A, a , prep Definition
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Sentences
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Etymon
ltn.
ac, ad, aut
Translations
French
à
English
a,
an,
in,
at,
to
Spanish
a
Italian
a,
ad
German
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
àba , nf: ala,
àua Definition
arremu de sa carena de is pigiones chi dhis permitit de bolare; parte de is aeroplanos; sigomente is alas funt una a cada costau, s'impreat cun su significau de bandha, parte
Synonyms e antonyms
bandha,
cherru,
palte
Idioms
csn:
abbèrrere o istèrrere sas alas = bogai is alas po bolai, bolai; a cal'ala m'apo a dare?! = comenti apu a fai?!, ite médiu ndhe leo?!, cali scioberu depu fai?; dàresi a un'ala = trocirisí, ponnirisí a una parti; pèndhere a un'ala = ispendhentare; fàghere s'ala a unu = èssere o dàresi a s'ala de ccn., fàghereli sa parte, is partesas, difendendidhu; dare ala a unu = iscurtàrelu, dàreli atentzione e pònnere mente; donai alas a unu = dàreli alidantza; segai o spitzai is alas a unu = leàreli sas fortzas; fai calai o abbasciai is alas a unu = abbirgonzàrelu male; leàresi, pigai o pesai alas = leare àrchidos, crèresi tropu, pigai tropu cunfiantza; pinnicai is alas = in suspu, mòrrere; a s'ala de intro, de fora, de… = a parti de aintru, de foras,…; bivi a aba de sartu = foranu, a oros de fora, in sa bidha; ala de nasu = pinna, càriga, nàstula; ala de cossu, de giponi, de bentone, de camisa = coedha; furriare una bestimenta a s'ala mala = pònniri sa parti de aintru, aundi si bit sa cosidura, a parti de foras; sas alas de su pische = itl. pinne; sas alas de su fígadu = itl. lòbo; ala de mata = naes, fustes birdes; un'ala de tempus = unu tantu de tempus (meses, annos); un'ala de líbberu = una pàzine; un'ala de bestiàmene = unu tallu, una cedha; girai alas alas = istare a inghíriu de carchi cosa, totu ororu de fora
Sentences
puzone mannu zughet alas mannas, puzone minore alas minores ◊ subra sas alas de su pensamentu isparit cun sas nues che majia (A.Dettori)
2.
si che agateit a cudh'ala de riu ◊ dàedi a un'ala candho colat animales! ◊ dàdebbos, catedhutzos, a un'ala, ca est intrendhe su leone mannu! (Còntene)◊ ah, bois sezis: comente mai in custas alas, ite bonu bisonzu? ◊ dèu bivu a aba de sartu e is pudhas mias no istrobbant a nemus
3.
no potasta mancu abas de camisa candu as satiau su liminaxu de domu mia! ◊ ant brigadu e sunt abbarrados un'ala de tempus chentza si faedhare ◊ andhei a teracu ma mi fatei un'ala de bestiàmene e mi ponzei a sa sola ◊ su mortu dh'iant postu in duas alas de mata po ndi dhu calai a bidha ◊ candu s'ingenugais, isterri a Pitanu un'ala de fardeta!
4.
solu calecunu faghet s'ala a Cristos ◊ su prus forte fachiat s'ala a su metantzu ◊ dae li facher s'ala tue, fizu tuo est in cherta de mi sèdere a cabadhu! ◊ si tue no mi aias betadu s'ala, comente aia fatu a parare inoghe? ◊ mi fiat improdhendi una surra de atzarodhus po si ndi scutullai is abas! ◊ sanu e sentza neu, s'ala ti betet Deu! ◊ gi at coitau pinnichendi is alas…: a coranta annus s'est morta!
5.
gei ti nau chi alas alas su tzerpi cun trassas malas est girendi e ti burlitat! ◊ is brebeis impunnadhas a in ca creis e sighidhas alas alas
6.
a cal'ala nos amus a dare, a chie amus a cuntentare?!
Surnames and Proverbs
smb:
Ala, Aledda, Aleddu
Scientific Terminology
crn
Etymon
ltn.
ala
Translations
French
aile
English
wing
Spanish
ala,
parte
Italian
ala,
lato
German
Flügel,
Seite.
àba 1 , nf: abai,
àvia Definition
sa mama de sa mama, fintzes sa mama de s'ajaja
Synonyms e antonyms
ajaja,
bisàgia,
mannedha,
minnanna,
tiatia
Sentences
pipius, acrutzaisí a aba!
Scientific Terminology
ptl
Etymon
ltn.
ava
Translations
French
grand-mère
English
grandmother
Spanish
abuela
Italian
nònna,
àvola
German
Großmutter,
Ahnin.
àba 2 , avb, nm: abè,
abí,
abua,
abue,
abui,
abundi,
anue,
auba,
aube,
aubi,
aui,
aundi,
ebua,
ibua,
unde Definition
a + ue: avérbiu po inditare su logu inue s'istat o a ue si andhat (averguandho o domandhandho); cun àtera prep., àteru logu
Synonyms e antonyms
acantu 3,
aunca,
dianca,
innoi,
inuba,
uba
Sentences
immoi aba si agataus? ◊ su tempus est comenti a un'iscala: su chi contat est su gradinu aba si tenint is peis ◊ si fut incrubau aundi de issa ◊ abí est s'òru? ◊ aporrimí cussus paperis ca bollu bí abí seus arribbaus cun is ofertas! ◊ abundi trabballu seu respirendi velenu ◊ bivis auba totu parit fàcili e berus ◊ òlgiu a m'interrai auba dhu'est su soli ◊ abui est sorri tua? ◊ abue ses annanne? ◊ c'est imbàtiu a sa barraca abui tenenta su bestiàmini ◊ ti apu circau e no ti apu agatau: abí fusti?
2.
fui peri pensandu de andai auba de issu ◊ no scit abí andai ◊ su piciochedhu fut portandudeci sa craba auba de su crabu ◊ aundi de mei no ti depis presentai! ◊ anue cheres chi andhet? ◊ dhoi fiat su cani de tziu Mundicu puntau abí fia dèu ◊ de sa dí cussu no acostàt prus abí fiaus trabballendi
3.
de aundi podiat èssi essia cussa boxixedha?
4.
su aundi no dhu iscieus
Translations
French
où
English
where
Spanish
donde,
adonde
Italian
dóve (in logu,
a logu)
German
wo,
wohin.
abadegàsu , nf Synonyms e antonyms bellacasu, carravarina, lepilepi, maniposa, pabedha, pumiribbella, seisei Scientific Terminology crp Etymon srd.
abài àba 1
abalabàli , avb Definition in su mamentu chi seus foedhandho; como pag'ora Synonyms e antonyms comogomo.
abangiàre , vrb Definition asseliare, lassare pèrdere in su sensu de si ndhe asseliare de un'ofesa Sentences cussu abàngiat sa gente narandho fàulas!
abantài , vrb: avantai,
bantai* Definition
giare is bàntidos, pònnere o foedhare bene de unu, de una cosa, naendhondhe calidades bonas
Synonyms e antonyms
abbagianai,
alabai,
alabantzai,
landrare
| ctr.
ilzenzare,
innorare,
spretziai
Sentences
gei si abantat pagu, cussu giòvunu: pascí ita si creit!
Surnames and Proverbs
prb:
chi no ti abantas tui bixinus maus tenis!
Translations
French
vanter
English
to boast
Spanish
ensalzar
Italian
vantare
German
rühmen,
loben.
abantaxéri , agt, nm: bantaxeri* Definition chi o chie costumat a si giare bàntidos, a nàrrere bene de issu etotu a braga Synonyms e antonyms alabadori, bantaditu, bragheri, bragosu, galaberosu, pageri, pagiosu, pazesu, vantagiosu Surnames and Proverbs prb: s'abantaxeri est ómini de nudha.
abàntidu, abàntiru , nm: avàntidu,
avantu Definition
su chi si narat de bonu po unu, ponendhosidhu a méritu, a proa, a balentia
Synonyms e antonyms
bàntidu,
bantu,
blaga
Etymon
srd.
Translations
French
vanterie
English
boast
Spanish
honor,
gloria
Italian
vanto
German
Prahlen.
abantzaméntu , nm: avantzamentu Definition
su andhare ainnanti, pruschetotu su andhare de bene in méngius; in is minieras, is tretos prus ainnanti inue si trebballat po ndhe bogare su materiale
Synonyms e antonyms
avansada,
avantzadura,
avantzu 1
Sentences
si ti ses postu a istudiare, a fàghere avantzamentu, tandho! ◊ in logu de avantzamentu nd'emus a tenni pérdua manna
2.
in miniera dhis tocada a caminai a pampadas me is avantzamentus (S.A.Spano)
Etymon
srd.
Translations
French
avance,
avancée
English
advancement
Spanish
avance,
progreso
Italian
avanzata,
progrèsso
German
Vorrücken,
Fortschritt.
abàntzu , nm: avantzu,
avassu Definition
cosa in prus, su chi abarrat sobradu, coígiu chi no si papat, o chi no s'ispàciat, de ccn. cosa
Synonyms e antonyms
acógiu,
arràsigu 1,
avantzúmine,
códiu,
coígiu,
coilla,
sobra
Sentences
s'oberaju mazore nachi a s'arrangiare, chi issu ndhe aiat de avassu de pidinos!
Etymon
itl.
avanzo
Translations
French
reste,
surplus
English
remnant
Spanish
sobra
Italian
avanzo
German
Rest.
abarésu , agt, nm Definition chi o chie est de Abas (Ales) Sentences de Gramsci abaresu ligi sa figura!(E.Masili)
abarradúra , nf Definition su abbarrare, su istare / a. de su carru = in cobertantza, tupadura, arribbimentu de su corpus Synonyms e antonyms arribbidura, tupamentu Etymon srd.
abarrài , vrb: abbarrae,
abbarrai,
abbarrare,
abbarrari Definition
su istare in su matessi logu, de unu matessi betu, fintzes arrèschere, firmare, e nau de cantidade in su sensu de avantzare, coigiare: a logos abbarrare bolet nàrrere incracare, abbatigare
Synonyms e antonyms
addurae,
afrimai,
aparare,
arreare,
aturai,
imbarare,
rèzere,
stentai
/
avansare 1,
soberare
/
abbaticare,
incalcare
| ctr.
andai
Idioms
csn:
andai, andhare o istare abarra abarra = caminare a su pasa pasa, a su frimma frimma; abbarrare a su chi faghet s'àteru = leare pro bonu o atzetare su chi faghet o cheret s'àteru; abbarrai po perda de fundamentu = abarrai po niali, a pedra ’e cadhigare, a pedra ’e sètzere, pro sempre (nadu a irfutimentu); abbarrai in faci a unu = rispòndhereli, mostraidhi is dentis; abarrai inténdius = abarrai de acórdiu; abbarrai a manus arréndias = istare a manos iscutas, chentza fàghere nudha; abbarrai in parada = frimmàresi pro abbaidare, istare frimmos abbaidendhe; abbarrai a barba asciuta = cun unu prammu de nasu, chentza su chi s'isperaiat; sunfriri de carru abbarrau = andhare de su corpus a pelea, èssere tupados, frimmos de andhare de su corpus; èssiri abarraus (agt.) = che fatos e lassados, che nemmos, èssere chentza intiga peruna
Sentences
abarras innòi o ti ndi andas? ◊ si abbarrades chenamus paris ◊ abarra firmu!, abbarra mudu!, abbarra trancuillu!, abbarra cun Deus! ◊ seu abarrau prexau de custa cosa ◊ si sighit deosi cussu abbarrat istrupiau ◊ candu mi crocu a meigama abarru totu sa noti fúrria fúrria ◊ isse ischit abbarrare a cadhu ◊ de totu cussa cosa no ti at abarrau nudha
2.
l'apo posta bene, cussa cosa, ma no abbarrat ◊ su giuo s'est abarrau in sa pesada ca fut tropu su gàrrigu
3.
in su tempus chi dhi abarrat depit fai custu! ◊ no dhi fut abarrau nudha de su chi iat pigau ◊ ti che as ispéndhiu totu e ses torrau a bidha a ti aprecare, ca assumancus cussu innoghe ti est abbarrau! ◊ chi ti dha papas tui, sa cosa, no ndi abarrat a mimi! ◊ candho ndhe bogat s'ispesa, ite dhi abbarrat?
4.
funt abarraus, in custa bidha, assinuncas podenta fai assumancus calincuna festa po portai genti!
Surnames and Proverbs
prb:
mezus carru annanne chi no carru abbarradu
Translations
French
rester
English
to stay
Spanish
quedarse
Italian
rimanére,
permanére
German
bleiben.
abàrru , nm: abbarru Definition su abarrare; cosa coigiada, abbarrada / s'abbarru de su trainu = su poju de s'abba, ue s'abba abbarrat apojada Synonyms e antonyms istàscia / abantzu, coígiu, sobra Idioms csn: èssiri un'abarru = acoment'e nesciunus, chi no serbit; èssere in abarru = arréscidu (e, pro cussu, frimmu) Sentences s'abarru ghetancedhu a is canis! ◊ sighi puru, tui, sa moda e Deus ti donghit abbarru! ◊ sighint a gherrai sentza de abarru Etymon srd.
abarrudadòri , nm Definition piscadore a fassoni e frúscina Etymon srd.
abarrudài , vrb Definition púnghere o pigare a berrudu: dhu narant po iscúdere s'abba a fuste, (o axàguru) e trubbare su pische piscandho a cullega, e po púnghere su pische a pètini (genia de treutzu totu a puntas a bisura de frúscina) Etymon srd.