
Spagnolo
apalabrar,
reservar
Italiano
prenotare
Tedesco
vorbestellen.
imperrài , vrb: imperriai,
imperriare Definizione
cicire a cuadhu, cun is cambas una a cada parte; giumpare, passare de un'ala a s'àtera de calecuna cosa (de su leminàrgiu, de un'erriu, fintzes de su mare); in cobertantza, pònnere in mesu de perras, cobèrrere (fintzes in su sensu de ingannare)/ imperrai in còscia = brincare a cadhu, sere a s'imperriotu
Sinonimi e contrari
acabadhare,
acuadhigai,
isperriare
/
intrare,
zumpare
Frasi
impérrio su cadhu de sa torrada e, in sos caminos de canos ritratos, antigas istigas s'ispijant in s'ànima mia (L.Brozzu)◊ at imperrau sa muredha ◊ s'ómine no essiat a monte, no si fidabat prus a imperriare cadhu
2.
chi no sàntziant munera no dhu'impérriant me in su magasinu! ◊ mabadita s'ora chi apu imperriau su mari! ◊ dèu no dh'ia lassau imperrai mancu su liminaxu de domu ◊ cussu a innòi no nc'impérriat prus
3.
tui ses marxani béciu, ma a mei no m'impérrias! ◊ a su muenti sardu dh'impérrias una borta isceti!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être à califourchon
Inglese
to overlap
Spagnolo
estar a horcajadas
Italiano
accavalciare
Tedesco
rittlings sitzen auf.
imperrióti, imperriótu , avb Definizione
a s'i. = postus coment'e a cuadhu, a s'imperrimperrada (ctr. a groperinu)
Sinonimi e contrari
imperriada,
imperrione,
isperriotu,
perriotu
Frasi
si est sétidu a s'imperriotu in sa camba de un'àrbure ◊ bi at pastore chi murghet sas berbeghes a s'imperriotu, àteros murghent apispirinados in daisegus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
à califourchon
Inglese
astride
Spagnolo
a horcajadas
Italiano
cavalcióni
Tedesco
rittlings.
impésci , cng, avb: impessi,
impessu,
impissu Definizione
luego apustis, un'iscuta como
Sinonimi e contrari
apenas,
comogomo,
tandho tandho
Frasi
sos pitzinnos ant traballau dae impessu ant caminau a sa sola ◊ su manzanu, impessu chi si nche pesabat, la mutiat ◊ s'anzone impessu nàschiu ponet fatu a sa mama ◊ impessu ghirau mi so indiosau ◊ sas labras tuas sunt friscas che frores impessu bodhios ◊ impissu ammaniaos sos papiros, sa pitzinna l'ant allezitimada ◊ impesci los at vistos est curtu a los topiare ◊ a manzanu tenes impesci impesci su tempus de ti sapunare!
2.
candho pranghendhe impessu t'intendhia deretu ti picabo ◊ est intrighinandhe: galu impessu si biet ◊ fit impessu ghirandhe e no aiat galu leau oru de sas cosas
Traduzioni
Francese
à peine
Inglese
only just,
as soon as
Spagnolo
apenas
Italiano
appéna
Tedesco
kaum.
impressàdu , pps, agt Definizione
de impressare; chi tenet presse / avb. a s'impressada = impresse
Sinonimi e contrari
acodiu,
allestridu,
impressaridu,
impressidu
/
ttrs. imprissadu
| ctr.
adasiau,
immajonadu
2.
sigo, timendhe de mi perdire in buturinos caminendhe impressadu ◊ impressados sezis? tratenide!
3.
a s'impressada onzi isperànscia ti che ses gitendhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui a de la hâte
Inglese
hurried
Spagnolo
presuroso,
apresurado
Italiano
frettolóso
Tedesco
eilig.
impressídu , pps, agt: impressiu Definizione
de impressire; chi tenet presse, pigau de sa presse
Sinonimi e contrari
acodiu,
allestridu,
apressibbiu,
impressadu,
impressaridu,
impressighinidu,
pressarosu,
pressosu
| ctr.
adasiau,
immajonadu
2.
no podes ispetare unu pagu, no: impressidu meda ses?! ◊ domandadhu aundi est andendi aici impressiu ◊ za fias impressia: ti che ses andhada sentza mi ndhe sapire! ◊ ia iscritu su nòmini tuu in s'arena de un'arriu: sa currenti impressia dh'at isborrau a lestru
Traduzioni
Francese
qui a de la hâte
Inglese
hurried
Spagnolo
apresurado
Italiano
affrettato,
frettolóso
Tedesco
eilig.
impuntzonàre , vrb Definizione
istare coment'e a su punghe punghe, ispinghe ispinghe atzitzandho po fàere mòvere s'àteru a calecuna cosa (e no sèmpere de bonu)
Sinonimi e contrari
impunciai,
impuntzonire,
inciulai,
infruncuai,
inzibbire,
ispuntzonare
Frasi
aviat una fortza che dimóniu e bastavat apenas de l'impuntzonare pro afocare unu cristianu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
inciter,
inciter à la révolte,
pousser
Inglese
to instigate,
to stir up
Spagnolo
instigar
Italiano
istigare,
sobillare
Tedesco
anstiften,
aufhetzen.
in , prep Definizione
prep. chi s'impreat po giare a cumprèndhere su istare, su abbarrare e a dónnia modu s'idea de logu o de tempus: cun su vrb. essire fintzes po movimentu (es. essíreche in machines, in coranta mois, che so essidu in Macumere); cun partes de su corpus, chentza artículu: in conca, in trugu, in buca, in petorras (a sing. cun s'art. puru), in brente, in bratzos (a sing. cun s'art. puru), in manos (e in manu, in sa manu, in sas manos), in pes (a sing. cun s'art., sinono bolet nàrrere àteru); coment'e prefissu si che aunit cun medas foedhos, e a bortas (pagas, ca no est manígiu própiu de sa limba sarda) fintzes cun significau de nega (no: intzivile, incoberàbbili
Modi di dire
csn:
avb. de manera: fàghere una cosa in fadhina = irballendhe; nàrrere una cosa in suspu, èssere in pessos, fàghere in presse (impresse), fàghere in pessare, fàghere in lestresa, lassare in pasu; èssere in frenugu, in sas berbeghes, in su bestiàmine, in s'olia, in mura, in linna, in su dutore = èssere chirchendhe frenugu, pastorighendhe berbeghes, bestiàmine, collindhe olia, mura, faghindhe linna, in ambulatóriu pro faedhare su dutore; èssiri in camisa, in mudandas, in cracionis = zúghere bestidu (chentza zúghere àteru subra) sa camisa, sas mudandhas, sos pantalones; èssere o no èssere in dare = tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai, de arrespúndiri; èssere in abba, in fritu, in caentu = (nau de su tempus), èssiri sempri pruendi, èssiri fendi frius, fendi callenti; zúghere su cherbedhu in abba = guastu, ammachiau; in domíniga, in lunis, in martis e gai = in die de domíniga e gai; èssere in sos… agt. numeràriu + annos = faghindhe sos… + agt. numeràriu + annos, faghindhe sos annos de lòmpere; leare, dare, ispèndhere unu valore in + nm. = pònnere a, iscambiare cun + nm.
Frasi
in sa mente mia est abbarranno una santa e cara visione de tiatia ◊ funt totu s'ora sétzius in pratza ◊ inoghe semus in Bonorba ◊ fradi miu bivit in Bidhexidru ◊ che zuto brutura in s'ogru ◊ in sa dí de oi ◊ si sunt cojados in sàpadu ◊ est cun is manus in cruxi ◊ su trigu in làmpadas comintzat a incherare ◊ in s'ierru fait frius ◊ in tota die no at fatu nudha ◊ manighendhe mi che intrat sa peta in dentes ◊ mi pongu in su soli ca tengu frius ◊ mi setzo in s'umbra ◊ poneus sa pingiada in su fogu ◊ frade tou est in sos vint'annos
2.
candu fuedhat, cussu nci essit in cincuanta mois! ◊ che so pigadu in montes ◊ sos Americanos che sunt pigados in sa Luna ◊ no ti che intrat s'iscuru in buca ◊ est torradu in segus ◊ si at betadu s'issallu in conca ◊ ch'est essidu in Núoro
3.
làssami sa conca in pasu! ◊ no li faedhes ca no est in dare, oe! ◊ oe est in muta bona ◊ múndhache s'arga, ca a su cola cola che la leamus in pes! ◊ so in comporare: a fura no ndhe leo! ◊ totu su chi teniat si l'at ispesu in diverteras ◊ bae: a ti lu dare in pische, custu! ◊ su triballu lu cherzo pagadu in dinari, no in cosa!
Etimo
ltn.
in
Traduzioni
Francese
en,
dans,
à
Inglese
in,
at,
to
Spagnolo
en
Italiano
in
Tedesco
in.
inchighiristài, inchighiristàre , vrb: incixiristari,
incragaristai,
increghestare Definizione
coment'e fàere o artzare sa crogorista, arrennegare, su si crèdere meda, bogare sa conca de su sacu foedhandho cun atza
Sinonimi e contrari
achibberare,
achighiristai,
altivai,
inchibberare,
inchighiridhare
/
abbetiae,
afutare,
airai,
aorcare,
arrabbiai,
arrannegai,
collobbiare,
inchestare,
inchietae,
inchimerai,
incrabudhire,
infelai,
infuterare,
insutzuligai,
intziminire,
renignai
Frasi
at rispostu increghestèndhesi ca sos disisvios fint totu solu pro sos zòvanos ◊ mi furia incragaristada ancora de prus e ia crétiu de passai is dis prus orrorosas de sa vida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se fâcher à mort,
remplir d'orgueil,
lever la crête
Inglese
to fret and fume,
to make proud,
to get cocky
Spagnolo
alzar el gallo
Italiano
adirarsi forteménte,
insuperbire,
alzar la crésta
Tedesco
sich erzürnen,
stolz werden,
den Kamm schwellen lassen.
incolvàre , vrb Definizione
ingurtire che crobos, papare a s'airada, a tropu
Sinonimi e contrari
imbuculare,
istruntzonare,
tzèrghere
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
manger à en crever
Inglese
to swallow,
to eat to bursting point
Spagnolo
tragar,
engullir,
atracarse
Italiano
inghiottire,
mangiare a crepapèlle
Tedesco
hinunterschlucken.