ingrussài , vrb: ingrussare Definizione
essire o fàere prus grussu, crèschere de o sa grussària, nau fintzes de sa carena, de fémina príngia; nau de is errios, prènnere de abba candho calat a meda; a logos bolet nàrrere a ischedrare is muros / i. sa boxi = fàghere sa boghe russa, coment'e serragados
Sinonimi e contrari
introssai,
introssiri
| ctr.
ifiniare,
infinigae,
insutiligai
Frasi
e sighit a frocare: su nie est ingrussendhe! ◊ fint úrigas sas naes ingrussàndhesi in d-unu modu raru (C.Longu)◊ cumprendusí fiat issa: dhi cresciant is titas, s'ingrussànt is ancas (I.Lecca)
2.
is frúminis e is arrius si fiant ingrussaus bessendindi de is màrginis (S.A.Spano)
3.
su veterinàriu at iscartau sa corada ca portàt su figau ingrussau ◊ sos dotores no adiant mai vistu unu coro ingrussatu che a su suo
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grossir,
fortifier
Inglese
to grow stronger
Spagnolo
engrosar
Italiano
ingrossare,
irrobustire
Tedesco
dick werden,
sich stärken.
inrichíre , vrb: irrichire Definizione
fàere o essire erricu, crèschere s'errichesa, sa siendha, s'interessu; giare o aciúnghere valore meda
Sinonimi e contrari
arricai
| ctr.
impoberire
Frasi
su chi de s'onestade est veru amigu, mancari chi tribàgliet, no irrichit ◊ niune si est mai irrichidu dai su trabàgliu sou
2.
bos irricat de prendhas su diadema! ◊ sa poesia de sos mannos nostros est unu veru sidhadu chi no devimus fuliare ma impreare pro inrichire sa manera moderna de faedhare
Cognomi e Proverbi
prb:
chie cheret irrichire in d-un'annu morit in bator meses
Traduzioni
Francese
s'enrichir
Inglese
to get rich
Spagnolo
enriquecer
Italiano
arricchirsi
Tedesco
reich werden.
insabiài, insabiàre , vrb: issabiare Definizione
callai a ciorbedhu, fàere o essire sàbios, lassare de fàere machines
Sinonimi e contrari
| ctr.
ammachiae,
dessessire
Frasi
una cosa aici de issu no mi dha iap’èssi mai aspetada: ma ci pentzu dèu a dhu fai insabiai! ◊ a bois cust'abba bos at issabiadu
Traduzioni
Francese
devenir raisonnable
Inglese
to become sensible
Spagnolo
hacerse sensato
Italiano
métter giudìzio,
rinsavire
Tedesco
vernünftig werden.
insuldíre , vrb: insurdire,
issurdire Definizione
pèrdere o fintzes fàere pèrdere sa capacidade de is origas, fintzes pèrdere is atuamentos, istare immadoinaos
Sinonimi e contrari
insurdai,
insurdèssiri
/
ammadainare
Frasi
si depet pònnere ambaghe in orijas pro no ndh'essire issurdidu ◊ sezis buchimannas e ischides boghinare fintzas a insurdire!(G.Addis)
2.
li at iscutu un'isbarriada de fuste a conca chi l'at insurdidu
Traduzioni
Francese
devenir sourd
Inglese
to become deaf
Spagnolo
ensordecer
Italiano
insordire
Tedesco
taub werden.
intibbíri , vrb: intipie,
intipire,
intipiri Definizione
essire o fàere cracu, istrintu, prènnere a isticu, tzatzare puru; fintzes tupare, a logos serrare (ma no deunudotu) un'apertura, o apèrrere unu pagu
Sinonimi e contrari
istibbire,
stibbai
/
apabaglionare,
impipai,
tapire,
tipiri
/
tupai
| ctr.
illascare
Frasi
su logu est intibbendudedhu de bellesa ◊ su tziu si at intipiu sa bértula de ebra ◊ is nuis s'intipint e calat s'iscuriu ◊ su sacu de sa palla cica de dhu intipiri
2.
est unu boscu intipiu ◊ unu chelu est intipiu de istedhos
3.
intipiri un'istampu me in su muru
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
épaissir,
devenir touffu,
taller
Inglese
to thicken,
to tiller
Spagnolo
entupir
Italiano
infittire,
infoltire,
tallire
Tedesco
dichter machen,
dicht werden.
intingiàe, intingiài, intingiàre, intingiàri , vrb: intinzare Definizione
carrigare de tíngia, genia de bobboi niedhu chi ponet a is matas e a is erbas in is puntas modhes o, segundhu, fintzes a is animales; in cobertantza, fintzes carrigare de àteru cunsiderau dannosu o pagu praghillosu
Sinonimi e contrari
impestai
2.
su cani tuu fut carriau de púlixi e nd'at intingiau is mius puru (G.Mura)◊ is gerrunaderis funt intingiaus de dépidus, sentza mancu un'ispera!◊ depit èssi berus ca mi torru a intingiai cun d-un'ómini… abarru fiuda!
Traduzioni
Francese
prendre la teigne
Inglese
to affect with ringworm
Spagnolo
coger la tiña
Italiano
intignare
Tedesco
von Motten zefressen werden.
intrassíre , vrb Definizione
pigare o pònnere trassas, essire o fàere furbu
Sinonimi e contrari
ammassimare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
devenir rusé
Inglese
to sharpen s.o.'s wits
Spagnolo
espabilar
Italiano
scaltrire
Tedesco
schlau machen,
schlau werden.
introssíri , vrb: intrussire,
intrutzire Definizione
fàere o essire grussatzu de carena, pagu artu e grussu, nau siat de gente e siat de animales
Sinonimi e contrari
atrossie,
ingrussai,
introssai
Traduzioni
Francese
devenir trapu
Inglese
to grow squat
Spagnolo
achaparrarse
Italiano
intozzare,
divenir tòzzo,
tarchiato
Tedesco
plump werden.
irbambissiàre , vrb Definizione
fàere o essire bambu, pèrdere sale
Sinonimi e contrari
abbambiai,
ilbambiare,
isbambiorare
| ctr.
salire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dessaler
Inglese
to desalt
Spagnolo
desalar
Italiano
scipidire
Tedesco
geschmacklos werden.
irbariàre , vrb: irvaliare,
irvariare,
isvariare Definizione
essire dae tinu, no arrexonare prus, essire macu deunudotu; dhu narant fintzes in su sensu de fàere atentzione a ccn. àtera cosa po abbacare dolore, dispraxere, afrigimentu
Sinonimi e contrari
ammachiae,
dessessire,
fatzellare,
ibariae,
ilgirare,
iscansae,
issentire,
istinare,
vogliare
/
disaviare,
istrabiare 1
| ctr.
atinai,
atoare
Frasi
medas imbriagos irvàriant ◊ sas frebbas lu faghent isvariare ◊ sempre sàbia e prudente ses istada ma custa bolta ses isvariendhe ◊ sa vetzesa lu fit irvalianne ◊ totu su tempus colatu in galera l'at irvaliatu ◊ azummai ndhe irbàriat de su dannu chi at tentu in famíllia
2.
at cumpresu cantu mannu fit su dolore suo e at chircadu de l'irbariare nàndheli cosa ◊ aggràssias chi mi sezis imparandhe: sinono s'àsiu mi diat irbariare!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
délirer,
devenir fou
Inglese
to go mad,
to rave
Spagnolo
desvariar
Italiano
vaneggiare,
impazzire
Tedesco
irrereden,
verrückt werden.
irfrebbàre , vrb Definizione
essire sa frebba, passare sa callentura
Sinonimi e contrari
isfrebbire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ne plus avoir de la fièvre
Inglese
to bring s.o.'s temperature down
Spagnolo
bajar la fiebre
Italiano
sfebbrare
Tedesco
fieberfrei werden.
isaboriàre , vrb: isciaborgiai,
isciaboriai,
sciaborai Definizione
pèrdere o leare (o fintzes cambiare) su sabore bonu a is cosas de papare o de bufare
Sinonimi e contrari
sciapidai
| ctr.
assainetare,
insaboriai
Frasi
no bi ponzas tropu abba ca isabórias su mànigu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dessaler
Inglese
to desalt
Spagnolo
desabrir,
desaborar
Italiano
insipidire
Tedesco
geschmacklos werden.
iscadíre , vrb: scairi Definizione
passare su tempus, bènnere su tempus istabbiliu po calecuna cosa / pps. iscadidu/iu, iscàditu
Sinonimi e contrari
scadèssiri
Frasi
cheret pagada sa bulleta de s'abba ca iscadit oe! ◊ est iscàditu su tempus: pérditu su dinare!
2.
at codiau unu botedhu de sardina iscadia dae meda
Traduzioni
Francese
échoir,
expirer
Inglese
to expire
Spagnolo
vencer,
caducar
Italiano
scadére
Tedesco
fällig werden.
iscansàe, iscansàre , vrb: iscansiare,
iscantzai,
iscasciare,
iscassare,
iscassiare,
scantzai Definizione
cambiare camminu, pigare àtera istrada, intrare a unu logu passandho in su camminu o in s'orruga, tirare una cosa a una parte; trantzire a una parte, fintzes lassare una cosa; pèrdere su sentidu, ammachiare po ccn. cosa
Sinonimi e contrari
cansai 1,
ilmanchinare,
irvertzare,
stressiai
/
ammachiae,
dischissiare,
ischisciai 1,
fatzellare,
irbariare,
vogliare
Modi di dire
csn:
i. dae sedha = rúere dae cadhu; iscasciare a rídere = imbucare a ríere; iscasciare de una régula, de unu pretzetu, de una leze = iscassedhai, fartai
Frasi
candho pioet, iscàscias trazendhe cantu agatas ◊ no iscantzu prus de s'arrastu miu: su sardu in su coru dèu mi allogu! (M.Pani)◊ custu caminu che iscàssiat a Ulíana ◊ no si arrimant in su caminu vonu e iscàsciant in gúturos ◊ recuindhe semus iscansiados a sa funtana ◊ lu timiant e iscassaiant caminu si l'imbeniant ◊ no iscasses dae sa leze!
2.
mergiani iscantzat s'arbei e ndi pigat s'angioni!◊ no est arrennésciu a iscantzai unas cantu iscoitadas de zirónia!
3.
Fulana pro pagu no est iscasciada candho l'at lassada s'ammoradu ◊ sas rúndines fuent iscasciadas ◊ de unu chi s'est iscassatu narant "Meschinu!"◊ seo a dolore de conca iscassianne!
4.
mastru Tilipu iscàsciat a rídere, cantu at intesu su contu ◊ dae custu lutrinzu no si podet iscasciare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tourner,
sortir,
esquiver,
devenir fou
Inglese
to sidestep,
to go mad,
to deviate
Spagnolo
doblar,
torcer,
apartarse,
enloquecer
Italiano
deviare,
scansarsi,
impazzire
Tedesco
abweichen,
ausweichen,
wahnsinnig werden.
ischissiài, ischissiàre , vrb: schisciai 1 Definizione
fàere a ischíssiu, essire fora de sèi, pèrdere sa conca po calecuna cosa (dolore, amore, àteru), pràghere meda
Sinonimi e contrari
abbaradhare,
ammachiae,
delliriare,
dessessire,
dischissiare*,
fatzellare,
irbariare,
iscansae,
issentire
Frasi
si est ischissiendi a dolori de dentis ◊ s'immensu de su creadu t'ischíssiat s'ànimu ◊ no m'ischissis su sentidu! ◊ m'ischíssiu chi non ti biu!
2.
gatu a pisci ingustada bandat ischissiada candu pigat su fragu!(S.Corona)◊ ballus, befas, cantus e sonus sunt divertimentus chi ischíssiant sa genti
Traduzioni
Francese
devenir fou
Inglese
to go crazy
Spagnolo
enloquecer
Italiano
impazzire
Tedesco
verrückt werden.
iscorigài, iscorigàre , vrb: iscuriai,
iscuriare,
iscuricare,
iscurigai,
iscurigare,
scurigai Definizione
essire o fàere iscuru, nau de sa die, apustis chi si ch’est intrau su sole
Sinonimi e contrari
imbugiare,
indenotire,
iscurèssere,
murinai
| ctr.
abbrèschere,
illuchèschere
Modi di dire
csn:
avb.: iscúriga no iscúriga = cumentzendi a iscurigai; iscurighendhe = s'ora chi est faghíndhesi iscuru, itl. all'imbrunire
Frasi
mi parit chi s'iscorighit sa luxi e no nci siat àturu che prantu (B.Lobina)◊ inue si l'iscúrigat si corcat ◊ parentes istimados e amigos, cudhos chi lughiant che isprigos, mi ant cussos su logu iscuriadu! (B.Sulis)◊ de sos tres annos chi si est atzegadu, pro issu su logu si est iscuriadu ◊ toca, càstia cummente istat nonna tua e torra a innoje prima de iscorigare!◊ abarra cun nosu, ca est iscurighendu, aspeta ca cenaus!
2.
candu at cumpréndiu ca su distinu de custu fillu fut malu si dhi est iscorigau su coru
3.
in foras fiat giai iscorigau mortu
4.
semus assupridos a bidha iscurighendhe
Terminologia scientifica
sdi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire nuit
Inglese
to darken
Spagnolo
anochecer
Italiano
farsi nòtte,
annottare
Tedesco
Nacht werden.
medràre , vrb Definizione
mediare in is maneras de fàere, in su cumportamentu, callai a cerbedhu, imparare a èssere méngius
Sinonimi e contrari
afrenai,
arregulai,
insabiai,
medrire,
moderai
Etimo
spn.
medrar
Traduzioni
Francese
s'assagir,
revenir à la raison
Inglese
to recover one's wits
Spagnolo
sentar la cabeza
Italiano
rinsavire
Tedesco
wieder vernünftig werden.
nàscere, nàschere , vrb: naschi,
nasci,
nàsciri,
nàssere,
nassi Definizione
bènnere (e fintzes batire) a su mundhu, cumenciare una vida noa, abbandha, coment’e persona o àteru èssere distintu (animale, erba, mata), nau fintzes po fàere naschire; essire, àere cuménciu, dipèndhere o bènnere de calecuna cosa, de unu logu, de ccn. / pps. nàschidu, nàsciu (nà-sci-u: nàsciu = nà-sciu, 1ˆ p. sing. ind. pres.), nàssiu, ger. naschendhe, nascendho; aus. èssere, ma cun 3ˆ pers., e cun sugetu indeterminau, fintzes àere (e, si cumprendhet, candho tenet valore transitivu)
Sinonimi e contrari
inceurrare,
naschie,
tudhire
/
comentzari,
depèndhere
| ctr.
mòrrere
/
acabbae
Modi di dire
csn:
nàsciri bistiu = èssere afortunadu; nàsciri a una brenti = nàschere a croba, duos paris (nadu de cristianu o de animale)
Frasi
niune naschet imparadu ◊ ocannu bi at nàschidu criaduras meda ◊ de cussu chi apu seminau at nàsciu unu fundu innòi e unu in cudhei ◊ sa chibudha est totu naschindhe ◊ dèu fua che a sa dí chi fua nàscia ◊ si sunt cojados e lis at nàschidu fizu puru ◊ sa mamma chi dh'at nàsciu! ◊ sa mamma unu tempus a sos fizos dhos naschiat in s'istoja ◊ us crabitus furint totu nascendho ◊ cun custu sicore no bi naschet su sèmene ◊ apenas torraia a domo guasi a prepoténtzia torraiat a mente sa limba chi aia imparadu naschendhe ◊ petzi bi at nàschidu erba in cussu terrinu ◊ medas nascint istrupiaus ◊ fio pentzanno ca benit a nàscere innoje!◊ sa die dèu potzu nai ca seu torrada a naschi ◊ bos apo biu nassenno
2.
in cussa roca bi naschet una camba de abba ◊ a sa fata de sa die naschet su sole ◊ ndi at a nasci una tribbulia manna
Etimo
ltn.
nascere
Traduzioni
Francese
naître,
faire naître
Inglese
to be born,
to spring up
Spagnolo
nacer,
surgir
Italiano
nàscere,
sórgere,
originare
Tedesco
geboren werden,
zur Welt kommen.
naschíe , vrb: naschire,
nassire Definizione
bènnere a su mundhu, cumenciare una vida noa, abbandha, coment’e persona o àteru èssere distintu (animale, erba, mata), nau fintzes in su sensu de batire a su mundhu, fàere naschire; essire, àere cuménciu, dipèndhere o bènnere de calecuna cosa, de unu logu, de ccn. / pps. naschiu; ger. naschindho
Sinonimi e contrari
inceurrare,
nàschere*,
tudhire
/
comentzari,
depèndhere,
essire
| ctr.
mòrrere
/
acabbae
Frasi
custos pitzinnos de como los naschis, los pesas, los vestis, e issos mancu vae innoromala! ◊ bochint sos fizos prima de naschire pro sa fadiga de los pesare! ◊ in cuile fiant naschindho is angiones ◊ sos fizos dhos naschiant in terra in s'istoza
Traduzioni
Francese
naître
Inglese
to be born,
to come up
Spagnolo
nacer
Italiano
nàscere
Tedesco
geboren werden,
zur Welt kommen.
nastalàre , vrb Definizione
pònnere sa nàstala, pàschere s'orrobba sa nàstala; fàere dannu, distrúere
Sinonimi e contrari
abbrumai,
arnai,
imbremigai,
infarraciai,
pipionire,
pubujonare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se miter
Inglese
to moth-eaten
Spagnolo
apolillar
Italiano
tarmare
Tedesco
von Motten zerfressen werden.