ispitighedhàre , vrb Definizione
fàere una segada a sa castàngia po no isciopare orrostindhodha: agiummai coment'e innasedhare (ma no importat inue est fata sa segada)
Sinonimi e contrari
ispitare,
ispitudhare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
inciser les châtaignes
Inglese
to slit
Spagnolo
hacer una incisión en la cáscara de las castañas
Italiano
castrare le castagne
Tedesco
die Kastanien einschneiden.
màlturu , nm, agt: màrtiru,
màrture,
màrturi,
màrturu Definizione
chie pommore de una fide, de un'ideale afrontat css. sacrifíciu, fintzes de dhue pònnere sa vida; malàidu a meda e tempus meda, malàidu chi no sanat (e mescamente chi dhi at calau paràlisi)
Sinonimi e contrari
màrtire,
martúgliu
/
ammarturau,
antzuladu,
tuglidu
2.
timu chi mi tochit a passai sa vida màturu, crocau in su letu ◊ Gesús andàt predichendu s'Evangéliu e sanendu is malàidus e is màrtirus (Ev)◊ in cussos ispidales a si ndh'intendhet boghes de màrtures!…◊ cussa fémina fiat màrtura in su letu
Etimo
ltn.
martyr
Traduzioni
Francese
martyr,
affaibli,
aveuli
Inglese
martyr,
physically enervated,
chronically sick
Spagnolo
mártir,
afectado por una dolencia
Italiano
màrtire,
infiacchito fisicaménte,
malato crònico
Tedesco
Märtyrer,
entkräftet,
chronischer Kranker.
marrósu , agt Definizione
chi portat dentímine bellu, dentes bellas, bonas / gatu m. = batu areste; tilipirche m. = genia de pibitziri mannu chi portat is cambas longas a serracu
Frasi
beni, mucitu marrosu, e papadindhedhu!
Cognomi e Proverbi
smb:
Marrosu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui a une belle denture
Inglese
the one who has good teeth
Spagnolo
que tiene una buena dentadura
Italiano
che ha dentatura buòna
Tedesco
ein gesundes schönes Gebiß besitzend.
mógiu , nm, nf: moja,
moju,
moi,
mou,
moxu Definizione
istrégiu de ortigu a fundhu tundhu e costaos artos po pònnere abba, sale, po múrghere; mannu meda, a pònnere abe; mesura de istrégiu: 45 litros, de terrenos, 0,40 de étaru; tumborru de ortigu, serrau a una parte cun pedhe de cane cun duas trícias de pilu de giua de cuadhu postas a grughe, una aintru de s'àtera a sa parte de fora, cun d-un'agu punta a istúturu in mesu de dónnia trícia / min. moighedhu (a/c.: nr. "mói", ma su pl. "mòis", sa var. mou faet su pl. moos), mogiolu (istugighedhu a pònnere sale)
Sinonimi e contrari
abialzu,
bugnu,
caidhu,
casa,
moissu,
moitedhu,
tulu
/
murghijola
Modi di dire
csn:
moju apunt'a ghetare = acanta a iscussurai (nau de ccn., èssere che m. apunt'a ghetare = chíbberu, chi si creit meda); pròere o betare abba a mojos = a dellúbbiu; papai dexi mois de sali = campare meda; nci essit in coranta mois = narat cosas ispropositadas, ch'essit costa costa, pala pala, ch'essit in costas de pinnetu; fàghere sa conca che moju a unu = dàreli ifadu a fortza de faedhare meda, de li chircare chistiones e contos
Frasi
cussu tenet mojos e faghet mele meda
2.
sete mojas de farina, sete mojas de pabassa ◊ s'olia de macinai dha mesurant a mou
3.
est proghendhe, ghetandhe s'abba a mojos ◊ gei dhu scis ca seu cosa de pagu fidai: chi mi benint is cincu minutus nci essu in coranta mois! ◊ no nci at a papai dexi mois de sali! ◊ càlladi mudu, chi mi che ses faghindhe sa conca che moju! ◊ immó no nci dha tireis in centu mois, lassai is chistionis!
Cognomi e Proverbi
smb:
Moi, Mou, Moy
Terminologia scientifica
stz, mds, sjl
Etimo
ltn.
modius
Traduzioni
Francese
boisseau,
ruche
Inglese
modius,
apiary
Spagnolo
moyo,
recipiente para las medidas de capacidad,
un tercio de una hectárea
Italiano
mòggio,
alveare
Tedesco
Scheffel,
Bienenstock.
pastinónzu , nm Definizione
su prantare o pònnere bíngia noa, logu e die chi si prantat (e si faet festa puru ca agiudant a cambarada)
Sinonimi e contrari
pastinadura
Frasi
callàdebbos, custas boghes, parides in pastinonzu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
plantation de nouveau vignoble
Inglese
new vineyard plant
Spagnolo
plantación de una viña
Italiano
impianto di nuòvo vignéto
Tedesco
Anbau neuen Weinberges.
puntarésu , agt, nm Definizione
chi o chie andhat a innanti, in punta, nau pruschetotu de animale in su tàgiu
Sinonimi e contrari
afiladore,
punteri 1
/
cabidraxu
| ctr.
coinàrgiu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
chef de file
Inglese
leader
Spagnolo
primero de una fila
Italiano
capofila
Tedesco
erste,
Erste.
scordonài , vrb Definizione
betare is cordones, isconciare is muros de unu fràigu de difesa
Traduzioni
Francese
démolir les fortifications
Inglese
to dismantle a fortress walls
Spagnolo
desmantelar una fortaleza
Italiano
smantellare le mura di una fortézza
Tedesco
eine Festung schleifen.
topímene, topímine , nm: (su t. = nr. sutopímene)
ciopímine,
sopímini,
tzopímene* Definizione
pecu de s'andhata, maladia chi pigat su bestiàmene a peis faendhodhu camminare a tzopu
Sinonimi e contrari
assópiu,
insopímini,
topia,
topíghine,
topine
Frasi
apoi de sa maladia de su topímene li sunt adduradas tres crabitas
Terminologia scientifica
mld
Traduzioni
Francese
piétin
Inglese
foot-and-mouth desease
Spagnolo
cojera producida en las reses por una enfermedad
Italiano
zoppina,
zoppìa
Tedesco
Hinken,
Maul-und Klauenseuche.
trilliàre , vrb Definizione
giare una briga, pigare a tzérrios
Sinonimi e contrari
briare,
certai,
stronciai
Frasi
prestu, recui a sa faina, imbainajola: già torrat mamma tua a ti trilliare bene!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
reprocher,
réprimander sévèrement
Inglese
to scold
Spagnolo
reprochar,
echar una bronca
Italiano
rimproverare,
sgridare aspraménte
Tedesco
schelten.
úgna , nf: unga,
úngara,
úngia,
ungla,
ungra Definizione
genia de corgiolu, pígiu de corru, tostau e fine chi faet sa carena in sa conca de is pódhighes, a sa parte de pitzu: in d-unos cantu animales est sa catzola, totu su pei (su pígiu de fora grussu meda e tostau) a manera de pòdere camminare, in àteros est longa meda, puntuda e acancarronada de pòdere púnghere e aferrare / min. ugnaredha; sa corona de s'úngia = su niedhu de s'u., itl. cércine coronàrio; sa raighina de s'úngia = s'oru chi che intrat in sa carre, suta de sa corona / ungra de tzirolia = peónica o arrosa de padenti, de monti (Paeonia officinalis)
Sinonimi e contrari
caciola,
ungedha
Modi di dire
csn:
ungra incarnada = ungra chi ch'est créschida in mesu de sa carre in tretu diferente de sa raighina (in costazos); unga perdosa = tosta e russa meda; unga morta = tosta, sica, sa chi si che segat a cadhos e boes ferrendhe; animalis a unga isperrada = cun pes a duas ungredhas (boe, berbeghe, craba, porcu); un'ugnaredha de… = ugnedha, cífrinu, arroghedhedhu; fàula presa in s'úngia = fàula nada chentza istare duiddui; drommirisí in s'unga (nadu de unu) = drommíresi sétzidu, abbaidendhe carchi cosa, pighendi su soli; drommiri sa bardúfula in s'unga = faidha artziai a pitzus de s'unga de su didu mannu e aguantaidha badhendi; ghetai s'unga a una cosa, tocai de unga = furarechela, furare; sicare sas ungras a unu = iscúderelu a manos; colare in ungras a ccn. = passai in manus, bènniri a tretu de podi pigai, aferrai (pruscatotu pentzendi a si pagai de un'ofesa, de unu dannu); intrare in ungras de ccn. = intrare in manos, arruiri in poderi de ccn., in manus de unu chi aferrat, si ndi ponit meri; cascare in ungras a ccn. = mòrriri po sa surra de ccn.; zúghere sas ungras cotas, sicas (nau cun afuta, cun arrennegu) = portai is manus cancaradas, chi no aguantant, o fintzas chi no faint su doveri; cantu s'ungra, un'unguxedha = arroghedhu piticu, apenas; filu de unga = paneunga, inghiriungra
Frasi
giughet sas úngias longas che istore ◊ segadiche sas ungras ca las zughes longas, putzidha! ◊ apu comporau un'unguxedha de tecoi ◊ sa maista dónnia die controllàt is ungas de is manos a is piciochedhos ◊ leeit a forroxare sa terra cun sas manos e cun sas ugnas (G.Addis)◊ est sèmpere abbarradu bagarinu che un'ugnaredha de casu
2.
si mi zogat in ungras lu pisto! ◊ si lu leo mi cascat in ungras! ◊ sa Confederatzione Sindicale Sarda est créscia, portat dentes e ungas (E.Spiga)◊ farabbutu, bae za mi colas in ungras carchi die!◊ …infines mi sezis intradas in ugnas!
3.
lah, drommiu in s'unga si nc'est, castiendi sa televisioni
Terminologia scientifica
crn
Etimo
ltn.
ung(u)la
Traduzioni
Francese
ongle,
griffe,
serre
Inglese
claw,
nail
Spagnolo
uña,
garra
Italiano
ùnghia,
artìglio
Tedesco
Nagel,
Kralle.
úna , art, agt, prn Definizione
art. chi s'impreat cun númene fémina: si apòstrofat sèmpere candho si agatat ananti foedhu chi cumènciat cun vocale e no si ponet candho su nm. portat un'agt. nau a ispantu o cun ironia (es.: bella domo ti as fatu! ◊ màchina manna s'at comporadu, balla!◊ bellu mastru ses, a ti currèzere su maniale!); s'impreat coment'e prn. po fémina (o fintzes cosa, chistione, fata) bastat chi siat
Modi di dire
csn:
una ma una, mih! = una própiu bella, bona, de sas menzus; a una a una, a unas a unas = a unedhas, una per borta; sa una = un'ora apustis de mesadí, sa primu ora de su merí, o fintzas apustis de mesunoti; totu in d-una (totinduna) = induninduna, totu a una borta, de botu, de un'improntu; unas (+ agt. numerale) = a fúrriu de…, de prus a mancu…
Frasi
una borta e duas bi apo a èssere andhadu a cussu logu!…◊ una borta Lussu depiat benni a Bidhanoa a fai una parlata ◊ in su celu dhui at una nui manna ◊ si bi at una cosa chi no mi piaghet est a fàghere male ◊ in su cungiau dhui at una mata sicada
2.
si ch'est fata sa una: est ora de ghirare! ◊ una ma una, mih, chi ti ndhe as chircadu, de fémina! ◊ si m'iscurtates, bos ndhe conto una chi fachet a rídere
3.
fint unas chentas amigas, unas chentu berbeghes
Etimo
ltn.
una
Traduzioni
Francese
une
Inglese
a (n)
Spagnolo
una
Italiano
una
Tedesco
eine.
ungèdha , nf: unghedha,
ungredha Definizione
sa catzola de unos cantu animales, a pígiu de corru grussu meda chi portant in pódhighes (unu ebbia su cuadhu, s'àinu, duos sa craba, sa brebè, su boe) a manera de pòdere camminare
Sinonimi e contrari
gàlia,
ungrale
Frasi
usciandhe su mannale ndhe li moiant sas ungedhas, sa coa, sas puntas de sas urícias ◊ abbruschiendi etotu tocat a ndi dhi bogai is unghedhas, a su procu
Cognomi e Proverbi
smb:
Ungredda
Terminologia scientifica
crn
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
onglon,
sabot
Inglese
nail,
hoof
Spagnolo
uña,
pezuña
Italiano
ùnghia,
zòccolo
Tedesco
Klaue,
Huf.
zunchèta , nf: giuncheta* Definizione
cagiau chi si ponet in istrégiu de giuncu (frúscia, frussella), ma fintzes giodhu
Sinonimi e contrari
giodhu,
mezoradu
Frasi
tziu Berte aiat imbudhidau una preda de ribu pro fàchere sa zuncheta ◊ custu pastore lis partit fintzas sos malunes de sa zuncheta, a sos bichinos
Traduzioni
Francese
jonchée
Inglese
junket
Spagnolo
lácteo que queda en una encella
Italiano
giuncata
Tedesco
Quark.