abboàu , pps, agt: abbuau Definizione
de abboai, abbuai; guastu de sa népide, de s'abbuera, nau de laore
Sinonimi e contrari
addulliu,
afrachilau,
allampiau,
anneuladu,
calinu,
chiconosu
Frasi
su lori est abboau
Traduzioni
Francese
rabougri,
niellé
Inglese
for a fruit which,
doesn't ripe for excess of heat,
affected by smut
Spagnolo
atizonado
Italiano
golpato
Tedesco
aufgrund von Hitze ungenügend gereiftes Getreide,
von Brandpilzen befallenes Getreide.
arbàu , agt Definizione
nau de su sabore de frutuàriu candho no est bene cotu
Sinonimi e contrari
abru 1,
cruàxini,
crudonzu,
iscrómpiu
Modi di dire
csn:
arenada arbara = agra, de sabore agritzu; arenada arbara durci = unu pagu agra, no cota dereta, de pòdere manigare
Cognomi e Proverbi
smb:
Arbau
Terminologia scientifica
sbr
Traduzioni
Francese
vert,
qui n'est pas mûr
Inglese
varied,
not completely ripe
Spagnolo
agrio
Italiano
non ben maturo
Tedesco
unreif.
còmprere , vrb: ciòmpere*,
cròmpere,
lòmpere Definizione
nau de cosas chi si movent (e fintzes de tempus), arribbare a ue tocat, a su logu chi si depet andhare; nau de cosas chi creschent, agabbare s’isvilupu, arribbare a puntu de èssere bonas a papare, a còere, de pòdere serbire; giare a pitzu a unu o a calecuna cosa a iscúdere, a furare, a papare e àteru
Sinonimi e contrari
assuprire
/
abbasolare,
abberare,
achiare,
ammadurae,
crompire,
ingranire
/
acometare,
assacheare,
assachitzare,
atacai
Frasi
apustis de tantas dies crompet a Castedhu ◊ su mere crompiat a s’ispessada a compudare su messonzu ◊ so andhadu a l'abbisitare, ma paris chi so crómpidu a inie apo agatau sas portas serradas
3.
est ca ses tue, ma si mi lu aiat nau un'anzenu li fia crómpiu a lu bocare fora! ◊ lestros e prestos li suprint e li crompent a corfos de ramu! ◊ no lis crompas a pitzu e no lis punciurres gherra!
Traduzioni
Francese
arriver,
mûrir,
attaquer
Inglese
to arrive,
to ripe,
to assail
Spagnolo
llegar,
madurar,
asaltar
Italiano
arrivare,
maturare,
assalire
Tedesco
ankommen,
reifen,
angreifen.
comprídu , pps, agt, nm: crompidu,
crompiu,
crómpiu 1,
crumpiu,
cumplidu,
cumpliu,
cumpridu,
cumpritu,
cumpriu Definizione
de crompire, de cumprire; nau de cosas chi creschent, chi est lómpiu, a puntu giustu de arregòllere, bonu de papare; nau de gente, chi faet is cosas a dovere, su bonu a cara po totu su chi pertocat is àteros; su crumpiu est fintzes s'isposóngiu
Sinonimi e contrari
lómpidu,
fatu,
trempidu
/
cumpudiu,
educadu
/
cumplimentosu
| ctr.
iscrómpiu
/
irmentidu
/
maleducadu
Modi di dire
csn:
fàchere su crompiu, fai su crumpiu a sos parentes de su mortu = donai is passiéntzias; èssiri cumpriu che fodhi de bétua isciundada = própiu in nudha!
2.
custu cíxiri est pagu cumpriu ◊ candho su ranu est cumpridu, sa fae si ndhe podet bogare ◊ su trigu est bellu a sede ma su ranu no lu zughet cumpridu ◊ sa gràtzia de chelu dade pustis chi est fata e cumplida sa pena! ◊ sa pipia no fut cumpria candu est nàscida, no portàt mancus is prummonis fatus
3.
cumpridu za est: pro donzi cosighedha ti ringràtziat! ◊ ite pena su de bi tènnere solu zente anzena mancari bona siat e cumprida! (V.Falchi)◊ su diretore de sa banca l'acumpanzeit totu cumpridu fintzas a sa zanna ◊ isteit cumpridu che ómine e a sas féminas che las at missas a bíere ◊ est una pessone cumprida de caràtere
4.
sunt andhaos a li fàchere su crompiu pro sa morte de su babbu ◊ su babbu fit atendhindhe sa fiza malàida chin totu sos cumpridos e chin totu sos sentidos
Traduzioni
Francese
mûr,
poli
Inglese
ripe
Spagnolo
maduro,
amable
Italiano
maturo,
compito
Tedesco
reif,
höflich.
corronchínu , nm Definizione
frutuàriu tropu cruo, piticu; su granu de s'avena areste / mele c. = (de corronca) mele de mata, de àrbore, genia de cosa apicigosa, in colore de mele, chi bogant unas cantu matas (es. prunas, ceréxias)
Frasi
sa bruscanalla in chirca de corronchinu est in chirca de li dare s'assangrada, ma no bi la faghent si no est a s'irfidiada
Cognomi e Proverbi
smb:
Corronchinu
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fruits verts,
tavelés et trop petits
Inglese
discarded fruit,
not ripe or too small
Spagnolo
redrojo
Italiano
frutta di scarto,
non ben matura e tròppo pìccola
Tedesco
unreifes und kleines Obst.
cótu , pps, agt, nm Definizione
de còchere in totu is var.; nau de cosa posta a còere, chi at acabbau sa cotura; nau de unu colore, chi est forte o càrrigu meda; de frutuàriu (no de totu), chi est lómpiu, bonu de papare; de ccn. chi at bufau, chi portat sa conca leada a binu o àteru de cosa cun àrculu; chi si est indiosau, innamorau; nau de unu chi at provau calecunu male o arresurtau malu, chi at ischedhadu, chi at iscramentau, imparau a no dhu torrare a fàere
Sinonimi e contrari
acogau,
acoighinadu,
ammuscau,
imbreacu,
iscarmentadu,
lómpidu
/
cotua
/
arrósciu
/
alluscau,
innamoradu
| ctr.
crú
/
ciaru
/
iscrómpiu
Modi di dire
csn:
fàghere su c. = fàghere sa saba; èssere c. de una cosa = iscramentau, arrósciu; nàrrere, contare calicuna cosa a cara cota = chentza birgonza peruna, a sa sfacia (mancai contendi fàulas); èssere de bonu cotu (nadu de laores de còghere) = coxibi, chi coitat coghindhe, chi coghet bene a budhidu; zente de malu c. = mala a cazare, mala a cussentire, mala, chi faghet male e no si currezet, mala a còiri; cotu a sole (nadu de frutuàriu) = inniedhigadu de su sole forte, a fortza de leare sole in terra; cotu a umbra = (nadu de frutuàriu) cotu ma pagu bellu de colore; cotu de su sidi = sididu meda, cassidu de su sidi; cotu che pipa, a lèllera = imbriagu pérdiu
Frasi
tocade, benide ca su mànigu est cotu! ◊ de chitzi issa tenit su pani cotu, signali ca est chitzana! ◊ pira cota e pira crua, donzunu a domo sua! ◊ ua, figu, morisca, pruna cota ◊ cotu o no cotu, su fogu dh'at bitu ◊ no fumit, ciai dhu bit ca est peri grogànciu, parit cotu a umbra!◊ a bortas dea sa mata no est solu sa pira cota chi ndhe orruet!
2.
biaitu, arrúbiu cotu, colore de chinisu cotu
3.
prus de unu a sero, a limba lada, cotu dae su sutzu de su sarmentu, mancu si l'afurcarzant istat reu ◊ no passat die chi no torras cotu, mufosu! ◊ est cotu che preta, che santu Làzaru, che a sa làdhera, che pipa
4.
invece de fàghere bombas e cannones (già ndh'est cotu su mundhu!) est a nos dare sa manu pari pari ◊ e chie no ndh'est cotu de custa vanidade arragiolida?!
5.
dae candho est mortu s'isposu si la leat gai a cotu a cotu, no màndhigat e no essit
6.
deo, ca ndhe so cotu, do sa rejone a totu: e benemindhe de peste si naro su chi est! ◊ si ogn'ora chentu iscudos mi oferzerant pro sighire custu motu, pro su modu chi deo ndhe so cotu lis tia nàrrere: Istàdebbos mudos! (F.Castia)
7.
eo puru ti apo connotu daghi su coro mi as feridu, daghi fia belle e cotu
Cognomi e Proverbi
smb:
Cottu
Traduzioni
Francese
cuit,
mûr
Inglese
coocked,
ripe
Spagnolo
cocido,
maduro
Italiano
còtto,
maturo
Tedesco
gekocht,
reif.
crompíre , vrb: crumpire,
cumplire,
cumpliri,
cumprire,
cumpriri Definizione
nau de cosas chi creschent, bènnere o batire a puntu giustu, bonas de pòdere serbire; fàere bonu a cara a unu, mescamente cun chie si tenet calecunu óbbrigu; fàere un'óbbrigu, unu dovere, atèndhere, mantènnere una promissa / cumprire unu disizu, una promissa
Sinonimi e contrari
abbasolare,
abberare,
achiare,
ammadurae,
còchere,
ciòmpere*,
còmprere,
demprire,
impertiae,
ingranire,
lòmpere
Frasi
sos àrbores crumpint su frutu ◊ cust'àrbure si bàrriat de frutu meda ma no lu cumprit ◊ su trigu fit crómpiu e de messare ◊ femu piciochedhu de doxi o trexi annus apena cumprius ◊ como apo crómpitu vinti annos
2.
già l'ischiat deghí su tempus meu si cumpriat ◊ eo su tempus meu l'apo cumpridu! ◊ ant comintzadu una galleria ch'in tota sa vida mia no l'apo a bídere cumprida!
3.
menzus cumprire a tardu chi no mai ◊ peruna fémina lu cheriat a cojare, ma totu lu cumpriant ◊ timendhe fis a mi cumprire sos amigos, chi no as abbertu sa gianna?! ◊ cudhu at cojadu una fiza, cudh'àteru at tentu dannu e a totugantos amus cumpridu ◊ za cumprit a totu, su pitzinnu: no ndhe lassat unu chentza saludadu! ◊ andhat a missa ma no cumprit a su pretzetu! ◊ a su mortu, cun megus cumprendhe bi fit su cumpanzu meu ◊ candho si est laureada za l'ant cumprida totu: parentes, amigos e connoschentes!
Traduzioni
Francese
mûrir
Inglese
to ripe
Spagnolo
madurar,
cumplir
Italiano
maturare,
adempire
Tedesco
reifen,
erfüllen.
dempríre , vrb: adrimpie,
drempire,
drempiri,
drimpire,
drimpiri Definizione
nau de cosas chi creschent, lòmpere a puntu de pòdere serbire; fàere su dovere, fàere is óbbrigos, lòmpere de una chistione a is conclusiones / èssere galu a drempire = chi no est lómpidu
Sinonimi e contrari
abbasolare,
abberare,
achiare,
ammadurae,
avetuie,
crompire,
grempire,
ingranire,
lòmpere
| ctr.
agurtire
Frasi
Deus aiat dempritu su disitzu meu ◊ oje puru drempint galu sa morte chei sos chercos sa lanne sos ómines de brunzu! (G.Delogu)◊ candu su trigu iat iscabidhau e si fut drimpiu fut cumparta fintzas s'erba mala ◊ su lori fait su cambu, iscabidhat e infinis si drimpit s'ispiga
2.
lassade su ramu birde ca sa linna no est galu drempida! ◊ s'ógliu fit drimpitu e nche l'amus messatu
3.
ses cuntentu de drimpire a s'impreu chin incuru
Etimo
ltn.
adimplere
Traduzioni
Francese
mûrir
Inglese
to ripe
Spagnolo
madurar
Italiano
maturare
Tedesco
reifen.
drempídu , pps, agt: addrempiu,
dimpridu,
trempidu Definizione
de drempire; chi est fatu, bonu, nau de calecunu frutu o cosa chi creschet o chi tenet una concrusione
Sinonimi e contrari
lómpidu
| ctr.
agurtitu,
iscrómpiu
2.
est tempus de sonare launedhas gurdas de sazos drempidos (Z.Delogu)◊ s'ispica fit drempida ◊ custa pira no est drempida ◊ faina acabbada, giorronada drimpia ◊ as bistu maneras prus dimpridas e santas de cantare
Traduzioni
Francese
mûr
Inglese
ripe
Spagnolo
maduro
Italiano
maturo
Tedesco
reif.
fàtu , pps, agt, nm Definizione
de fàchere, fàere, fàghere, fai; chi est acabbau de fàere; chi est lómpiu, crompiu, bonu, nau de cosa de papare; nau de ccn., chi tenet s'abbilesa de su mannu, de chie est créschiu; cosa chi si faet, ma pentzada coment'e acabbada, finia
Sinonimi e contrari
acabbau,
finidu
/
lómpidu
/
deretu,
dovere
| ctr.
irfatu,
iscónciu
/
nadu
/
chélviu
Modi di dire
csn:
casu fatu, pira, superba fata, bimisone fatu = bellus a papai, in sa menzus muta pro manigare; fémina fata, ómine fatu = mannos, créschidos de poder fàghere sa faina, sos meres de domo, fata a fémina, fatu a ómine; bèni fatu, bèni fata (nadu de sa carena de unu o de una) = chi zughet una carena bella, galana, chentza pecu perunu; cadhu fatu = annestradu, domadu, bonu de si ndhe serbire; agt. + e fatu, fatu = deretu, deunudotu, sa calidade isazerada inditada de s'agt. (isprammau e fatu = isprammau meda, ispereladu fatu = ciurpu límpiu, tzegu deretu, iscassiadu fatu = macu deretu); cosa fata = fatuzu, brusceria; èssiri fatu e lassau = èssiri acoment'e nisciunus, èssiri mandronis, abarrai a su chi dhus faint is àterus, leàresi sas cosas tropu a pagu incuru; benevatu!, benivatu! = mellus aici, gei ti/dhi dexit!: peràula de valore morale pro aprovare una cosa fata, coment'e allegrendhesindhe, fintzas candho de custa ndhe benit carchi dannu a s'àteru; malevatu = chi no andhat bene, chi no est bonu, nadu de unu cumportamentu, de assiones; fatu male = fatu in manera irballada, no zusta, nadu de faina, de triballu, de òpera; fatu, fatu! = una borta fata, una css. cosa, abarrat fata e no si nci pentzat prus; fatu fatu (agt.: nr. fatuvatu, fuedhendi de cosa de papai)= fatu meda, lómpidu deunudotu; fatuvatu = avb., totora, dónnia tantis, de pagu in pagu; su nadu su fatu = nada e fata, nàrriri e fai una cosa sentza de abarrai a su pentza e torra, sentza de pònniri tempus in mesu; si no est gai, fata!… = no dhi fait nudha si no est aici; su fatu de domu = fainas de domo; su fatu meu, tou, sou e gai = su doveri miu, tuu, suu, sa cosa chi pertocat a mimi, a tui, a cussu; fatu a… (+ númene, agt.) = belle e chi…, cun totu chi est…; fata bi l'apo! = seo arrennésciu; fata mi l'at, cussu farabbutu! = mi at frigau, cussu farabbutu!; su pane chi zughia no mi l'at fata = su pane no mi est bastau po papai
2.
cussu triballu est fatu: cheret petzi abbaidadu pro carchi irballu ◊ ndi est artziau gopai vicàriu ispramau e fatu ◊ fàghela tue sa faina, chi cussu est fatu e lassadu! ◊ cussas duas piciocas che sunt pigadas a chéxia a coa fata (A.Dettori)◊ si podent giúghere a ispantu fatu: no ndhe at nàschidu in perunu giardinu bellas che a issas! ◊ custu meloni est tropu fatu ◊ benivatu: cuss'iscupetada dha meresciat!◊ vàrias boltas, pensendhe a sa fata ndhe ruet prima sa frúture crua (Cuca)
3.
nos imbreagamus de faedhos e nos irmentigamus de sos fatos ◊ de su nau a su fatu nc'est grandu diferéntzia
4.
mai malesa o trofizos fit disposta a perdonare, no cheriat a leare a nemos su fatu sou ◊ dàemi su fatu meu e mi ndhe andho ◊ sa picioca no at istudiau, ma iscít fai bèni su fatu de domu
5.
custa fémina dh'at abbovau cun cosa fata ◊ odheu, custa paret cosa fata: no ndhe li andhat una in bonu! ◊ biu eis candu si faint is cosas fatas bèni? ◊ si tenes ora faghe, za no est malevatu si sàmunas su pamentu in totu sa domo: ma chi siat fatu bene!
6.
sighi a fàghere, assumancus… fatu, fatu, no si bi pessat prus! ◊ custa pira est fata fata!
7.
fatu a preíderu, cosas dortas ndhe faghet isse puru! ◊ fatu a professore, a bortas irballat iscrindhe ◊ est a conca de criadura, fatu a mannu!
Cognomi e Proverbi
prb:
su fatu est prus forte de su ferru
Traduzioni
Francese
fait,
bletti,
blet
Inglese
done,
ripe,
become overripe,
medium
Spagnolo
hecho,
maduro
Italiano
fatto,
ammezzito,
mézzo
Tedesco
getan,
gemacht,
überreif,
Faktum.
lómpidu , pps, agt: lómpiu Definizione
de lòmpere; nau de frutos e de laores, chi funt fatos, a puntu de papare, de arregòllere, de incungiare
Sinonimi e contrari
arribbau,
assupridu
/
compridu,
fatu,
giómpidu,
trempidu
| ctr.
iscrómpiu
/
irmentidu
Frasi
candho est lómpida s'ora est in debbadas a perricare! ◊ nos fit lómpidu su fogu a pes
Traduzioni
Francese
arrivé,
mûr
Inglese
reached,
ripe,
ripened
Spagnolo
llegado,
maduro
Italiano
giunto,
arrivato,
maturo
Tedesco
angekommen,
reif.
trempídu , agt: drempidu,
trimpidu,
trimpiu Definizione
nau de cosa chi creschet, de matedu, de frutu, chi est bona a puntu giustu de pòdere serbire
Sinonimi e contrari
compridu,
ingranidu,
lómpidu
| ctr.
agurtitu,
bíciu,
iscrómpiu
Frasi
su trigu est trimpiu ◊ sa cariasa no est galu trempida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mûr
Inglese
ripe
Spagnolo
maduro
Italiano
maturo
Tedesco
reif.