chimíre , vrb Definizione
nau de erbas, fàere o bogare sa chima o candhelita ue faent su frore
Sinonimi e contrari
abbrabai,
abbrossare,
frunzire 1,
inchimire,
inceurrare,
ingrilliri,
tidhire
/
folai,
indobiri
Frasi
beda, tzicória, litos betzos e gai si che chimint comente intrat beranu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bourgeonner
Inglese
to sprout
Spagnolo
germinar,
brotar
Italiano
germogliare,
fare il gètto o stèlo di alcune èrbe
Tedesco
sprießen,
treiben.
chirighitài , vrb Definizione
fàere su chirighiri
Sinonimi e contrari
tzilighitare,
ischizire 1
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
chatouiller
Inglese
to tickle
Spagnolo
hacer cosquillas
Italiano
fare il sollético
Tedesco
kitzeln.
costanàre , vrb: acostanare Definizione
fàere costanas, freaduras
Sinonimi e contrari
friai,
malandrare,
piticare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
érafler,
écorcher
Inglese
to produce a sore in sthg
Spagnolo
escocer,
rozar
Italiano
fare guidalésco
Tedesco
Druckschaden machen.
criài , vrb: criare,
criari Definizione
fàere s'ou, nau de pudhas e pigiones; nau de àteros animales (ma fintzes de féminas), fàere su fedu, su criu; nau de is sèmenes, tzeurrare; po fàere nou, imbentare, fàere de su nudha, si narat puru, ma méngius, creai/creare, fintzes si est craru chi est su matessi vrb. / no cantat e no criat = nadu de unu, chi no narat nudha, chi est acoment'e nisciunus, fatu e lassadu
Sinonimi e contrari
agnare,
illierare
/
intzeurrai
Frasi
sas pudhas sunt totugantas criendhe ◊ sa pudha mia dogni die criat in sa de compare: no ndhe la poto isvitzare de peruna manera! ◊ ite arratza de pudha chi det èssere a criare un'ou goi mannu!
2.
si mi est criada sa fémina
3.
est una fada chi at criadu Deu ◊ su santu chi l'at criadu, si lu tenzo!…
4.
a sas primas abbas, in atunzu, comintzat a criare su pàsculu
Etimo
ltn.
creare
Traduzioni
Francese
pondre des œufs
Inglese
to make the egg
Spagnolo
poner los huevos
Italiano
fare l'uòvo
Tedesco
Eier legen.
degogliài, degogliàre , vrb: degolgiai,
degollai,
degollare,
degullare,
degulliare,
digogliai,
digogliare,
digollare,
digugliare Definizione
segare sa conca, pònnere istrópiu, fàere bisestru, dannu mannu a gente, animales o a cosas, distrúere, matzigare; fintzes fàere burdellu, moida a meda, coment'e segandho cosa, gherrigiandho, immarrire
Sinonimi e contrari
isconcai,
sugai
/
bisastrare,
destrossai,
fragiare,
idegollai,
istragare 2
Frasi
Giudita at degogliadu a Oloferne ◊ Erodes at fatu degollare pitzinnos innotzentes
2.
a su pastore li ant degogliadu sa robba ◊ ant degogliadu una punta de chercu ◊ de milli versos no ndhe valet unu ca sunt totu degogliados, isempiados ◊ apustis chi aus degollau totu seus cricandho de ndhe torrare a bia sa limba ◊ cussos machinàrios in sa mina digogliaiant che moledha de cafè ◊ sa màchina ti podet digollare!
3.
su bentu degògliat sas fozas, las atapat e forfígiat ◊ chentza dentes no poto degullare sa cosa tosta ◊ a punzos e a bucicones mi l'ant totu degogliada (G.Ruzzone)◊ su bentu forti at digogliau totu is matas ◊ s'istrubberi digúgliat totu su chi usat
4.
su pitzinnu fut tota sa die digúglia digúglia ◊ seu totu digogliara!
Etimo
ctl., spn.
degollar
Traduzioni
Francese
décapiter,
massacrer
Inglese
to behead,
to slaughter
Spagnolo
decapitar
Italiano
decapitare,
fare strage,
massacrare
Tedesco
köpfen,
enthaupten,
niedermetzeln,
massakrieren.
desatinài, desatinàre , vrb: disatinai,
disatinare Definizione
nàrrere disatinos, isciolórios, irbariones, machines, cosas chentza fundhóriu
Sinonimi e contrari
ilbarionare,
istantariare,
sciolloriai,
strolicai
2.
ite ndhe azis de bos disatinare pari pari brighendhe? ◊ no bidet s'ora de mi disatinare!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
déraisonner,
radoter
Inglese
to rave,
to do reprehensible things
Spagnolo
delirar,
desvariar,
desatinar
Italiano
farneticare,
fare còse riprovévoli
Tedesco
faseln,
Narrheiten begehen.
destrossài, destrossàre , vrb Definizione
fàere destrossa, fàere a orrugos, arruinare totu
Sinonimi e contrari
agigotare,
degogliai,
ifasciare,
isciasciai,
iscruncassare,
secare,
truncai
Frasi
destrossada est sa cadena de s'ómine cautivadu
Etimo
ctl., spn.
destrossar
Traduzioni
Francese
mettre en pièces,
massacre,
endommager
Inglese
to brake to pieces (to tear),
to damage heavily
Spagnolo
destrozar
Italiano
fare a pezzi,
scémpio,
disastrare
Tedesco
niedermetzeln.
fàchere , vrb, nm: fàe 2,
fàede,
fàere,
fàghere,
fai 1,
fàiri,
fari Definizione
su mudare ideas, abbisòngios e foedhos a cosas, a cumportamentos, atziones: css. cosa chi acontesset si podet cunsiderare unu fàere e po cussu etotu su foedhu podet tènnere significaos meda (fintzes cussu de mudare, cambiare una cosa o a unu = itl. rendere + agt)/ ind. pres. 1ˆ p. sing. fàcio, fàciu, faco, facu, fasso, fatzo/-u, fato, ind. imp. 3ˆ p. sing. fiat = faghiat, 3ˆ p. pl. faghimis; cong. 2ˆ p. sing. fetzes, 3ˆ p. sing. fetzet, 2ˆ p. pl. facadas, 3ˆ p. pl. fetzent; pps. fatu; ger. fachendhe, faendho, faghindhe, faindhe, fatendhe, fendhe, fendi, fendu
Sinonimi e contrari
agnare,
bastare,
bíncere,
crèschere,
iltare,
importai,
piàghere,
piòere,
tratèniri
| ctr.
nàrrere
Modi di dire
csn:
a fàghere meu, tou, sou… = si fia deo, si fis tue, si fit isse…, a pàrrere meu o si fit a fàghere comente creo deo, tue, isse…; fàgheresi de…, fàghere su (+ agt., nm.) = betàresi a…, fai fintas de…, o fintzas fai o imparai a fai ccn. trabballu; faisí cun ccn. = fàghere abbitu cun d-unu, cun d-una, fàghere cun d-unu, andhare de acórdiu; dàresi a fàghere = mòeresi faghindhe fortza, carchedhendhe, e gai; fàghere de bisonzu = andhare de su corpus; fàghere bisonzu, unu bisonzu = fàghere carchi cumandhu, faina, dovere; fàghere bisonzu a unu = serbire, bisonzare a unu pro ccn. cumandhu, azudu o faina; fàghere a niedhu = fàghere ledàmine niedhu; fàghere su fídigu in buca = bombitare fele; fàghere abba = pròere, (in cuguzu: pissiare); fàghere linna, landhe, binzina, peta, votu, zente = circai, corbai, segai linna, circai e arregòlliri làndiri, pònniri binzina a sa màchina, bociri un'animali e cuncordai sa petza, impromiti a sèi etotu ccn. cosa o pigai unu determinu, circai, corbai genti po agiudu; fàghere s'isterzu = isciacuai, limpiai s'istrexu imperau papendi o coxinendi; èssere (nau de una cosa) a chie si ndhe faghet = dhoi èssiri cosa, bastus chi unu dha circhit, bastus chi unu s’acudat; fàghere in una cosa (de papai, de ispàssiu)= fai una cosa cun prexeri, cun gustu; fàgheresi chi… = crei, fai su contu ca…; fàghere a unu pro èssere… = pessare, crere chi est…, assimbillai a…; fàghere, fàiri a… (+ vrb.) = èssere possíbbile, andhare bene a fàghere una cosa; fàghere de manos, de pes = mòere sas manos, sos pes; si as de fàghere… = chi no tenis àteru de fai, chi bolis pigai corpus…; avb.: fàghere a (+ númene deverbale cun desinéntzia in -ura: dadura, fuidura, messadura, rugadura, piscadura, e gai); fàghere a gana mala, a dolore de mata, a bómbitos, a cussos = batire sa gana mala, su dolore de mata, e gai; fàghere a cantos = segai a arrogus, arrogai; fàchere a ischire, a cumprèndhere, a bídere = dare a ischire, ispiegare, ammustrare; fàghere a… (+ vrb;) = esser bonu a…, serbiri a… (+ vrb.); fàghere a (+ vrb. inf.) = determinare su chi narat custu vrb.: faghet a ríere, faghes a prànghere, fato a faedhare
Frasi
ajó, faghide pro achipire! ◊ ancora no ant cumintzadu a fàere s'istrada ◊ su grideri fiat su giru de sa bidha ghetendi sa grida ◊ ajó ca sa faina cheret fata: comente faghimus, totu a s'atenta o a tretu tretu? ◊ facassí coràgiu! ◊ chena s'amada cumpagna, in su mundhu ite che fato? ◊ su malu fàghere no cumbenit e neunu ◊ si as de fàghere, beni a mi tocare, ca bides sa música!…◊ su fàchere, abberu, za est disaogu! ◊ fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ tui tenis unu fai disconnotu!
2.
est pigau a montes a fàghere linna a su fogu ◊ candho bi at fogu fuidu cheret fatu zente, ca in pagos est malu a bínchere ◊ margiani iat fatu votu de fai unu conillu!…◊ at fatu votu de no torrare a fumare mai prus ◊◊ fàghere a (+ agt., nm.): mancari fachendhe a pastore, ischiat a lèzere e a iscríere ◊ Mussi Gallone at fatu su dormitu ◊ no fetas su tontu: rispondhe a tonu! ◊ mih, como deo mi fato de su moltu e tue pianghes! ◊ candho lu cramant a carchi cosa faghet su surdu
3.
bastare: no mi l'at fata su mànigu e so famidu ◊ no ti l'at fata totu s'ora chi che fis in ziru?! ◊ custu sèmene za mi la faghet pro cussu tantu de terrinu ◊ no bi l'at fata su sonnu: at drommidu tropu pagu! ◊ su tempus non bi lis faghet mai, tenent sempre presse meda
4.
angiai: ocannu medas berbeghes sunt faghindhe a croba, a mascru, a fémina ◊ bi at berbeghe chi no ndhe podet fàghere s'anzone
5.
crèschere, lòmpere: su trigu ocannu no bi at fatu ◊ sas arburedhas chi amus prantadu za sunt faghindhe ◊ custu trigu est fatu e che cheret messadu ◊ custu casu si est totu faghindhe ◊ sa pira antoniessale est bona candho si faghet ◊ sa patata cheret semenada in terra filigalza, ca bi faghet meda ◊ inoghe no che faghet mancu erba ◊ su priucu fachet in sa lana suchidosa ◊ in is méngius terras dhue faet su trigu, s'órgiu e s'avena
6.
èssere possíbbile, andhare bene, èssere deghile: cun is macos e cun is santos non faet a brullae ◊ fait a passai de custa parti puru po intrai a domu ◊ no at fatu a che acusiare deo e apo mandhadu ◊ si no seus in duus, no fait a fai custu trabballu ◊ cussa cosa, si faghet, si faghet, ma si no faghet si lassat! ◊ candu ndi est artziau fadiat a dhu timi! ◊ custu mignanu no at fatu a bènnere
7.
bínchere, arrennesci: in su mercadu oe sa cosa est a chie podet fàghere innantis ◊ nois faghimus prima de a tie ◊ candho nos gherraimus, isse mi la faghiat sempre ca fit prus mannu ◊ a solu no bi la fato: beni ca mi azuas! ◊ sa musca la faghet a su leone ◊ dèu a solu no nci dha fatzu!
8.
tratènnere, abbitai: bae ma no ti che fetas inie! ◊ no as a èssere creindhe chi mi ndhe fato inoghe, no: deretu mi che torro! ◊ intzandus mi faremu mera cun Giuanni /8a. èssiri o andai de acórdiu: cantu male acheridu mi apo giutu ti ndhe paltas cun chie faghes como ◊ no semus e ne faghimus prus umpare ◊ "Bah, teneisí a contu: no seis genti chi feis cun mei!" - e si ndi andat ◊ at naturale gasi bonu chi isse faghet cun totugantos ◊ si bi faghides, compà, deo bos dao custu e bois mi dades cussu!
9.
isse faghiat in su pane assadu ◊ in su casu za bi fato, mih! ◊ inoghe no che ndhe faghet de eletritzista: sos chi benint abbarrant carchi mese e poi si che andhant ca no los pagant ◊ in logu de cumpanzia za faghet, isse, mih! ◊ si non bi as fatu inoghe non bi as a fàghere in perunu logu, ca ses mandrone! ◊◊ custu pabilu faghet a iscríere ◊ cust'erba faghet a manigare ◊ custa est cosa chi faghet a tizirire ◊◊ tempus faghet mi aiant cunfirmadu de s'arresetu de babbu tou inoghe ◊ fait tres annus a ocannu ◊ su pipiu oi fait is annus ◊◊ eo mi faghia chi ndhe connoschiades, de cussa zente ◊ issu si fait ca iscít e no iscít nudha! ◊ ti fia faghindhe fizu de fulanu ◊◊ bos lu fato a ischire comente est ◊ sas peràulas nadas a s'iscuja li faghiant a cumprèndhere chi…◊ fadidha intrai a sorri tua!◊◊ det ischire sa fera de su monte chi oe la tenet de fàghere cun megus ◊◊ si no bi at iscala che fato a brincadura ◊ su fenu cheret fatu a messadura, sa fae frisca cheret fata a bodhidura ◊◊ e ite mi ndhe faghet a mie, si tue ti che andhas? bae! ◊◊ si as de fàghere, beni e tòcami ca bides sa música!…
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no at it'e fàghere s'oju si ndhe bogat ◊ su bonu fàghere no morit mai
Etimo
ltn.
facere
Traduzioni
Francese
faire,
réaliser
Inglese
to do
Spagnolo
hacer
Italiano
fare,
eseguire,
agire,
procèdere,
produrre,
realizzare
Tedesco
tun,
machen.
frisciàre 1 , vrb Definizione
genia de sonu chi faent is gatos candho funt firmos sérios coment'e dormindho
Sinonimi e contrari
aggrogotai,
arrasai,
grunnire,
igrisai,
raulare,
runidare
Frasi
a frisciare frísciat s'atu
Terminologia scientifica
bga
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ronronner
Inglese
to purr
Spagnolo
ronronear
Italiano
fare le fusa
Tedesco
schnurren.
immulzàre , vrb: immurgiare,
immurzare,
irmurjare,
irmurzai,
irmurzare,
ismugliare,
ismulzai,
ismurzare,
smurzai Definizione
papare a mengianu, fàerei s'immúrgiu
Sinonimi e contrari
gustai,
murzai
Frasi
a s'ora de ismulzai mi pichetu tres fogatzas ◊ bàtindhe su conchedhu de su giodhu ca immurzamus! ◊ mi apo irmurzadu una bella supa de late ◊ irmúrjati antis de tucare! ◊ nonna e neta si sunt postas a immulzare ◊ a bustare e a ismugliare bi fiat sa matessi bundhàntzia ◊ su fizu est irmurzàndhesi a pane e casu
Cognomi e Proverbi
prb:
chini cenat a binu irmurzat a abba
Etimo
spn.
almorzar
Traduzioni
Francese
prendre son petit-déjeuner
Inglese
to breakfast
Spagnolo
desayunar
Italiano
fare colazióne
Tedesco
frühstücken.
incartài , vrb: incartare Definizione
imbodhigare cosa, pònnere in paperi; obbrigare a unu cun calecunu iscritu, fàere cuntratu; rfl. giare o impromitire s'ànima a su dimóniu; giogandho a cartas, abbarrare cun cartas in manu chi no cuncordant impare po pòdere serrare sa giogada
Sinonimi e contrari
imbodhiai
2.
su cuntratu dipendhiat de su tantu de sa robba: cun prus de dughentas chimbanta berveghes incartaias pro chimbe annos ◊ chie cheriat imparare un'arte s'incartaiat cun d-unu mastru pro unu tantu de annos
3.
no fit un'istincu de santu, tiu Nigola, ma no fit mancu incartadu a su dimóniu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
envelopper
Inglese
to come to a written agreement
Spagnolo
envolver,
encartar,
encartarse
Italiano
incartare,
obbligare uno con scrittura,
fare un patto col diàvolo
Tedesco
in Papier einpacken,
einen Vertrag schließen,
sich dem Teufel verschreiben.
inchimentàre , vrb Definizione
fàere chimentu, boghes, burdellu
Sinonimi e contrari
abbochinare,
batugliare,
chichigliare,
intrigliare,
stragamullai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tapager
Inglese
to make a noise
Spagnolo
alborotar
Italiano
fare strèpito,
chiasso
Tedesco
Lärm machen.
inciorodhàre , vrb: intzarodhai,
intzorodhare,
intzurudhare Definizione
betare apare a s’afaiu, chentza critériu, fàere un’ammesturitzu de cosas diferentes, fàere un’atzorodhu trebballandho, foedhandho; fintzes isciúndhere a meda, a tropu, cosas de papare
Sinonimi e contrari
aciapuciae,
ciorodhai,
impiastai,
improdhai,
inciapugliare,
inciobodhare
Frasi
ita totu est intzarodhendu cussu fac'e tontu?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gâcher,
faire grossièrement
Inglese
to mess up
Spagnolo
chapucear
Italiano
fare pastìcci
Tedesco
Pfuschereien machen.
incungiài, incungiàre , vrb: incunzare Definizione
arregòllere s'incúngia, is laores o àteru chi produet sa terra, a domo, a magasinu; arregòllere e chistire, assentare in su logu, fintzes batire a domo calecuna cosa; mantènnere o istare isserrau
Sinonimi e contrari
coglire,
coltoire,
remonire
/
inserrai
Frasi
chini messat incúngiat ◊ geo sèmeno, incúngio e béntulo
2.
de tantas peràulas ndhe apo incunzadu unu sacu de fàulas ◊ dhoi at genti chi pentzat isceti a incungiai dinai ◊ cun sas manos bostras murghides e incunzades su late
3.
cussa cosa incungiaidha in su calàsciu ◊ a una certa ora tocat a incungiai is pudhas ◊ candho si ammamabant sos crapitos, sas crapas fint incunzadas in sa mandra ◊ est abarrau otu diis incungiau in s'aposentu ◊ dhu possant ingungiai in d-unu presoni nou!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
engranger
Inglese
to harvest,
to keep the harvest
Spagnolo
encamarar,
cosechar
Italiano
fare la raccòlta,
ripórre il raccòlto
Tedesco
ernten,
die Ernte einbringen.
inghiràre , vrb: inghiriare,
ingiriai,
irghiriare Definizione
pònnere in mesu una cosa o a unu (fintzes po dhu cassare, po dhu bínchere de ccn. manera) o istare a inghíriu, passare a inghíriu; fàere su giru, passare de un'àtera parte po lòmpere a unu tretu, a unu logu; abbarrare andhandho e torrandho, in giru, po bíere, o fintzes perdendho tempus
Sinonimi e contrari
acircai,
afurriare,
arrodeare,
incircai,
mobietai,
vorriare,
zirare
/
aggrucare,
atraessare,
inghiriotare
Frasi
falat sa néula de sa sorte inghirandhe sas élighes ◊ sa tràbila de s'impinnu l'at fata inghiriare a intundhu de sa créjia ◊ burrincu est abbituau a ingiriai in sa mola ◊ si ant inghiradu a nois in mesu ◊ sa famíllia s'inghiriabat su focu ◊ los at inghiriados su fogu, azummai che los aiat brusiados in mesu ◊ si l'ant inghiriadu fintzas chi che l'ant cumbintu ◊ fit fachendhe carchi zestru chin sas manos irghiriandhe a fúrriu de su fochile ◊ sos carabbineris l'ant inghiriadu e tentu ◊ soe afrebbada: mi depet èssere inghiriandhe s'ifruéntzia!◊ a s'impudhile nos fit inghiriandhe su sonnu
2.
bae e inghíria ca inoghe no faghet a colare! ◊ sa carrela fit irfossada, no faghiat a colare e semus inghiriados de s'àtera bandha
3.
in su monte ant cumintzau a inghiriare pro godire s'àghera frisca ◊ a su síndhigu li ant fatu inghiriare totu s'iscola noa ◊ su logu inghiriadilu totu a bídere si est bonu d'erba! ◊ ite ses inghiriendhe ancora inoghe e no andhas a su cumandhu?! ◊ bi lis namus e mutu: abbite istamus inghiriendhe?!
4.
gei ndi at a portai de àngius ingiriaus, cussu, candu at a morri!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
entourer,
faire le tour
Inglese
to surround,
to trick,
to do one's rounds,
to search
Spagnolo
rodear
Italiano
circondare,
attorniare,
contornare,
circüire,
fare il giro,
perlustrare
Tedesco
umgeben,
umringen,
umgarnen,
umlaufen,
absuchen.
ischitíre , vrb Definizione
pigare o seberare cucu o paris e bogare in duos a s'ingrundha donniunu unu tanti de pódhighes (chi faent a suma unu númeru cucu o paris) po bíere a chie tocat una cosa (binchet chie at intzertau sa categoria chi at isceberau), po cumenciare su giogu o àteru, decídere a chie tocat calecuna cosa
Frasi
ischitimus a bídere a chie tocat a comintzare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
établir à qui est le tour dans un jeu
Inglese
to make deciding game
Spagnolo
sortear
Italiano
fare lo sparéggio
Tedesco
den Entscheidungskampf ausfechten.
ispallaritzàre , vrb Definizione
inartare is codhos, fàere de codhos coment'e po nàrrere chi de su chi at inténdhiu o dhi ant pediu no ndhe ischit, no ndhe dh'importat
Sinonimi e contrari
incodhare,
ingropire
Traduzioni
Francese
hausser les épaules
Inglese
to shrug
Spagnolo
encogerse de hombros
Italiano
fare spallucce
Tedesco
die Achseln zucken.
istimpidàre , vrb Definizione
pigare un'istimpida, una cadha, pelea o múngia manna
Sinonimi e contrari
cansai,
fadiae,
istracare,
peleai,
strachedhai
| ctr.
pasai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
peiner,
se fatiguer
Inglese
to work hard
Spagnolo
darse un tute,
cansarse
Italiano
fare una sfaticata
Tedesco
sich abschinden.
martinicàre , vrb Definizione
bèndhere o comporare a martinica (e aprofitandho puru de s'apretu)
Sinonimi e contrari
aggangae,
aggrangugliare,
aggangulitare,
apuligare,
atuduxare,
strossai,
studugai
Frasi
sa zente in tempus de gherra fit totu martinichendhe a bétia apare ◊ issu at martinicau ca sa cosa fiat cara meda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prêter à usure
Inglese
to practice usury
Spagnolo
prestar con usura
Italiano
fare strozzinàggio
Tedesco
wuchern.
nobenàre , vrb: nobinare,
noinare,
nughinare,
nuinare Definizione
fàere is nuinas; istare a su prega prega aifatu de ccn. de malintesa, chi no bolet iscurtare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire une neuvaine
Inglese
to pray novenas
Spagnolo
hacer novenas
Italiano
fare le novène
Tedesco
die Novene beten.