Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

irranchidàre , vrb Definitzione fàere rànchidu, marigosu Sinònimos e contràrios ammarigosae | ctr. indrucai, indruchire Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu rendre amer, devenir amer Ingresu to embitter Ispagnolu ranciar Italianu rèndere o farsi amaro Tedescu bitter schmecken.

irtazolàre , vrb: istazolare Definitzione segare a fitas fines segandho in paris, segare a pígios, fàere a tazolas, bogare (linna) a ascras o àstulas Sinònimos e contràrios irfinicare, laurai, tazolare Frases ndhe segheit unu piantone e s'interesseit a l'istazolare finas chi l'at indebbilidu tropu (B.Truddaju)◊ mannedha istazolait su casu pro lu frauzare chin sas ghinzias acogliadas Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu couper en tranches horizontales Ingresu to cut into slices Ispagnolu retazar Italianu tagliare a fétte o sfòglie orizzontali Tedescu aufschneiden.

istrainabías , nm: istrasinabias, istrasinaia, istrisinabias, istrisinaia Definitzione cardu istratu, ispina de caràtua o molentina, genia de erba chi faet una cranciofedha cun ses o sete ispinas apertas a istella chi dha faent assimbigiare a una genia de cardu Sinònimos e contràrios cadalava, cadàtola, colustídhiu, istratinavias Frases bio su diauledhu chin su gardu istrainabias in buca Terminologia iscientìfica rba, Centaurea calcitrapa Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu bleuet Ingresu cornflower Ispagnolu calcítrapa, cardo estrellado Italianu fiordaliso o cardo stellato Tedescu Kornblume.

màcua, màcula , nf: màgula Definitzione prus che àteru, pecu de sa salude o fintzes de su cumportamentu de sa persona, neghe, curpa de s'ànima; tretighedhu de colore diferente coment'e de imbrutadura Sinònimos e contràrios defeta, mendha, neche, nésica, peca 1 Frases beneigo sas òperas de Deu chi no bi at ne màgula ne neu ◊ at de prata unu bestire sentza màcula peruna Sambenados e Provèrbios smb: Maguledda Ètimu itl. macula Tradutziones Frantzesu tache, défaut Ingresu stain Ispagnolu mancha, defecto Italianu màcchia, mènda, difètto morale o della salute Tedescu Fleck, Fehler, Mangel.

mustèla , nf: mustella 1 Definitzione genia de pische de mare (assimbígiat a su merulutzu e faet fintzes de mesu metro) Sinònimos e contràrios mustia, mustiedha Terminologia iscientìfica psc, phycis blennioides Ètimu ctl., spn. mustela Tradutziones Frantzesu motelle Ingresu rockling Ispagnolu Bertorella, Mustelo Italianu motèlla o pastènula bianca Tedescu Meerquappe.

O, o , nf, cng, iscl Definitzione sa de batórdighi líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi arrapresentat unu sonu vocale a candho apertu (acentu gràficu /`/: ò) a candho serrau (acentu gràficu /´/: ó); impreada a sola est una cng., vocale aperta (a bortas repitia puru) chi serbit a pònnere duos o prus foedhos e fràsias a bétia apare (e a sa log. càmbiat sa cunsonante mudòngia, ma no a sa campidanesa: o casu o peta = nr. ogàsu obèta; ma: o casu o petza, o fillu o terra = nr. ocàsu opètza, ofíllu otèrra); est fintzes foedhu (vocale serrada) po acumpangiare unu númene tzerriandhodhu (e custa puru benit de su ltn.). In sa foedhada logudoresa, nuoresa e de mesania podet èssere vocale de finitia de foedhu a su sing. in númenes (es. coro, domo, moro), in calecunu agt. (es. grogo), e sèmpere est voc. de acabbu, desinéntzia, in bvrb. (ind. pres. 1ˆ sing.: benzo, fato, lasso, mandho, pòngio, tèngio, fintzes ind. imp. aio, andhao, faghio, cherio coment'e variante de sa essia in -a prus manigiada), e dhu'est pruschetotu a su pl. de nm. e agt. coment'e cambiamentu de sa vocale de acabbu /u/ de su sing.: binu - binos, bonu - bonos, contu - contos, corbu - corbos, fogu - fogos, fossu - fossos, longu - longos, mortu - mortos, ortu - ortos, oru - oros, tontu - tontos). In su sistema fonéticu de sa limba sarda sa /o/ tónica est sonu mesanu apertu candho prus ainnanti de unu postu dhue at un'àteru sonu seguramente apertu (/a/: arròsa, còsa, ispòsa, lòsa), o mesanu etotu (/o/, /e/) fintzes candho custu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (o dhue at, comente est in log.) e duncas si narat: bónu - bònos e bònus, cóntu - còntos e còntus, córbu - còrbos e cròus, fógu - fògos e fògus, fóssu - fòssos e fòssus, lóngu - lòngos e lòngus, mórtu - mòrtos e mòrtus, órtu - òrtos e òrtus, óru - òros e òrus, tóntu - tòntos e tòntus, o fintzes amòri (amore), arròsciri (orròschere), bòliri (bòlere), bòxi (boche), còiri (còghere), fròri (frore), mònti (monte), òi (oe), pòngiu (ponzo), pònniri (pònnere), pònti (ponte), sòli (sole), tèngiu (tèngio), tòrru (torro). Sa /o/ tónica est sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada giai in s'étimu (/u/, /i/): bónu, cóntu, córbu, fógu, gói, lollói, lóngu, mórtu, nonnói, óbu, órtu, óru, tóntu (ma dh'aperint in su plurale totu is chi fúrriant sa -u finale a -os/-us, es. òrtos/òrtus, bíere is esémpios giai fatos), o fintzes arrósciu, arróscidu, bófiu, dófidu, dóliu, innóchidu, nóghidu, óbiga, óbbrigu, órulu, nódidu, pódhighe (e totu custos dha faent serrada fintzes in su plurale), e faet sonu serrau fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma cun d-una seguramente serrada prus ainnanti de duos postos, es. grómeru, lómberu, póveru (chi dh'aperint in su plurale: gròmeros, lòmberos, pòveros, e pòberus, in custu puru aperta, ca sa /u/ de su sing. est diventada mesana cussa puru, -os, in su plurale o de matessi valore in -us camp.). In chímica si ponet a símbulu de s'ossígenu (O), in giografia est incurtzadura de "Ovest" Sinònimos e contràrios sinono, sinoncas Frases seus totus o cojaus o bagadius ◊ o est babbu, o est s'àinu, o est zerda de paza, o est sa crésia de Santu Nigola, o est lèpere fuinne! ◊ o fais su doveri o mi nc'istupas debressi! ◊ at a balli duus sodhus su costumu de Bonacata!… o chi no su braxeri de sa spaciada de mammai! ◊ fut abbarrau oto o deghe dies 2. o Frantzisca, ses pòvera ma bella! ◊ est una molentara chi poltas, o Fireli! ◊ morta ti ses, o tessidora bella! (A.Casula)◊ o sa meri, ascurtit! ◊ o bà, benide! ◊ o mà, a mi lassades andhare a ziru? ◊ o cudh'ómine, casu a ndhe comporades? ◊ o genti tostorruda, poita no ascurtais?! Ètimu ltn., itl. aut, o Tradutziones Frantzesu ou Ingresu or Ispagnolu o Italianu o, oppure Tedescu oder.

odhè!, odhéu! , iscl, nm Definitzione foedhu chi narant ispantaos, dispràghios, timendho po dannu acontéssiu o chi podet acontèssere: it'arrori!, ite dannu! (dhu narant coment'e nm. puru), o fintzes po cosa bona, chi si credet bella meda, chi s'istimat, o po cosa lègia, mala, chi no si bolet o no si aprovat / essere a odheos = narri odheu! fatuvatu, coment'e timendi meda (o fintzas unu pagu po arreghèscia, tanti po nàrriri ca ccn. cosa no fait a dha fai) Sinònimos e contràrios ateu!, mintzisti! / arguai, dannu Frases odheu ite disastru in domo mia, chi una pedra in se piús no b'at! ◊ odheu, sos canes istanote in gianna mia! ◊ odheu, pudhighina, si ti fidas s'astore est a rodeu! ◊ "Odhè! odhè! ite raju ti est picandhe?!", zúbilat tziu Antoni ◊ e ite li apo a dare, odhè, si so sica che linna?! ◊ odheu si est abberu su chi est nendhe sa zente, chi nachi l'at mortu su fizu?! ◊ - Si no càglias ti sego sa conca! - Odheu, proite no ti provas?! 2. dae tentu, innanti chi ti sutzedat calchi odheu! ◊ e càlladi a sa muda: a ndhe tenes de odheos, mancus chi siant mortes de ómine pro àere intesu duos tzocos! ◊ làssami sos odheos, pònedi e faghe sa faina, za no ses cancaradu! 3. odheu a bonu chi est custu mele!…◊ odheu cantu est zeniosu cussu zòvanu!…◊ odheu, cudhu macu, bessimich'eretu, no so in chirca tua! ◊ odheu cust'imbriagone: candho est chi ndhe la finis?! ◊ odhè! odhè! proite no ti callas, menzus?! ◊ - Fulanu est cojendhe cun Fulana… - Odheu!… bellu inzertu, mih, unu prus macu de s'àteru! ◊ odheu, no niedas nudha ca est fintzas birgonza! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mon Dieu! Ingresu good Lord! Ispagnolu ¡Dios mío! Italianu o Dio! Tedescu ach Gott!

orbàda 1 , nf Definitzione un'arratza de pische laditu, in colore de chinisu, a iscata pitichedhedha Sinònimos e contràrios ociada 2 Terminologia iscientìfica psc, oblata melanura Ètimu ctl. oblada Tradutziones Frantzesu oblade Ingresu saddled bream Ispagnolu oblada Italianu occhiatèlla o occhiata Tedescu Brandbasse.

pargherínu , agt Definitzione nau de colore de chinisu iscurosu Frases craba pargherina Terminologia iscientìfica clr Tradutziones Frantzesu gris foncé, céruléen Ingresu dark grey Ispagnolu gris oscuro Italianu grìgio scuro, o cerulino Tedescu dunkelgrau, blaugrau.

piberòni 1 , nm Definitzione una genia de anade chi portat coment'e unu chirrionedhu orrúbiu in conca (anade cun crogorista): in Sardigna che faet abbitu in passada, ma nidat puru, in logos de istagnu Sinònimos e contràrios buscinu 1, pebidanu Terminologia iscientìfica pzn, netta rufina Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu canard siffleur Ingresu widgeon Ispagnolu pato colorado Italianu fischióne o fistióne turco Tedescu Kolbenente.

privàda , nf Definitzione logu, aposentedhu po fàere de bisóngiu Sinònimos e contràrios bàscia, belledha, cómudu 1, comuna 1, tzesso Terminologia iscientìfica dmo Ètimu ctl., spn. privada Tradutziones Frantzesu water Ingresu toilet bowl Ispagnolu water, retrete Italianu water o tazza, bagno Tedescu Wasserklosett, Toilette.

santacída , nf: santatzida Definitzione dannu mannu a su bestiàmene, mortu a bochidura o fintzes de maladia mala; carraxu, burdellu mannu cun boghes e tzérrios Sinònimos e contràrios degógliu, mortalidade / abbatúliu, biuldu, budrellu, carralzu, chimentu, intatzida* 2. candho andhaimus a iscola, isetendhe a intrare bi fit sa santatzida: bi naschiat murrunzos, istrampadas, punzos e àteru Tradutziones Frantzesu massacre d'animaux par vengeance, mortalité Ingresu beasts slaughter by revenge or murrain Ispagnolu mortandad de reses Italianu strage di béstie per vendétta o moría Tedescu Tiermassaker (aus Rache oder Seuche).

scrúfi , vrb: iscrúfere*, scrúfiri, scrunfi Definitzione cricare de pigare, arrennèscere a pigare sa cosa a unu cun fortza, a pelea, cun dificurtade e ue dhue at dificurtade, a fortza de nàrrere e de fàere; cricare de s'iscabbúllere Sinònimos e contràrios afrapare, illatzare, iscúrpere, isfrapare, istratzare, strancai / iscabbúllere Frases si merixedha e serbidora si bolliant bèni, a bortas si scrufiat calincuna cosa ◊ mi ia a podi scrufi una pariga de sodhus…◊ gei dhu scrufeus unu momentedhu po cussu puru ◊ apu scrúfiu dus panis veti veti 2. ita ispantu ca at a scrufi sa filla, parit ca dh'at fata issa isceti! ◊ scrufidí de is malus! ◊ sa gatu circàt de si acuai, de fuiri, de si scrufi miaulendi a boxi mala ◊ cudha est torrada agoa ispramendisí, comenti at biu unu giòvunu acostendisí, e at pigau unu candeleri po si scrufi Tradutziones Frantzesu obtenir ou prendre de force Ingresu to obtain by force Ispagnolu arrancar, sacar, arrebatar Italianu ottenére o prèndere con la fòrza Tedescu entreißen, erzwingen.

sparèdha , nf: isparedha* Definitzione genia de pischighedhu de mare (faet de mannària a metade de su sarigotu), a ispertiadas in colore de oro e de chinisu craru, lughente, bellu po fàere orrostiu (e postu unu pagu in abba budhia e salia cun calecuna silibba de àgiu istrecada) Sinònimos e contràrios ispau 1, sarigotu Frases is piscadoris torrant cun is cius càrrigus de palària, de macioni, de ispirritu e de bella sparedha grassa Terminologia iscientìfica psc, diplodus annularis Ètimu itl.s asparedda Tradutziones Frantzesu sargue Ingresu sargo Ispagnolu sargo Italianu sàrago anellato o sparo Tedescu Ringelbrasse.

stratzònis , nm pl Definitzione mali masculinu, punta de dolore forte de no dhu pòdere padire chi benit mescamente a bentre Sinònimos e contràrios fragusina, passacólica Terminologia iscientìfica mld Tradutziones Frantzesu entérite des animaux Ingresu enteritis Ispagnolu enteritis Italianu enterite o còlica delle béstie Tedescu Enteritis (in bezug auf Tiere).

sugabísci , nm Definitzione genia de pische de mare chi assimbígiat a un'ambidha manna (e che a s'ambidha cricat is errios): est chentza barras, a buca tundha Terminologia iscientìfica psc, petromyzon marinus Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lamproie marine Ingresu lamprey Ispagnolu lamprea Italianu pésce flàuto o lamprèda marina Tedescu Lamprete.

tirgúsa , nf: (sa t. = nr. satirgúsa) trigusa trugusa, turgusa, tzurgusa 1 Definitzione lau de arriu o de cuadhus, o fintzes martutzu de cuadhus, genia de erba chi assimbígiat unu pagu a s'àpiu po sa fògia chi faet, e po cussu dha narant àpiu de arriu puru, e creschet in is errios, in logu chi curret abba: est bona a papare, crua, a insalada puru Sinònimos e contràrios cugusa 1, giúguru 1, giuru 1, satzu 1, tzurvusa, venale 1 Frases sa tirgusa tenet unu sabore forte ◊ totus connoschiabamus e manicabamus sas erbas: garduminzone, trugusa, porru, martutzu, butones de marmarutza… Terminologia iscientìfica rbz, Apium nodiflorum Ètimu srdn. Tradutziones Frantzesu faux cresson de fontaine Ingresu cress Ispagnolu berraza Italianu èrba cannèlla o sedanina d'àcqua Tedescu Wassereppich.

tríncu , nm arresorzada, frincu, ischingiada, secada, sinnolu, trínchisi / tzulumbone Definitzione segada a lepedha, gurtedhu, trintzete, o àteru, fintzes pistadura ufrada de cropu a conca, giúmburu Frases portàt unu trincu ca su babbu dh'iat donau una surra a pompa ◊ custu mangallu de piciochedhu si at fatu unu trincu in conca ◊ Bachisedhu est rutu in terra, chin d-unu trincu in conca Ètimu ctl. trenc Tradutziones Frantzesu coup de rasoir Ingresu razor slash, wound Ispagnolu navajada, herida, golpe Italianu rasoiata, ferita da tàglio o da còrpo contundènte, tràuma Tedescu Schnittwunde.

tzarodhài , vrb: aciarollai*, tzorodhai, tzorodhare Definitzione nàrrere o fàere is cosas a improdhu, betare is cosas a s'afaiu, chentza órdine, chentza critériu, fàere atzerodhos Sinònimos e contràrios aciapuciae, aciorobedhare, acoredhai, afioncai, allarodhai, impiastai, improdhai, inciorodhare Tradutziones Frantzesu parler à tort et à travers Ingresu to talk nonsense Ispagnolu embarullar, badajear Italianu fare o dire a vànvera, sènza critèrio Tedescu unüberlegt daherreden, aufs Geratewohl handeln.

tzèsso , nm: cesso Definitzione logu adatu po fàere de bisóngiu, andhare de su corpus Sinònimos e contràrios bàscia, belledha, cómudu 1, comuna 1, privada Tradutziones Frantzesu waters Ingresu toilet bowl Ispagnolu retrete Italianu water o tazza Tedescu Klosett.