befài , vrb: abbefare,
befare,
befiare Definizione
pigare a befa, erríere de àtere unu pagu a disprétziu
Sinonimi e contrari
abbilgonzare,
abbirgonzire,
bufonai,
ciacotai,
ilvilgonzare,
sbregungiri
Frasi
a issu totus dhu befant ◊ si aiat gana de si ndhe befare, sa sorte, mi podiat fàghere macu! ◊ cussu si béfiat de su male anzenu: si aiat abbaidadu a su sou!…◊ sunt befendhe de s'unu e de s'àteru e no si abbàidant mai a carrones!◊ su ponidori de fogu est finas cussu chi befat is atrus cun sa limba
Traduzioni
Francese
se moquer de quelqu'un,
de quelque chose
Inglese
to make a fool of s.o.
Spagnolo
burlarse,
mofarse,
befarse de algo o alguien
Italiano
farsi bèffa di qlc.,
di qlcs
Tedesco
verspotten,
auslachen.
bidímba, bidímbua , nf: bidúmbua,
bidúmbula,
birumba,
birimba,
birímbua,
birúmbula,
pirímbua,
vidúmbula Definizione
una calidade de lissa / b. carroci groga = lissa mannita de unos duos chilos (mugil cephalus)
Sinonimi e contrari
bocalassolu,
túmbula
Terminologia scientifica
psc, mugil saliens
Traduzioni
Francese
muge,
mulet
Inglese
a kind of mullet
Spagnolo
galúa,
lisa aguda
Italiano
mùggine musino
Tedesco
Springmeeräsche.
biradólzu, biradórzu , nm Definizione
est su tretu inue si fúrriat su giuo o su tratore, arandho, inue acabbat su terrenu: si narat fintzes solu po su tretu inue acabbat una tula, su tretu de terra chi si portat trebballandho; a logos est unu congiali po piscare e prènnere su mustu imbinandho / fagher b. = fàghere fúrriu, torrare a istare a unu logu, a unu tretu
Sinonimi e contrari
cabitale,
airada,
furriadorzu,
ghirada,
girada
Frasi
sos boes arendhe ant fatu su biradorzu a bolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tournière
Inglese
unploughed side of a field
Spagnolo
torna
Italiano
pròda,
capezzagna
Tedesco
Ufer,
Rand,
Vorgewende.
birrichèdha , nf Definizione
min. de birra po ampudhita de birra
Traduzioni
Francese
petite bière
Inglese
little bottle of beer
Spagnolo
cerveza pequeña
Italiano
birroncino
Tedesco
Seidel.
bistàcu, bistàculu , nm Definizione
mància, genia de maladia a sa pedhe chi si faet moresina a màncias mannitas o pitichedhas
Traduzioni
Francese
éphélide,
tache de rousseur
Inglese
a kind of skin disease,
freckle
Spagnolo
efélide,
cloasma
Italiano
efèlide,
cloasma
Tedesco
Sommersprosse,
Ephelide,
Chloasma,
Leberfleck.
bombonièra , nf: bumbugnera Definizione
istugighedhu bellu a pònnere cufeturas de giare a is invitaos de un'isposóngiu, de unu batiare, o àteru
Traduzioni
Francese
bonbonnière
Inglese
box of sweets
Spagnolo
bombonera
Italiano
bombonièra
Tedesco
Bonbonschachtel.
brugnólu , nm: bugnolu,
brunniolu,
brunnolu Definizione
genia de druche a ballina tundha, de casu friscu druche o saliu, fríssiu
Sinonimi e contrari
buscione
/
cata,
frisciola,
típula
Terminologia scientifica
drc
Etimo
ctl.
bunyol
Traduzioni
Francese
berlingot
Inglese
a kind of sweet
Spagnolo
un dulce
Italiano
berlingòzzo
Tedesco
Kringel.
brundajàna , nf: brundaxana Definizione
genia de erba marigosa, erba de isprene, connota coment'e bona po passare is callenturas
Sinonimi e contrari
brundajò,
brundariana,
brundedha,
brundina,
sintàula
/
cdh. brunzedha
Terminologia scientifica
rbc, Centaurium erythraea, C. maritimum
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
centaurée
Inglese
kind of gentianacaea
Spagnolo
hiel de la tierra,
hierba pepedorrera
Italiano
biondèlla
Tedesco
Tausendgüldenkraut,
Fieberkraut.
brutòne, brutòni , nm: budrone 1,
budroni,
burdone,
burdoni 2,
prudone,
vurdone Definizione
s'àghina comente dha bogat su fundhu totu a pibiones acanta de pare cracos; s'ispiga de su moriscu; trintzilleri o gurdonedhu de bobbois chi leant po piscare; cosa posta craca coment'e pibiones de àghina in su gurdone; genia de abbordau, ricamu / partes de su b.: tenaghe o cambu, carena o iscovili, iscaluza, pipione; zenias de b.: budrone mannu, minore, afissu (tipiu), lascu (sciortu), cotu, papabassadu, guastu
Sinonimi e contrari
budrilloni,
gudrilloni,
gudroni,
iscala 1,
pendhone,
trone
Modi di dire
csn:
budrone de istrunellos = bolu de istúrulos; s'Udrone = sos Pudhighinos, fiotu de sete istedhos chi si parent afissos, acurtzu de pare
Frasi
nos fimus ispartinatos in sa vintza secànnenche sos brutones ◊ est che binza chene burdones ◊ budrones de ua fint pendhulendhe cun pupujones mannos cantu una pruna
2.
unu budrone de triguíndia
Cognomi e Proverbi
smb:
Budroni
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
ltn.
butrone(m)
Traduzioni
Francese
grappe
Inglese
bunch of grapes
Spagnolo
racimo
Italiano
gràppolo d'uva
Tedesco
Traube.
brutzèra , nf: prutzera* Definizione
matucone, chirrione de pilos chi calat a una bandha e àtera de sa conca
Sinonimi e contrari
lemas
Traduzioni
Francese
mèche
Inglese
unruly lock of hair
Spagnolo
crencha
Italiano
cernécchio
Tedesco
Haarsträhne.
bundhàre , vrb: abbundai* Definizione
giare, produire, bogare a meda, nau mescamente de funtanas, de terras e àteru
Sinonimi e contrari
abbenai,
abbundiri,
rebbucare 1
| ctr.
mancai 1
Frasi
asciuta su sucutu de cussos ojos chi sunt bundhendhe làgrimas! ◊ bundhat sa vida in noa gioventura, bundhet sa terra frutos e laores! ◊ frisca continu ti bundhet sa vena de maju bellu in lughe e armonia (P.Casu)◊ sa funtana de Luitu sichit a bundhare ◊ in beranu s'erba bundhat ◊ custa est terra chi bundhat
Traduzioni
Francese
abonder
Inglese
to produce plenty of
Spagnolo
abundar
Italiano
produrre mólto,
in abbondanza
Tedesco
viel hervorbringen.
butonèra , nf: abbutonera Definizione
filera de butones, de prata, in is bratzos de unos cantu costúmenes (o fintzes in àteru bestimentu e àteru tretu); in sa carena de su mascu, genia de búscia inue funt is butones
Sinonimi e contrari
cogionera
/
cdh. butunera
Terminologia scientifica
cst, crn
Etimo
ctl.
botonera
Traduzioni
Francese
rangée de boutons
Inglese
row of buttons
Spagnolo
botonadura
Italiano
bottonièra
Tedesco
Knopfreihe.
càbadu , nm: càbidu,
càbiru,
càbudu,
càpudu Definizione
su tretu inue cuménciat (o acabbat) unu filu, una chistione, bicu de orrobba (es. muncadoredhu, pannitzu); càbidu est fintzes pane chi si faet po dhu giare a is piciochedhos a su candhelarzu úrtima die de annu o, in àteru logu, po dhu papare sa die de Is Tres Gurreis / pira de càbudu = pira premedia, cabudàrgia
Sinonimi e contrari
cabu,
punta
Modi di dire
csn:
su c. de sa canna de is pulmonis = cannighinas; a c. de cena, su c. de cena = apustis chenadu; a c. de un'annu = a s'agabbada de un'annu, pustis de un'annu; fai càbudu a (unu logu, camminendi)= imbàtere, corparechela in…; lassai a unu a malu c. = a sirba sua, chentza ghia, chentza annestru, irbandhonadu; s'arbei a c. = sa chi andhat addainanti, de ghia, cabidiana; bogai de c. = bogare de cabu, tasire unu triballu, lassare a pèrdere una chistione, isbandonai cosa, agabbai de circai forrogus; donai càbidu = (in sas cummédias) finire de nàrrere su chi unu depet, a manera chi su cumpanzu cumprendhat chi tocat a isse a nàrrere sa parte sua; pigai c. de una cosa = leare oru, chircare de ischire carchi cosa de una chistione; agatai su c. de una chistione = bogare de ragas de una cosa; fuiri su càbudu = imbrutàresi, cagàresi; de corru in càbidu = de un'ala a s'àtera; su càpudu de s'arrexonamentu, de unu líbburu; lòmpere in càbadu (nadu de frutu)= lòmpere premediu
Frasi
su càbudu de sa funi, de su filu ◊ is làmbrigas infundiant su càbudu de su mucadori (N.Laconi)◊ is giogadoris pigant is cuatru càbudus de su mucadori tenendidhu isténdiu ◊ at biu una tialla manna chi, tenta a is cuatru càpudus, lompiat finas a terra ◊ medas ant a aproillai de dónnia càpudu de sa Terra (Ev.)
2.
at a benni a innòi custu càbudu de merí ◊ unu càbudu de cena fuat andau a domu de sa picioca
3.
ma poita su pipiu dhu lassais aici a malu càbudu? ◊ nc'est bessia: a disígiu a lassai sa domu a mau càbudu!…◊ candu mai ia a lassai sa butega a mau càbudu?!…◊ ocanno sa castagna paret lompenno in càbadu ◊ sa notítzia nc'iat fatu càbudu a Roma!
4.
bogamidhu de càbidu! ◊ bogamidhu de càbudu, no mi trumbullist s'istògumu! ◊ ammarolla funt isderrutas custas domus: dhas ant bogadas de càbidu!
5.
no nc'est che su predi po ndi bogai càbudu a dónnia cosa
6.
candu unu est andau a iscola ciai dhi torrat càbudu!
7.
pigau càbidu nd'eis, de cussa cosa? ◊ gei no arrannesceus a dhi ponni càbudu a custa cosa!
Etimo
ltn.
caput
Traduzioni
Francese
bout de l'écheveau
Inglese
end of skein,
end
Spagnolo
cabo,
remate
Italiano
bàndolo,
estremità,
cócca
Tedesco
Stranganfang,
Ende,
Zipfel.
cabiciàna , nf: cabitzana,
cabitana Definizione
in su letu, sa parte ue si ponet su cabitzale, sa conca; genia de tedile mannu; genia de sachitu prenu de cosa modhe chi si ponet asuta de sa conca po crocare / min. cabitedha = conchedha
Sinonimi e contrari
cabetzera,
cabitzalera
/
cabidabi
2.
si ch'est intanadu in duas molas de modhitza, bene acrobadu e cun cabitzana de titione e bidighinzu
Traduzioni
Francese
tête du lit
Inglese
head of a bed
Spagnolo
cabecera
Italiano
capolètto,
capezzale
Tedesco
Kopfende,
Keilkissen.
cabitàle , nm: cabitzabi,
cabitzale,
cabitzali,
capitzale,
cobitzali Definizione
conca de un'órdine o giuale de bíngia, de surcu, de una tenta, su tretu a surcu ue acabbat unu terrenu, ue arandho si fúrriat s'arau e su giú a sa fine de sa tula; orrugu o corria de terra in làcana inter unu terrenu e un'àteru; a logos fintzes cosa modhe chi si ponet asuta de sa conca po crocare / èssiri sentza de cabitzabis = istremenadu, meda
Sinonimi e contrari
birada,
biradolzu,
bortadorzu
/
cabidabi
/
cdh. capitzali
Frasi
iscratzendi nci calàt sa conca in su cabitzali de bàsciu fintzas a candu lompiat a su cabitzali de susu ◊ at postu piantinas e matzocas in cabitales e in cheas ◊ fatzat sa carronada acanta a su cabitzabi de sa terra mia! ◊ is brebeis a bortas s'istallant e intrant in terra de lori sartendi cabitzalis allenus
2.
cussu est un'isciogu sentza de cabitzabis
Terminologia scientifica
msg
Etimo
ltn.
capitalis
Traduzioni
Francese
lisière
Inglese
unploughed side of a field
Spagnolo
cabecera,
besana
Italiano
capezzagna
Tedesco
Vorgewende.
càbu , nm: capu Definizione
s'úrtimu tretu o fintzes su coménciu, su primu tretu de una cosa (filu, fune, tiàgia, lentzolu, muncadore, e àteru, cosa longa); capacidade de pentzare a is cosas, de dhas fàere bene, cun incuru, cun imprastu; unu chi cumandhat àteros in calecunu grupu organizau: in sa cumpangia de is barracellos, chie po importu benit luego apustis de su capitanu / min. cabighedhu
Sinonimi e contrari
càbadu,
cabutzu,
cabútzulu
/
abbistesa,
fracongia,
giudísciu,
imprastu
Modi di dire
csn:
unu c. de filu = agullada, soga, un'arrogu de filu (itl. gugliata, su tantu de filu chi s'intrat in s'agu pro cosire); su c. de sa fune = aundi sa funi acabbat (o aundi cummentzat), coatza; zúghere c. = tènniri abbistesa; èssere de c. = abbistu, zudissiosu; àere, leare c. de una cosa = leare oru, circai de isciri; pònnere c. a fàghere una cosa = fai sa cosa cun coidau e assentu; dare, torrare c. de una cosa = dare segurtade, torrai isceda; bogare de c. = acabbai de…, lassai de fai una faina; bocare capu, bocare capu bonu de una cosa = agatare su médiu, resessire a fàghere una cosa, bogare ragas; cabu b'at!… = no bi at cabu, dhui at pagu de crèiri, de isperai; no s'at c. si…, chie ndh'at c. chi… = chini dhu scit si…, bae e ischi si…; pònnere in capu a unu, de una cosa = incarrigai a unu pro dha fai; su c., nessi! = aite tiat èssere!, est totu in debbadas!
Frasi
su cabu de su filu, de sa fune, de s'atzola, sos cabos de su mucadore, de su pannitzu, de sa tiaza ◊ si agatades sos nodos, chircade su cabu a ixobare ◊ su trabballu no at capu ◊ a cabu de un'ora est beniu a ndi dhus iscidai ◊ a cabu de un'annu, de unu mese
2.
in cussa famíllia no bi at ne cabu e ne coa ◊ chie zuchet capu, sas bachianas las prétziat comente tocat ◊ sa pessone, si zuchet capu, fachet benes e àteru ◊ pensa de ti rimediare, e no sias a cabu de criadura! ◊ ponebbei cabu, mih, a istudiare, no ti botzent! ◊ e ite ndhe at a bogare de cussu triballu si no bi ponet cabu?! ◊ no ponzas fatu a isse, chi no bi at cabu in su chi ti narat! ◊ cabu b'at, pessas, in su chi faghet cussu!… est unu macu! ◊ mi abbizo de s'errore chi cun malu cabu apo fatu ◊ pro su malu cabu chi zughet depet fàghere sa cosa a duas bias
3.
chie ndhe at cabu si at a fàghere tempus bonu, cras?! ◊ leadu cabu ndhe as de su chi est nendhe sa zente, de su chi ant fatu istanote? ◊ po ponner cabu a su Vangelu tou che as bogadu su betzu po su nou ◊ currindhe allirgu, su pipiu no at postu mancu capu a sa camisedha chi dhi piculaiat in palas
4.
bogàdeli de cabu, como, ca sezis istracos! ◊ trabballant fintzas a chi li bocant de capu ◊ chi sichies de custu tamanu no nche bocaes capu bonu! ◊ a sas noe li bogamus de cabu ◊ mezus che la secamus inoche, tantu non ndhe bocamus capu, oje!
5.
ocannu no ndhe poto incolliare una: e mighi mi ndh'at faladu de suore! Su cabu, nessi! (G.Ruju)◊ est andhadu a Tàtari e no at fatu nudha: su cabu, nessi! ◊ dai cussa meighina no ndhe apo àpidu profetu: su cabu, nessi! (G.Ruju)
6.
bisonzat de pònnere in capu sos amicos pro fàchere sa paradura
Etimo
ltn.
capus
Traduzioni
Francese
bout de l'écheveau
Inglese
end of skein
Spagnolo
cabo,
esmero
Italiano
bàndolo,
estremità,
diligènza
Tedesco
Stranganfang,
Ende,
Fleiß.
càdha , nf: cadra,
calda,
carda Definizione
surra, passada de cropos (fintzes de àteru: es. de súrbios po pigare a befa); pelea manna o ifadu de su faghevaghe a meda, de unu trebballu fortzau, de s'arrennegu po cosas chi andhant a trotu, e àteru: totu significaos naos in cobertantza, ca sa calda is ferreris dhu narant a s'abbrigamentu de su ferru, candho est deasi abbrigau chi essit biancu
Sinonimi e contrari
fraca 2,
surra
/
arrebbentada,
arrebbentu,
bataria,
cària,
cumbata,
demozu,
impodha,
inzotu,
istimpida,
istripa 1,
matana,
mugna,
munziada,
pista,
pistapone,
podha,
rebbatu,
stragu 1
| ctr.
discànciu,
pasu
Modi di dire
csn:
donai una carda a unu = abbanzare, surrai; donai una cadra de buca = improverare, refaciai; donai una carda de dentis = fuedhai mali, brigare a unu; leare, dare cadha = leare o dare arrebbentu, matana; cadha de prantu, de tússiu, de fele = atacu de prantu, de tússiu, de arrennegu; cadha de sole, de fogu = su abarrai a tropu pighendi soli forti me in istadi, istudendi fogu; donai sa carda = (puru) achicare fogu, fàghere fogu meda pro còghere sa terralla, inchèndhere su furru, assidai su forru cun faschinas medas: pro su ramenaju a "donai sa carda" est a martedhare su ràmine pro li dare sa forma; fai sa carda a margiani = arrexonai o afrontai a unu chena de profetu
Frasi
dhi at donau una carda de corpus, dh'at callentau!…◊ dhi donant una carda de fusti e dhu faint totu liagau ◊ una calda de tribbàgliu aiant créfidu!◊ si dh'isperdu s'ègua, babbu mi arrogat a cardas!
2.
sos fizos sunt bochindhe su babbu a cadhas de fele! ◊ su pitzinnu si at fatu una cadha de prantu ◊ chi mi seu donau una cadra de marrai gei no est po dabbadas! ◊ una carda de bisonzu aiat créfidu po dhi passare sos vítzios!◊ sa cadha chi mi at dadu su pitzinnu?! odheu! ◊ Giuanni Batista iat donau una cadra de buca a su rei ca fut afancedhau cun sa connada
Cognomi e Proverbi
smb:
Cadda
Etimo
spn.
carda
Traduzioni
Francese
rossée
Inglese
hail of thrashing
Spagnolo
paliza
Italiano
carpìccio,
scàrica di busse,
strapazzata
Tedesco
Prügel,
Anpfiff.
cadillonédhu , nm: cadrillonedhu Definizione
una calidade de abrutzu chi faet s'iscaria prus bàscia, pitica
Sinonimi e contrari
armutuminore,
ischerdina,
isciareuminore,
scrariabitica,
uscarina
Terminologia scientifica
rba, Asphodelus fistulosus
Traduzioni
Francese
asphodèle
Inglese
kind of asphodel
Spagnolo
gamonita,
gamón
Italiano
asfodillo
Tedesco
Asphodill.
cagadía , nf: cogodia Definizione
fodhe, frutu aortitzu de sa pruna, chi no ammadurat s'ossu e chi no dhu sèberat de sa prupa: abbarrat coment'e teghighedha, buida in mesu, ladita, modhe, in colore tra birde e biancu, bona a papare, de sabore marigosu, e apustis si sicat deunudotu
Sinonimi e contrari
tacatia
2.
s'amistade issoro ch'est finida in cogodia e no si sunt mancu piús faedhados!
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fruit rabougri de la ronce
Inglese
withered fruit of the plum tree
Spagnolo
fruto apestado del endrino
Italiano
frutto imbozzacchito del pruno
Tedesco
eingeschrumpfter Frucht des Pflaumenbaums.
cagliàda , nf: callada Definizione
su s'istare mudos, citios, su si firmare de foedhare
Sinonimi e contrari
acaida,
cedada,
citida
| ctr.
faedhada
Frasi
sa cagliada est risposta ◊ fit a chistionu, ma comente li ant nadu cosa at fatu sa callada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
action de se taire
Inglese
action of being silent
Spagnolo
callada
Italiano
atto di tacére
Tedesco
Schweigen.