abbíssi , avb Definizione
a bídere si…, àteru e che brulla!, deo creo! = própiu aici est!
Sinonimi e contrari
apichi
Frasi
est andhadu abbissi li torraiant su chi li deviant ◊ andha a sa mandra abbissi Giuanne est murghendhe! ◊ so andhau abbissi la podio mediare ◊ li domandho pàrrere abbissi mi apo a sarvare
2.
abbissi at próidu, est!…◊ abbissi li at nau!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
et comment
Inglese
yes indeed
Spagnolo
pues síclaro,
por supuesto
Italiano
eccóme!
Tedesco
und ob!
aggàlia , iscl: gàlia Definizione
a gàlia! = e de a bonu!: si narat coment'e disigiandho cosa chi s'ischit de no si pòdere àere
Sinonimi e contrari
acabbonu,
tambene
Frasi
aggàlia, si lu tenia!…
Etimo
ctl.
agaliu
Traduzioni
Francese
si seulement! et comment!
Inglese
you bet!
Spagnolo
¡ojalá!
Italiano
magari!
Tedesco
wenn doch.
agiorridàre , vrb Definizione
istare a su pedi pedi, giare ifadu o istrobbu pedindho, pedindho dépidu
Sinonimi e contrari
agiorrare,
impeltinare,
infestare,
malifestai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
importuner,
déranger les créancier et les débiteurs
Inglese
to bother creditors and debtors
Spagnolo
importunar
Italiano
importunare,
infastidire creditóri e debitóri
Tedesco
belästigen.
alasciài , vrb Definizione
pònnere s'alàscia, frunire de mobbília una domo, un’aposentu
Sinonimi e contrari
ammobbigliare
2.
totu sa posada est alasciada cun s’arti
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
meubler et décorer
Inglese
to furnish
Spagnolo
amueblar
Italiano
arredare
Tedesco
enrichten.
anninnitàu , pps, agt Definizione
de anninnitae; chi est miseredhu, no at créschiu, nau de ccn.
Sinonimi e contrari
trighinzu 1
Traduzioni
Francese
rachitique,
maigre et débile
Inglese
poor looks,
rachitic
Spagnolo
raquítico
Italiano
di aspètto mìsero,
rachìtico
Tedesco
kümmerlich.
bintúnu , agt, nm: vintiunu Definizione
duas bortas deghe prus unu (in números àrabbos 21, in números romanos XXI)/ a/c.: candho est agt., su númene chi benit apustis cuncordat cun su sing. de unu
Frasi
custu pesat bintunu chilu ◊ tenia bintun'annu e podia fai de conca mia (B.Lobina)◊ candu iat cumpriu bintun'annu, iat fatu is paperis e fiat partiu (F.Pilloni)◊ candho as a tènnere bintun'annu, si benis, cun megus ti ndhe leo! ◊ est morta a s'edade de bintun'annu
Traduzioni
Francese
vingt et un
Inglese
twenty-one
Spagnolo
veintiuno
Italiano
ventuno
Tedesco
einundzwanzig,
Einundzwanzig.
brétiu , avb: brítiu Definizione
nàrrere o fàere a b. = chentza régula, chentza critériu, a bodhetu, a s'afaiu, a ogu
Sinonimi e contrari
afainu 1,
bréciu,
faghinu
Frasi
is dotoris a bortas ti donant pastigliedhas a brétiu, tanti po ti acuntentai ◊ tui ses fuedhendi a brétiu, sentza de isciri is cosas acomenti funt ◊ su sali dh'at postu a brítiu ◊ sa cosa est isballiada poita ca dh'at fata a brítiu
Traduzioni
Francese
à tort et à travers
Inglese
at random
Spagnolo
sin ton ni son,
al acaso
Italiano
vànvera,
casàccio
Tedesco
unüberlegt.
cannaínza, cannaínzu , nf, nm, agt Definizione
cosa a usu de fune, su cambu longu longu e fine de unas cantu erbas (es.: pisu, intretzu, mimira, fintzes pigionàciu), ma podet èssere fintzes una fune fine; nau de ccn., artu meda e iscarritzinu, istrígili (e dhu narant de animales puru)
Sinonimi e contrari
cannàile,
sirba
/
giangalloi,
iscalandrone
Frasi
cannainzu meda at fatu su basolu, ma basolu pagu! ◊ apo intritzatu cannainzas fatas de zuncu
2.
za ndhe at fatu de cannainzu, cussu zòvanu: no colat in za zanna de cantu est artu!
3.
bi aiat unu fiotu de fiados cannainzos
Traduzioni
Francese
tige mince et très longue
Inglese
very long and thin stalk
Spagnolo
tallo sutil y largo
Italiano
stèlo o fusto lianóso,
sottile e mólto lungo
Tedesco
langer und schmaler Stiel.
caponàda , nf Definizione
unu papare: genia de insalada cun pische
Sinonimi e contrari
cdh. capunata
Terminologia scientifica
mng
Etimo
ctl.
caponada
Traduzioni
Francese
pain détrempé dans l'eau et assaisonné d'huile et de vinaigre
Inglese
sicilian dish
Spagnolo
"caponata": plato siciliano con pescado en molho
Italiano
caponata
Tedesco
sizilianische Fischgerichte.
chídrinu , agt: chírdinu,
cídrinu,
círdinu,
crídinu,
crítinu Definizione
nau de materiale, chi est sugetu meda a si fàere a farinos, a si segare; chi est tostau, o si est intostau e abbarrat téteru; nau de gente, chi essit deretu, lestru, a s'immurrada o iscontróriu, o chi est téteru in sa persona, chi no faet contu de is àteros
Sinonimi e contrari
àrridu,
bídrinu,
fracadinu,
gríghine,
stocatzinu,
trajadu,
tzacaditu
/
càdriu,
crispu
/
téteru
| ctr.
lentu
Modi di dire
csn:
andhare a passu crídinu = andhare a passu cràdiu, lestru; círdinu che fusti, che tzinníbiri, che bacagliari = téteru che fuste; nàrrere una cosa a chírdinu = nàrrere, dare órdine cun frimmesa e severidade
Frasi
sa cosa crídina comente la tocas si faghet a cantos ◊ su zuncu est chírdinu candho est sicadu meda ◊ est círdinu che incibixiau
2.
fiat círdinu, pariat mortu ◊ dhu portat a su costau cídrinu che unu fusti! ◊ fiat unu sennori langinu, círdinu che furconi, incilliu e umbrosu ◊ tèngiu is manus círdinas de su frius ◊ su cuadhu fut sèmpere cun sa coa in artu e chídrina, currendho
3.
s'incapat chi est essidu crídinu: no at nadu mancu "Bah"! ◊ che esseit chídrinu chena saludare a nesciunu
Etimo
ltn.
citrinus
Traduzioni
Francese
rigide et fragile
Inglese
rigid
Spagnolo
duro y frágil
Italiano
rìgido e fràgile
Tedesco
starr und zerbrechlich.
chíma , nf, nm: chimu 1,
cima Definizione
su coromedhu de is matas, is partes prus artas o prus atesu de su truncu de is matas (e po cussu fintzes is prus fines e modhes); genia de candhelita chi bogant is erbas ue apustis faent su frore, ma pruschetotu is litos betzos (Hyoseris radiata, itl. radicchio selvatico)/ cima de làtia, de gureu, de indívia, de càuli
Sinonimi e contrari
cimixedha,
coma,
coramedhu,
frandha 1,
puntioledha,
rampu
/
síriu
Frasi
sas àrbures faghent su frutu in chimas ◊ in sas chimas sos puzones godint gioghitendhe ◊ su cardu, sa latuca, sa tzicória sunt boghendhe sa chima ◊ candho sas erbas bogant sa chima sunt apunta a fàghere su fiore ◊ fit cun su chimu de s'olia che columba ◊ su bentu movet sos chimos de sas matas
2.
in beranu essit sa chima ◊ sos pisedhos essiant a chima, unu tempus: como no cherent mancu tzoculates!
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
ltn.
cima
Traduzioni
Francese
bout tendre et mince des plantes et de certaines herbes
Inglese
cyme
Spagnolo
cogollo
Italiano
punta tènera e sottile delle piante,
gètto di alcune èrbe
Tedesco
Trieb,
Sproß.
ciciòne , nm: cigioni,
cijone,
ciucione,
tzitzone Definizione
macarrone tundhu, fatu istrecandho cun sa matza de su pódhighe mannu un'orrughedhu de pasta / ciciones de rugu = malloredhos fatos cun iscete (podhe) e pódhine (frúfere)
Sinonimi e contrari
ciciolau,
istrangulau,
malladedhu,
mutzitu,
pitzoti
Frasi
como andho a maghinare e apustis bos fato sos ciciones ◊ a manigare bi tenimus cicionedhos a pódhighe
Terminologia scientifica
mng
Traduzioni
Francese
"gnocchi" (quenelles de purée de pommes de terre et farine)
Inglese
gnocchi
Spagnolo
gnocchi
Italiano
gnòcco
Tedesco
Kloß.
corjàtu , agt Definizione
chi est che corgiu, lentu e forte
Sinonimi e contrari
corriatu,
lentu,
pertiassu
Etimo
ltn.
coriaceus
Traduzioni
Francese
flexible et tenace
Inglese
leathery
Spagnolo
coriáceo
Italiano
flessìbile e tenace
Tedesco
biegsam und fest.
corronchínu , nm Definizione
frutuàriu tropu cruo, piticu; su granu de s'avena areste / mele c. = (de corronca) mele de mata, de àrbore, genia de cosa apicigosa, in colore de mele, chi bogant unas cantu matas (es. prunas, ceréxias)
Frasi
sa bruscanalla in chirca de corronchinu est in chirca de li dare s'assangrada, ma no bi la faghent si no est a s'irfidiada
Cognomi e Proverbi
smb:
Corronchinu
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fruits verts,
tavelés et trop petits
Inglese
discarded fruit,
not ripe or too small
Spagnolo
redrojo
Italiano
frutta di scarto,
non ben matura e tròppo pìccola
Tedesco
unreifes und kleines Obst.
dangallòne , nm: drangalloe,
drangalloni,
dranghilloi,
dringhilloni,
drongoloi,
drongolone,
tangalloi Definizione
ómine mannu mannu, artu, male fatu, irdeortu, pagu sàbiu puru
Sinonimi e contrari
branghilloi,
càngaru,
dangarone,
dàngaru*,
drangaglieo,
drodhe,
galloi,
giangalloi
Frasi
est a totu dí currellandu: peri bregúngia, unu dranghilloi mannu! ◊ dranghilloi tontu, baidindi! ◊ unu dringhillonedhu de piciocu… arrori!
Terminologia scientifica
zcrn
Traduzioni
Francese
gros homme maladroit et disgracieux,
sot
Inglese
dummy
Spagnolo
hombre grueso i grande un poco bobo
Italiano
uòmo gròsso e strambo,
babbèo
Tedesco
ungeschlachter Mensch.
E, e , cng Definizione
sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros
Frasi
custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu
2.
e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo!
3.
tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas!
4.
duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe
Etimo
ltn.
et
Traduzioni
Francese
e,
et
Inglese
alphabet letter,
and
Spagnolo
e,
y ("e" davanti a parola che comincia con i)
Italiano
e,
ed
Tedesco
e,
E,
und (Konj.).
frascàrzu , nm Definizione
logu prenu de matas, de matedu cracu (tupas e matas) in su logu; genia de fasche de naes arraspiosas mannas acapiadas in sa parte grussa po carrare cosa a tragadura
Sinonimi e contrari
crachi,
crachiredhu,
craxili,
fratale,
lita,
mateda,
stovina,
tuparzu,
tupedu
/
trazu
Frasi
ch'essit e chircat a cúcuru bàsciu intro de sa tanca, in mesu a su frascarzu, in donzi irrocadorzu e ispinarzu (G.Sini)
2.
sos massajos carrarzaiant su sèmene cun su frascarzu e solovraiant sas últimas chérvias
Terminologia scientifica
slg
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
terrain couvert d'arbres et de buissons
Inglese
scrub-land
Spagnolo
hojarasca
Italiano
frasconàia
Tedesco
Gezweig.
gató, gatòe , nm: ghitou Definizione
druche fatu cun méndhula e mele cotos impare a mórigu a mórigu, àrridu candho ifridat
Sinonimi e contrari
cartò,
catone
Frasi
mamma mi at fatu unu gatoe mannu po sa festa
Terminologia scientifica
drc
Etimo
itl.
gattò
Traduzioni
Francese
gâteau à base d'amandes et du miel
Inglese
sweet stuffed with almonds
Spagnolo
dulce con miel y almendras
Italiano
croccante (alle màndorle,
alle nocciòle)
Tedesco
eine Art Mandelkrokant.
isantalàdu, isantalàu, isantelàu , agt Definizione
nau de ccn., chi abarrat prantau acoment'e atontau, chentza cumprèndhere, abbabbalucau, coment'e pentzandho in àteru, coment'e chi no dhue siat
Sinonimi e contrari
ammammalucadu,
atambainadu,
atolondrau,
sculubiau
Frasi
ite ses fachendhe gai isantalau o timendhe ses? ◊ padentes e tupas mi parent pupas isantaladas chene alenu ◊ chene chinnire ocru, fit isantalau pompiandhe sa fotografia de sa muzere in sa tumba ◊ fit abbarrau isantalau, abbenenau che gatu agreste ◊ isse pariat isantaladu, nachi fit atuendhe ma non ischiat mancu inue ciughiat sos pes!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
raide et droit comme un piquet,
étourdi,
absent
Inglese
stiff,
dazed,
away from
Spagnolo
encandilado
Italiano
impalato,
stordito,
assènte
Tedesco
kerzengerade,
betäubt,
zerstreut.
ischirriolàda , nf Sinonimi e contrari
iscorriada,
nerbiada
/
ttrs. ischirriurada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
coup de cravache,
coup violent et imprévu
Inglese
whipping
Spagnolo
latigazo,
golpazo
Italiano
scudisciata,
cólpo violènto e improvviso
Tedesco
Peitschenhieb.