che , avb: chei,
chi 3,
nce Definizione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinonimi e contrari
abinche,
ci
Frasi
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Etimo
ltn.
hinc(e)
Traduzioni
Francese
y,
en
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italiano
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedesco
dort.
chisúra , nf Definizione
su bochíere
Sinonimi e contrari
bochidorju,
bochidura,
bochimentu,
ochisura*
Frasi
a cúrrere bi cheret brussu frimmu e s'arte de no lòmpere a chisura…
Traduzioni
Francese
meurtre
Inglese
killing
Spagnolo
el matar
Italiano
uccisióne
Tedesco
Tötung.
ciuàre , vrb: (ci-u-a-re?)
Definizione
cantare, nau de sa tzonca
Frasi
cíuat sa tonca, créculat sa rana, ischémiat su biju, grígliat su grígliu
Terminologia scientifica
bga
Traduzioni
Francese
cri du petit duc
Inglese
horned owl call
Spagnolo
el grito del autillo
Italiano
il vèrso dell'assiuòlo
Tedesco
Gesang der Zwergohreule.
codhài , vrb: codhare Definizione
intrare apare sa natura de s'ómine cun cussa de sa fémina
Sinonimi e contrari
cadhicare,
fútere,
futire,
zúchere
/
ingannai
Terminologia scientifica
ssl
Etimo
ltn.
*collare
Traduzioni
Francese
faire l'amour,
coucher
Inglese
to make love
Spagnolo
follar,
hacer el amor
Italiano
far l'amóre,
aver rappòrti sessuali
Tedesco
mit jdm. schlafen.
cóghi , avb, cng: ecoghi Definizione
co + chi = eco chi…, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu / coghi de… = a su postu de…, intramus de…
Frasi
nachi andhaia a su cúmbidu de s'amigu: coghi fit totu zente aferta e no bi so andhadu ◊ ocannu in s'àrdia podia lòmpere su primu: coghi apo tentu istrobbu e no bi apo curtu (G.Ruju)◊ creio de èssere solu: coghi fimus in duos ◊ podiat sanare: coghi no at leadu meighina ◊ Deus nostru su chi cheret lu faghet: sos ídulos, coghi, sunt prata e oro
2.
coghi de sighire a s'ala de nanti leat a dereta ◊ coghi de resare, sos pisedhos ant sonadu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
au contraire,
mais
Inglese
instead,
unfortunately
Spagnolo
por el contrario
Italiano
purtròppo,
invéce
Tedesco
leider,
dagegen.
cóltzu , agt, nm: colzu,
cortzu,
corzu 1,
cotzu 3 Definizione
foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu!
Sinonimi e contrari
beadu,
mischinu,
moltu,
siscuru
/
malacónciu
/
cdh. cólciu
| ctr.
diciosu
Frasi
coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo!
2.
su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune
3.
sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada
Etimo
crsn.
córciu
Traduzioni
Francese
pauvre,
Dieu ait son âme,
feu (f. feue)
Inglese
poor (thing),
latelamented
Spagnolo
el pobre
Italiano
poverino,
buonànima
Tedesco
arm,
Selige.
contracúsa , nf Definizione
s'acusa chi faet s'incurpau
Traduzioni
Francese
contre-accusation
Inglese
countercharge
Spagnolo
acusación que hace el demandado al demandante
Italiano
controaccusa
Tedesco
Gegenklage.
corriscàle, corriscàli , nm Definizione
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Sinonimi e contrari
corriscarju,
corruèscara
Terminologia scientifica
stz
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
petit étui de corne
Inglese
little horn to light fire
Spagnolo
cuerno para encender el fuego
Italiano
cornétto contenènte ésca
Tedesco
Hörnchen mit Köder.
corróschiu , nm: corróscidu Definizione
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu respirandho male
Sinonimi e contrari
cosconu,
forróschiu,
isorróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorrocru
Frasi
est drommidu a corróschios e benemindhe, paret porcu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ronflement
Inglese
snoring
Spagnolo
el roncar
Italiano
russaménto
Tedesco
Schnarchen.
coscónu , nm Definizione
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu chi respirat male
Sinonimi e contrari
corróschiu,
forróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorroscru
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ronflement
Inglese
snoring
Spagnolo
el roncar
Italiano
russaménto
Tedesco
Schnarchen.
cotogliàna , nf: cotoliana Definizione
fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros
Sinonimi e contrari
cochidora
Frasi
sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata
Terminologia scientifica
prf
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
femme experte dans la cuisson du pain
Inglese
woman skillful in cooking bread
Spagnolo
mujer que sabe cocer el pan
Italiano
dònna espèrta nella cottura del pane
Tedesco
geschickte Bäckerin.
criadúra 1 , nf Definizione
su serrare is aperturas a crae
Sinonimi e contrari
friscadura,
serradura,
tancadura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fermeture
Inglese
closing
Spagnolo
el atrancar
Italiano
chiusura
Tedesco
Schließen.
cuadraméntu , nm Definizione
su cuadrare, fàere a figura cun àngulos de noranta grados e latos oguales
Sinonimi e contrari
cuadradura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
équarrissage
Inglese
squaring
Spagnolo
el escuadrar
Italiano
squadratura
Tedesco
Zuschneiden.
cuadretàrju , nm Definizione
operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos
Terminologia scientifica
prf
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons
Inglese
divider into squares
Spagnolo
obrero que corta el corcho en cuadros para tapones
Italiano
quadrettatóre
Tedesco
wer kariert.
cuciàre 1 , vrb Definizione
nau de is canes, istare in su crocadórgiu insoro; rfl. nau de unu, ammischinare
Traduzioni
Francese
se coucher (se dit d'un chien)
Inglese
to curl up
Spagnolo
sentarse el perro
Italiano
accucciarsi
Tedesco
kuschen.
cucutadúra , nf Definizione
su pònnere su cugudhu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
action d'encapuchonner
Inglese
hooding
Spagnolo
el encapuchar
Italiano
incappucciaménto
Tedesco
Aufsetzen einer Kapuze.
cúdhe , prn, agt: cudhu Definizione
(f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat
Sinonimi e contrari
icudhe
| ctr.
custe,
custu
Frasi
cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau)
2.
sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai
3.
o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?!
4.
portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona!
5.
sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu!
Etimo
ltn.
(ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum
Traduzioni
Francese
ce,
cet,
celui
Inglese
that
Spagnolo
él,
aquel
Italiano
quégli,
colui,
quéllo (f. colèi,
quella)
Tedesco
jener,
der da,
jene,
die da.
dennegàda , nf Definizione
su dennegai, dennegare, su arrefudare calecuna cosa o a ccn. coment'e po no dhu bòllere prus, coment'e cosa chi no si connoschet
Sinonimi e contrari
dennega
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
reniement
Inglese
repudiation
Spagnolo
el renegar
Italiano
rinnegaménto
Tedesco
Verleugnung.
dhàdharu , nm Definizione
sa boghe e càntigu de is arranas
Frasi
s'intendhet dhàdharu de ranedhas
Terminologia scientifica
bga
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
coassements
Inglese
croaking
Spagnolo
el croar de las ranas
Italiano
gracidìo
Tedesco
Gequake.
discumbídu , nm Definizione
su nàrrere o giare a ischire chi su cómbidu no si faet prus, su torrare su Chi nono a unu cómbidu o brindhu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
révocation,
annullation d'une invitation
Inglese
notice
Spagnolo
revocación (f),
el desdecirse de un ofrecimiento
Italiano
rèvoca,
disdétta di un invito
Tedesco
Absage.