Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

bonesamènti , avb Definitzione a sa bona, chentza pentzare in su malu, chentza dhue pònnere ancu, duda, in sa cosa Sinònimos e contràrios bonicamente Tradutziones Frantzesu avec bonhomie, débonnairement Ingresu good-naturedly Ispagnolu con cordialidad Italianu bonariaménte Tedescu gutmütig.

caulàda , nf Definitzione papare fatu de càule; cosa essia, andhada o fata male 2. za l'as fata sa caulada!… Terminologia iscientìfica mng Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mets préparé avec des choux Ingresu cabbage-soup, blunder Ispagnolu comida hecha con col, tontería Italianu cavolata Tedescu Kohlgericht.

certài , vrb: cheltare, chertare, chestare Definitzione pigare foedhos s'unu cun s'àteru, foedhare a boghes s'unu contr'a s'àteru; nàrrere foedhos de briga e fintzes de ammeletzu a unu / certai a unu = dare una briga a unu; certai de pari a pari = brigare s'unu cun s'àteru Sinònimos e contràrios abbetiae, briare, brigociae, cuntierrare, ghirtare, irvapiare, pabarotare, pletare, trilliare Frases mairu e mulleri funt sempri certendi: ma poita s'ant a èssi cojaus, si no si podenta biri?! ◊ sas dies mias, duncas, passare las devo chertendhe? ◊ ant certau e arropaus puru si funt 2. dh'iat tzerriau su maistu e dh'iat certau ◊ dèu dha certai sempri, a sorri mia Sambenados e Provèrbios prb: candu unu non bolit, duus non certant Ètimu ltn. certare Tradutziones Frantzesu se quereller avec qqn., gronder Ingresu to quarrel, to scold Ispagnolu pelear, reñir Italianu diverbiare, bisticciare, sgridare, redarguire Tedescu streiten, schelten.

chin , prep: cun Definitzione foedhu chi si ponet innantis de is númenes po bòllere inditare cumpangia, manera, aina e àteru (fintzes suma, s’idea de contras a…)/ cun deo, cun mei, cun megus, cun tegus, cun isse, cun a isse, cun custu, cun a tie Sinònimos e contràrios paris / a / contra | ctr. chentza Maneras de nàrrere csn: cun totu chi… = mancari; cun chi… = si; die cun die, annu cun annu, mese cun mese = donzi die/die die, donzi annu, donzi mese; pònnere una cosa (o a ccn.) cun àtera/u = pònniri impari, ma fintzes aparagonai Frases semus andhados paris cun bois ◊ sas mamas crabarissas disizant un'àteru basu e nois cun a issas (G.Maieli)◊ abbarra cun megus, ca est note ◊ est beniu cun sa mulleri ◊ mamma fait fatuvatu su pani cun tamàtiga 2. su preide cumènciat is gòcios cun boghe bene intonada, brindhandho a dhi arrespòndhere ◊ segamus su casu cun sa lepa ◊ sa cosa chi faghet si leat cun sa furcheta ◊ s'iscriet cun sa pinna ◊ cun su dinai no si podit comporai totu ◊ deo non bio prus, ma chi tue mi ascurtas bene apo a bíede cun is ogos tuos ◊ dhi at torrau sa scera chin d-unu piciochedhu 3. fit a turunzu e a maledissiones chin su tempus ◊ la tenzo cun tegus pro su dannu chi mi as fatu ◊ seu inchietu cun issu ◊ ita tenis cun mei?! ◊ sa giustítzia ant domandau: "Cun chini suspetais?" e is fraris ant arrespostu: "Cun nisciunus!" ◊ no tenzo dépidos cun a tie! ◊ si est inchietau cun sa mulleri chi at guastau sa pingiara 4. cun chi tue mi dias isperàntzia dae me sa tristura ch'est lontana (M.Murenu)◊ deo, cun totu chi apo mente abbiza, s'ànimu no mi bastat chi lu conte ◊ cun totu chi as s'istúdiu, cosas medas no las ischis 5. como chi ant fatu su lagu amus s'abba annu cun annu ◊ istaiat die cun die cun su sonete a codhu ◊ issa l'iseteit die cun die, annu cun annu 6. 6.custu cun cussu faghet su tantu ◊ una cosa cun s'àtera faghet meda ◊ no mi as a pònniri a Franciscu cun Andria?!… Meda méglius Franciscu! Ètimu ltn. cum + in, cum Tradutziones Frantzesu avec Ingresu with Ispagnolu con Italianu con Tedescu mit.

cunfigiméntu , nm Definitzione su cundhimentu chi si faet fríere in s'ógiu po unu papare (chibudha, pedrusèmene, àgiu e àteru) Sinònimos e contràrios fridura, sufrissu Frases apu fatu su cunfigimentu po su sucuvà Tradutziones Frantzesu hachis à base d'oignons que l'on fait rissoler avec des aromates Ingresu sauté Ispagnolu sofrito Italianu soffritto Tedescu angebratenes Gemüse.

dangheràre , vrb: dengherare Definitzione pigare a frandhigos, a imbérrios, a denghes Sinònimos e contràrios addengae, ammelindrare, imberriare, imbimbinare Frases como si chi mi sento sana e frisca, dae maridu meu dengherada! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu gâter avec des cajoleries Ingresu to spoil coaxing Ispagnolu mimar Italianu viziare con moine Tedescu verhätscheln.

distèsa , avb Definitzione tratare una cosa o faedhare a sa d. = cun intertenimentu, a fundhu, naendho totu su chi dhu’est de nàrrere Frases s'algumentu si diat chèrrere tratare a sa distesa Tradutziones Frantzesu avec beaucoup de détails Ingresu diffusely Ispagnolu con detalles Italianu diffusaménte Tedescu ausführlich.

farígu, fàrigu , nm Definitzione una parte de sa farra, bona prus che àteru po animales; a logos, órgiu móliu po animales; símbula grussa; coment'e farra de orrunchinadura de linna chi faent unos cantu bobbois candho sa linna est bècia; a logos, su frore de su binu, su frore de su samucu; in cobertantza, fintzes brutore, muga, sordi / terra de bonu farigu = a matza de castàngia, fatia, isorta che farina Sinònimos e contràrios farrixedha, popoine Frases po fai s'ambulau si coit su farigu ◊ su canistedhu si bestiat a festa chin sa biancura de su farigu nou 2. béciu fut Batista Nuxis, ca portada su farigu in is genugus! Sambenados e Provèrbios smb: Farigu Ètimu ltn. farric(u)lum Tradutziones Frantzesu farine avec de la repasse Ingresu flour with fine bran Ispagnolu harina con moyuelo Italianu farina con cruschèllo Tedescu Kleienmehl.

friuvógu , nm Definitzione calidesa de corpus, budhidore, atacu de callentura cun titivrios Sinònimos e contràrios cdh. caldafriosa Frases est su friuvogu cun sa callentura chi dhi fait arrallai averionis (R.Frésia) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fièvre avec des frissons de froid Ingresu fever with cold shivers Ispagnolu fiebre con escalofrío Italianu fèbbre con brìvidi di fréddo Tedescu Fieber mit Schüttelfrost.

frundhàre , vrb: frundhiare, frundiai Definitzione tirare a passígia, iscúdere o imbolare a frundha; fuliare, betare a s'àliga Sinònimos e contràrios arremilai, frumbulare, infrundulae / foliai, frundhire, iscavulai, sciuliai 1 2. duos bratzos che dha sunt istesiandhe e frundhiandhe a cara a inue fut Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lancer des pierres avec la fronde Ingresu to sling Ispagnolu hondear Italianu frombolare Tedescu schleudern.

gamedhàre , vrb: amedhare* Definitzione betare apare totu a unu duos tàgios de bestiàmene, avesare is angiones a abbarrare impare cun is àteros, is pegos noos a abbarrare in su tàgiu, a cònnoschere su pastore, ammasedare; nau de gente, fàere amedhu, avesare a istare impare cun is àteros Sinònimos e contràrios abbamare, acedhae, achedhonare, aggamai, aggrustare, ammeschiare, ingamai | ctr. iscamedhare, stagiai Frases sas balenas allatant che a sos animales chi gamedhamus Tradutziones Frantzesu socialiser, habituer un animal à vivre l'un avec l'autre Ingresu to socialize Ispagnolu acostumbrar al ganado a vivir en el rebaño, socializar Italianu abituarsi alla compagnìa, socializzare Tedescu vergesellschaften, sozialisieren.

ilborrocàre, ilborrochiàre , vrb: isborrocare Definitzione su essire, su cumenciare de calecuna cosa cun fortza, a s’airada, a meda, betare a terra, isconciare; fintzes foedhare male, a frastimos, pigare a boghes Frases càglia chi mi sicas! - ilborrocat sa rosa tota fele ◊ isborrocat riendhe a tota gana Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu sortir avec violence, jaillir, éclater Ingresu to pelt (down), to burst out Ispagnolu irrumpir Italianu erómpere, scrosciare Tedescu hervorbrechen, rauschen.

incaúngiu , nm: ingaugnu, ingaúngiu, ingaunzu Definitzione cosa, mescamente prus de sustàntzia (casu, petza, e àteru), chi si papat impare cun su pane e dhi giaet prus sabore Sinònimos e contràrios agonzu*, armíngiu cumpànigu, gaúngiu Frases si donant su pani sentza de ingaúngiu ◊ in tempus antigu ni pani e ni ingaúngiu ◊ zughiat càriga a ingaunzu ◊ ndhe at furadu unu tzichi però papadu si dh'at a murrúngiu ca no at agatadu s'incaúngiu! ◊ dhi apu bitiu su murzu: pani, ingaúngiu e binu ◊ mi soe iscarésciu ca buxia arrecàpidu e ingaúngiu in sa tasca e non apo mancu papau Terminologia iscientìfica mng Tradutziones Frantzesu ce que l'on mange avec du pain Ingresu companage Ispagnolu companage, condumio Italianu companàtico Tedescu Zukost zum Brot.

inghitài, inghitiài , vrb: unghitai Definitzione betare is ungas in su sensu de leare a furadura; iscúdere, betare cun s'unga, mescamente nau de su giogu chi si faet lassandho andhare a cropu sa conca de su pódhighe a una muneda o àtera cosighedha po che fàere lòmpere a su cofedhu Sinònimos e contràrios afufai, apresai, arpiai, arrapagnare, arrapare 2, aungrare, craspuare, furai, irrobbare, runtzinare, sdorrobbai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu saisir avec les griffes, agripper (fig.) Ingresu to claw Ispagnolu agarrar Italianu artigliare Tedescu mit den Klauen packen.

innerbiàre, innerjàre , vrb: innerviare, irnerbiare, isnerviare Definitzione acropare, iscúdere cun nérbiu; fintzes istirare a tropu, segare unu nérbiu / i. unu boe = isarchilare Sinònimos e contràrios aciotai, aciotarai, afrustai, irbrunchiare, passillai Frases apo innerjadu sa lampizada de sa prepoténtzia a s'iscórria de s'issocadore 2. leendhe sa pedhitza peri sos oros, s'isterret creschendhe su tironzu fintzas a l'isnerviare a manera chi no aviscet a arrodulare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu battre avec un nerf de bœuf Ingresu to flog Ispagnolu azotar Italianu nerbare Tedescu auspeitschen.

isuzigàre , vrb Definitzione cricare, fàere pregontas, foedhare po bòllere ischire ccn. cosa de is àteros Sinònimos e contràrios dimandhare, ispreculare, isuguzare, precontare, speculitai Frases l'isúzigo bene, lu bato a su sou e, mih!, chi narat chie bi aiat in s'irrobbamentu! Tradutziones Frantzesu examiner avec attention Ingresu to examine very well Ispagnolu fisgar, escudriñar Italianu esaminare ben bène Tedescu gründlich untersuchen.

maciamúrru , nm: matemurru, matimurru, matzamurru, matzimurru Definitzione genia de supa cun pane o biscotos; pane cotu cun bagna; cosa fata a improdhu, male; matimurru dhu narant fintzes po avolotu, burdellu / fàghere a sa matzimurrina = a coredhu, a improdhu Sinònimos e contràrios martiguserzu, matimbródhiu, milciamuredhu / abbunzadura Frases cussa est genti chi no si acuntentat de papai matzamurru: bolit aligusta! ◊ mammai su civraxu tostau dhu coit a matzamurru 2. e ite ndhe naras de su matemurru chi sunt cumbinandhe sos zòvanos? ◊ custu coju essit unu matimurru! ◊ de totu custu matzamurru iat cumpréndiu ca megàt de si morri de fàmini Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu soupe de pain cuit avec de la sauce Ingresu bread cooked with sauce, mess Ispagnolu calandraca, sopa de pan y galletas, barullo Italianu mazzamurro Tedescu eine Brotsuppesorte, Brotbrei mit Tomatensauce, Hudelei, Heidenlärm.

mécus , prn: megus Definitzione prn. impreau agiummai solu cun sa prep. chin, cun, e agiummai solu po inditare cumpangia: chin mecus, cun megus = cun dèu; raru in megus (cosa chi propriamente su srd. narat intro meu) Frases tue beni cun megus ca andhamus a fàghere cosa! ◊ benide cun megus: bos apo a fàghere piscadores de ómines (Ev)◊ como fachies sos contos chin mecus! ◊ sa note colada Elias at dormiu chin mecus ◊ tochit, bèngiat, bèngiat cun megus! 2. ses restada in megus ◊ faco comente sos àteros ant fatu chin mecus ◊ peri chin mecus su tempus no est meta bellu ◊ aite vos chesciades chin mecus? ◊ fide as chin Deus e chin mecus? Ètimu ltn. mecum Tradutziones Frantzesu avec moi Ingresu with me Ispagnolu conmigo Italianu insième a me, in mia compagnìa Tedescu mit mir.

peleài, peleàre , vrb: apeliai, peliai Definitzione pigare pelea, matana, apeleu, múngia faendho cosa; istare a perrica abbetiandho po calecuna cosa chi si bolet Sinònimos e contràrios fadiae, ghimallai, matanare, penai, trumentai / apiliare, pedie Frases o Gesús santu ahi peleadu cantu as pro a mie! ◊ die e note peleo pro sas munzas chi mi leo ◊ za ndhe at peleadu, sa zente, de fàmine, in tempos de gherra!…◊ cantu pensas e faghes e peleas det a sa morte tua terminare ◊ pro èssere abberu ómine, unu depet peleare: sinono it'ómine est?! ◊ a peleare macos bi cheret passéntzia meda ◊ e chie bi la faghet a peleare tota vida zente dorta?! 2. est de diora peliendi po dhi bendi sa domu Ètimu spn. Tradutziones Frantzesu combattre, se fatiguer, demander avec insistance Ingresu to fight, to worry oneself, to ask insistently Ispagnolu pelear, pedir con insistencia, instar Italianu combàttere, affannarsi, chièdere con insistènza Tedescu kämpfen, streiten, sich abmühen, sich ängstigen, um etwas bitten (eindringlich).

pesadamènti , avb Definitzione in manera pentzada bene, cunsiderandho bene is cosas Tradutziones Frantzesu avec pondération Ingresu after careful reflection Ispagnolu ponderadamente Italianu ponderataménte Tedescu besonnen.

«« Torra a chircare