irranchidàre , vrb Definizione
fàere rànchidu, marigosu
Sinonimi e contrari
ammarigosae
| ctr.
indrucai,
indruchire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rendre amer,
devenir amer
Inglese
to embitter
Spagnolo
ranciar
Italiano
rèndere o farsi amaro
Tedesco
bitter schmecken.
irtazolàre , vrb: istazolare Definizione
segare a fitas fines segandho in paris, segare a pígios, fàere a tazolas, bogare (linna) a ascras o àstulas
Sinonimi e contrari
irfinicare,
laurai,
tazolare
Frasi
ndhe segheit unu piantone e s'interesseit a l'istazolare finas chi l'at indebbilidu tropu (B.Truddaju)◊ mannedha istazolait su casu pro lu frauzare chin sas ghinzias acogliadas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couper en tranches horizontales
Inglese
to cut into slices
Spagnolo
retazar
Italiano
tagliare a fétte o sfòglie orizzontali
Tedesco
aufschneiden.
istrainabías , nm: istrasinabias,
istrasinaia,
istrisinabias,
istrisinaia Definizione
cardu istratu, ispina de caràtua o molentina, genia de erba chi faet una cranciofedha cun ses o sete ispinas apertas a istella chi dha faent assimbigiare a una genia de cardu
Sinonimi e contrari
cadalava,
cadàtola,
colustídhiu,
istratinavias
Frasi
bio su diauledhu chin su gardu istrainabias in buca
Terminologia scientifica
rba, Centaurea calcitrapa
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bleuet
Inglese
cornflower
Spagnolo
calcítrapa,
cardo estrellado
Italiano
fiordaliso o cardo stellato
Tedesco
Kornblume.
màcua, màcula , nf: màgula Definizione
prus che àteru, pecu de sa salude o fintzes de su cumportamentu de sa persona, neghe, curpa de s'ànima; tretighedhu de colore diferente coment'e de imbrutadura
Sinonimi e contrari
defeta,
mendha,
neche,
nésica,
peca 1
Frasi
beneigo sas òperas de Deu chi no bi at ne màgula ne neu ◊ at de prata unu bestire sentza màcula peruna
Cognomi e Proverbi
smb:
Maguledda
Etimo
itl.
macula
Traduzioni
Francese
tache,
défaut
Inglese
stain
Spagnolo
mancha,
defecto
Italiano
màcchia,
mènda,
difètto morale o della salute
Tedesco
Fleck,
Fehler,
Mangel.
mustèla , nf: mustella 1 Definizione
genia de pische de mare (assimbígiat a su merulutzu e faet fintzes de mesu metro)
Sinonimi e contrari
mustia,
mustiedha
Terminologia scientifica
psc, phycis blennioides
Etimo
ctl., spn.
mustela
Traduzioni
Francese
motelle
Inglese
rockling
Spagnolo
Bertorella,
Mustelo
Italiano
motèlla o pastènula bianca
Tedesco
Meerquappe.
O, o , nf, cng, iscl Definizione
sa de batórdighi líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi arrapresentat unu sonu vocale a candho apertu (acentu gràficu /`/: ò) a candho serrau (acentu gràficu /´/: ó); impreada a sola est una cng., vocale aperta (a bortas repitia puru) chi serbit a pònnere duos o prus foedhos e fràsias a bétia apare (e a sa log. càmbiat sa cunsonante mudòngia, ma no a sa campidanesa: o casu o peta = nr. ogàsu obèta; ma: o casu o petza, o fillu o terra = nr. ocàsu opètza, ofíllu otèrra); est fintzes foedhu (vocale serrada) po acumpangiare unu númene tzerriandhodhu (e custa puru benit de su ltn.). In sa foedhada logudoresa, nuoresa e de mesania podet èssere vocale de finitia de foedhu a su sing. in númenes (es. coro, domo, moro), in calecunu agt. (es. grogo), e sèmpere est voc. de acabbu, desinéntzia, in bvrb. (ind. pres. 1ˆ sing.: benzo, fato, lasso, mandho, pòngio, tèngio, fintzes ind. imp. aio, andhao, faghio, cherio coment'e variante de sa essia in -a prus manigiada), e dhu'est pruschetotu a su pl. de nm. e agt. coment'e cambiamentu de sa vocale de acabbu /u/ de su sing.: binu - binos, bonu - bonos, contu - contos, corbu - corbos, fogu - fogos, fossu - fossos, longu - longos, mortu - mortos, ortu - ortos, oru - oros, tontu - tontos). In su sistema fonéticu de sa limba sarda sa /o/ tónica est sonu mesanu apertu candho prus ainnanti de unu postu dhue at un'àteru sonu seguramente apertu (/a/: arròsa, còsa, ispòsa, lòsa), o mesanu etotu (/o/, /e/) fintzes candho custu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (o dhue at, comente est in log.) e duncas si narat: bónu - bònos e bònus, cóntu - còntos e còntus, córbu - còrbos e cròus, fógu - fògos e fògus, fóssu - fòssos e fòssus, lóngu - lòngos e lòngus, mórtu - mòrtos e mòrtus, órtu - òrtos e òrtus, óru - òros e òrus, tóntu - tòntos e tòntus, o fintzes amòri (amore), arròsciri (orròschere), bòliri (bòlere), bòxi (boche), còiri (còghere), fròri (frore), mònti (monte), òi (oe), pòngiu (ponzo), pònniri (pònnere), pònti (ponte), sòli (sole), tèngiu (tèngio), tòrru (torro). Sa /o/ tónica est sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada giai in s'étimu (/u/, /i/): bónu, cóntu, córbu, fógu, gói, lollói, lóngu, mórtu, nonnói, óbu, órtu, óru, tóntu (ma dh'aperint in su plurale totu is chi fúrriant sa -u finale a -os/-us, es. òrtos/òrtus, bíere is esémpios giai fatos), o fintzes arrósciu, arróscidu, bófiu, dófidu, dóliu, innóchidu, nóghidu, óbiga, óbbrigu, órulu, nódidu, pódhighe (e totu custos dha faent serrada fintzes in su plurale), e faet sonu serrau fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma cun d-una seguramente serrada prus ainnanti de duos postos, es. grómeru, lómberu, póveru (chi dh'aperint in su plurale: gròmeros, lòmberos, pòveros, e pòberus, in custu puru aperta, ca sa /u/ de su sing. est diventada mesana cussa puru, -os, in su plurale o de matessi valore in -us camp.). In chímica si ponet a símbulu de s'ossígenu (O), in giografia est incurtzadura de "Ovest"
Sinonimi e contrari
sinono,
sinoncas
Frasi
seus totus o cojaus o bagadius ◊ o est babbu, o est s'àinu, o est zerda de paza, o est sa crésia de Santu Nigola, o est lèpere fuinne! ◊ o fais su doveri o mi nc'istupas debressi! ◊ at a balli duus sodhus su costumu de Bonacata!… o chi no su braxeri de sa spaciada de mammai! ◊ fut abbarrau oto o deghe dies
2.
o Frantzisca, ses pòvera ma bella! ◊ est una molentara chi poltas, o Fireli! ◊ morta ti ses, o tessidora bella! (A.Casula)◊ o sa meri, ascurtit! ◊ o bà, benide! ◊ o mà, a mi lassades andhare a ziru? ◊ o cudh'ómine, casu a ndhe comporades? ◊ o genti tostorruda, poita no ascurtais?!
Etimo
ltn., itl.
aut, o
Traduzioni
Francese
ou
Inglese
or
Spagnolo
o
Italiano
o,
oppure
Tedesco
oder.
odhè!, odhéu! , iscl, nm Definizione
foedhu chi narant ispantaos, dispràghios, timendho po dannu acontéssiu o chi podet acontèssere: it'arrori!, ite dannu! (dhu narant coment'e nm. puru), o fintzes po cosa bona, chi si credet bella meda, chi s'istimat, o po cosa lègia, mala, chi no si bolet o no si aprovat / essere a odheos = narri odheu! fatuvatu, coment'e timendi meda (o fintzas unu pagu po arreghèscia, tanti po nàrriri ca ccn. cosa no fait a dha fai)
Sinonimi e contrari
ateu!,
mintzisti!
/
arguai,
dannu
Frasi
odheu ite disastru in domo mia, chi una pedra in se piús no b'at! ◊ odheu, sos canes istanote in gianna mia! ◊ odheu, pudhighina, si ti fidas s'astore est a rodeu! ◊ "Odhè! odhè! ite raju ti est picandhe?!", zúbilat tziu Antoni ◊ e ite li apo a dare, odhè, si so sica che linna?! ◊ odheu si est abberu su chi est nendhe sa zente, chi nachi l'at mortu su fizu?! ◊ - Si no càglias ti sego sa conca! - Odheu, proite no ti provas?!
2.
dae tentu, innanti chi ti sutzedat calchi odheu! ◊ e càlladi a sa muda: a ndhe tenes de odheos, mancus chi siant mortes de ómine pro àere intesu duos tzocos! ◊ làssami sos odheos, pònedi e faghe sa faina, za no ses cancaradu!
3.
odheu a bonu chi est custu mele!…◊ odheu cantu est zeniosu cussu zòvanu!…◊ odheu, cudhu macu, bessimich'eretu, no so in chirca tua! ◊ odheu cust'imbriagone: candho est chi ndhe la finis?! ◊ odhè! odhè! proite no ti callas, menzus?! ◊ - Fulanu est cojendhe cun Fulana… - Odheu!… bellu inzertu, mih, unu prus macu de s'àteru! ◊ odheu, no niedas nudha ca est fintzas birgonza!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mon Dieu!
Inglese
good Lord!
Spagnolo
¡Dios mío!
Italiano
o Dio!
Tedesco
ach Gott!
orbàda 1 , nf Definizione
un'arratza de pische laditu, in colore de chinisu, a iscata pitichedhedha
Sinonimi e contrari
ociada 2
Terminologia scientifica
psc, oblata melanura
Etimo
ctl.
oblada
Traduzioni
Francese
oblade
Inglese
saddled bream
Spagnolo
oblada
Italiano
occhiatèlla o occhiata
Tedesco
Brandbasse.
pargherínu , agt Definizione
nau de colore de chinisu iscurosu
Frasi
craba pargherina
Terminologia scientifica
clr
Traduzioni
Francese
gris foncé,
céruléen
Inglese
dark grey
Spagnolo
gris oscuro
Italiano
grìgio scuro,
o cerulino
Tedesco
dunkelgrau,
blaugrau.
piberòni 1 , nm Definizione
una genia de anade chi portat coment'e unu chirrionedhu orrúbiu in conca (anade cun crogorista): in Sardigna che faet abbitu in passada, ma nidat puru, in logos de istagnu
Sinonimi e contrari
buscinu 1,
pebidanu
Terminologia scientifica
pzn, netta rufina
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
canard siffleur
Inglese
widgeon
Spagnolo
pato colorado
Italiano
fischióne o fistióne turco
Tedesco
Kolbenente.
privàda , nf Definizione
logu, aposentedhu po fàere de bisóngiu
Sinonimi e contrari
bàscia,
belledha,
cómudu 1,
comuna 1,
tzesso
Terminologia scientifica
dmo
Etimo
ctl., spn.
privada
Traduzioni
Francese
water
Inglese
toilet bowl
Spagnolo
water,
retrete
Italiano
water o tazza,
bagno
Tedesco
Wasserklosett,
Toilette.
santacída , nf: santatzida Definizione
dannu mannu a su bestiàmene, mortu a bochidura o fintzes de maladia mala; carraxu, burdellu mannu cun boghes e tzérrios
Sinonimi e contrari
degógliu,
mortalidade
/
abbatúliu,
biuldu,
budrellu,
carralzu,
chimentu,
intatzida*
2.
candho andhaimus a iscola, isetendhe a intrare bi fit sa santatzida: bi naschiat murrunzos, istrampadas, punzos e àteru
Traduzioni
Francese
massacre d'animaux par vengeance,
mortalité
Inglese
beasts slaughter by revenge or murrain
Spagnolo
mortandad de reses
Italiano
strage di béstie per vendétta o moría
Tedesco
Tiermassaker (aus Rache oder Seuche).
scrúfi , vrb: iscrúfere*,
scrúfiri,
scrunfi Definizione
cricare de pigare, arrennèscere a pigare sa cosa a unu cun fortza, a pelea, cun dificurtade e ue dhue at dificurtade, a fortza de nàrrere e de fàere; cricare de s'iscabbúllere
Sinonimi e contrari
afrapare,
illatzare,
iscúrpere,
isfrapare,
istratzare,
strancai
/
iscabbúllere
Frasi
si merixedha e serbidora si bolliant bèni, a bortas si scrufiat calincuna cosa ◊ mi ia a podi scrufi una pariga de sodhus…◊ gei dhu scrufeus unu momentedhu po cussu puru ◊ apu scrúfiu dus panis veti veti
2.
ita ispantu ca at a scrufi sa filla, parit ca dh'at fata issa isceti! ◊ scrufidí de is malus! ◊ sa gatu circàt de si acuai, de fuiri, de si scrufi miaulendi a boxi mala ◊ cudha est torrada agoa ispramendisí, comenti at biu unu giòvunu acostendisí, e at pigau unu candeleri po si scrufi
Traduzioni
Francese
obtenir ou prendre de force
Inglese
to obtain by force
Spagnolo
arrancar,
sacar,
arrebatar
Italiano
ottenére o prèndere con la fòrza
Tedesco
entreißen,
erzwingen.
sparèdha , nf: isparedha* Definizione
genia de pischighedhu de mare (faet de mannària a metade de su sarigotu), a ispertiadas in colore de oro e de chinisu craru, lughente, bellu po fàere orrostiu (e postu unu pagu in abba budhia e salia cun calecuna silibba de àgiu istrecada)
Sinonimi e contrari
ispau 1,
sarigotu
Frasi
is piscadoris torrant cun is cius càrrigus de palària, de macioni, de ispirritu e de bella sparedha grassa
Terminologia scientifica
psc, diplodus annularis
Etimo
itl.s
asparedda
Traduzioni
Francese
sargue
Inglese
sargo
Spagnolo
sargo
Italiano
sàrago anellato o sparo
Tedesco
Ringelbrasse.
stratzònis , nm pl Definizione
mali masculinu, punta de dolore forte de no dhu pòdere padire chi benit mescamente a bentre
Sinonimi e contrari
fragusina,
passacólica
Terminologia scientifica
mld
Traduzioni
Francese
entérite des animaux
Inglese
enteritis
Spagnolo
enteritis
Italiano
enterite o còlica delle béstie
Tedesco
Enteritis (in bezug auf Tiere).
sugabísci , nm Definizione
genia de pische de mare chi assimbígiat a un'ambidha manna (e che a s'ambidha cricat is errios): est chentza barras, a buca tundha
Terminologia scientifica
psc, petromyzon marinus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lamproie marine
Inglese
lamprey
Spagnolo
lamprea
Italiano
pésce flàuto o lamprèda marina
Tedesco
Lamprete.
tirgúsa , nf: (sa t. = nr. satirgúsa) trigusa
trugusa,
turgusa,
tzurgusa 1 Definizione
lau de arriu o de cuadhus, o fintzes martutzu de cuadhus, genia de erba chi assimbígiat unu pagu a s'àpiu po sa fògia chi faet, e po cussu dha narant àpiu de arriu puru, e creschet in is errios, in logu chi curret abba: est bona a papare, crua, a insalada puru
Sinonimi e contrari
cugusa 1,
giúguru 1,
giuru 1,
satzu 1,
tzurvusa,
venale 1
Frasi
sa tirgusa tenet unu sabore forte ◊ totus connoschiabamus e manicabamus sas erbas: garduminzone, trugusa, porru, martutzu, butones de marmarutza…
Terminologia scientifica
rbz, Apium nodiflorum
Etimo
srdn.
Traduzioni
Francese
faux cresson de fontaine
Inglese
cress
Spagnolo
berraza
Italiano
èrba cannèlla o sedanina d'àcqua
Tedesco
Wassereppich.
tríncu , nm
arresorzada,
frincu,
ischingiada,
secada,
sinnolu,
trínchisi
/
tzulumbone
Definizione
segada a lepedha, gurtedhu, trintzete, o àteru, fintzes pistadura ufrada de cropu a conca, giúmburu
Frasi
portàt unu trincu ca su babbu dh'iat donau una surra a pompa ◊ custu mangallu de piciochedhu si at fatu unu trincu in conca ◊ Bachisedhu est rutu in terra, chin d-unu trincu in conca
Etimo
ctl.
trenc
Traduzioni
Francese
coup de rasoir
Inglese
razor slash,
wound
Spagnolo
navajada,
herida,
golpe
Italiano
rasoiata,
ferita da tàglio o da còrpo contundènte,
tràuma
Tedesco
Schnittwunde.
tzarodhài , vrb: aciarollai*,
tzorodhai,
tzorodhare Definizione
nàrrere o fàere is cosas a improdhu, betare is cosas a s'afaiu, chentza órdine, chentza critériu, fàere atzerodhos
Sinonimi e contrari
aciapuciae,
aciorobedhare,
acoredhai,
afioncai,
allarodhai,
impiastai,
improdhai,
inciorodhare
Traduzioni
Francese
parler à tort et à travers
Inglese
to talk nonsense
Spagnolo
embarullar,
badajear
Italiano
fare o dire a vànvera,
sènza critèrio
Tedesco
unüberlegt daherreden,
aufs Geratewohl handeln.