abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai,
abbrunchiare,
abbrunciare Definitzione
atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma
Sinònimos e contràrios
abboluire,
arruncare,
brigare,
chelcire,
irmurrare,
irruncare,
ispochiare,
sbruncai,
stronciai
/
assansiare
/
adobiai,
atumbae,
imbronconai,
trabbucai 1
/
agghegiare
/
ammurrionare
Maneras de nàrrere
csn:
abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones
Frases
fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu!
2.
abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura
3.
su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
heurter,
claquer
Ingresu
to give a slap (on lips)
Ispagnolu
abofetear,
golpear en los morros
Italianu
dare un mostaccióne
Tedescu
auf die Schnautze hauen.
acasagiài , vrb: acasatzare,
acasazare,
acasizare,
agasagiare,
agasajare,
agasazare,
aggasajare Definitzione
arrecire una persona a domo; fàere bonu a cara, a unu, su dhu pigare in cunfidàntzia e delicadesa: nau cun ironia, su contràriu puru
Sinònimos e contràrios
acatai 1,
acogliensiai,
acoglire,
arretzetare,
carinnare,
frandhigare
Frases
apena los at bidos, Mariànzela est falada a los addobiare e acasazare tocàndhelis sa manu ◊ ite birgonza, fiza mea aperindhe sa zanna a denote pro acasazare su pejus de sa bidha! ◊ amicos e connoschentes mi ant acasazau ◊ l'amus aggasajau comente si tocavat a unu paesanu vene torrau ◊ a isse l’ant acasizadu fatèndheli su bellu in cara
2.
si li fit incurbiada supra delliriandhe e acasazandhesilu ◊ sos nuscos delicaos de sos calàbriches acasazant sa natura ◊ mi istringhet ambas manos meas e chin sa dresta mi acasazat sa massidha ◊ sas pitzinnas mannitas las pones a passizare sos fizos, a los acasazare
3.
sos poledhos, unu mascru e una fémina, si fin acasazandhe
4.
mi acasazo deretu a santu Predu chi mi presentet totu sos poetas
5.
mi timu chi siat po ponni cancua tàcia noba, po acabbai de acasagiai su logu! (S.A.Spano)◊ sa mama si nci ghetat circhendi de abbratzai a Cristus in sa cruxi: Fillu miu istimau, gei ti ant acasagiau!…◊ chi trigat a sanai pobidhu miu, gei seus acasagiaus!…◊ no fiat unu de bidha, ma castiendidhu aici acasagiau, arrutu, mi pariat chi fessit unu de domu mia etotu
Ètimu
spn.
agasajar
Tradutziones
Frantzesu
loger
Ingresu
to give,
hospitality
Ispagnolu
acoger,
hospedar
Italianu
ospitare,
fare buòna accogliènza
Tedescu
zu Gast haben,
freundlich empfangen.
achicài , vrb: achicare,
acricai 1,
acricare Definitzione
aconciare o carrigare su fogu, pònnere linna a su fogu, fàere fogu; pònnere coment’e iscudendho
Sinònimos e contràrios
assissai,
atzipare,
intzicare,
ischichinare,
scarrabbussonai
Frases
chie achicat cun sida afumat sa minestra ◊ achica fogu cràdiu a su lapiolu fintzas chi àntziat su recotu ◊ sunt sempre achichendhe gherras in cue ◊ mancu in su fogu titones ischis pònnere, ne achicas ◊ pro los achicare agiunghesit àtera sida ◊ s'ollu po friri si porit torrai a imperai ma no tocat a dh'acricai fogu
2.
sa guàrdia est marranu de vídere una vetura chi l'achicat deretu una contravintzione ◊ archibbusada, aite no ti ndhe achicas àtera de linna supra?! ◊ m'imposto lestru e cun s'arma l'acrico sa segundha fusilada ◊ bella cussa trempa, po dhoi acricai una bussinada!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
attiser
Ingresu
to stir (up),
to give
Ispagnolu
atizar
Italianu
attizzare,
appioppare
Tedescu
schüren.
acolligíre , vrb: acollizire,
acollozire,
acullozire Definitzione
giare acollozu, acasàgiu, fàere bènnere o intrare a domo a unu; intrare a unu logu po istare, crocare
Sinònimos e contràrios
acasagiai,
acatai 1,
acoglire,
arretzetare,
carinnare,
frandhigare
| ctr.
caciare
Frases
Deus l'apat in chelu acollozida! ◊ si a domo tua benit su pógheru acullózilu e cossòlalu! ◊ dhus iat acolligius chin totus us onores
2.
li aprontamus un’aposentedhu, bi ponimus unu letu, una mesa, una cadira a ghetu chi si che podat acollizire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
loger
Ingresu
to give hospitality
Ispagnolu
acoger,
hospedar
Italianu
ospitare
Tedescu
unterbringen,
Gastfreundsch aft gewähren.
afutíre, afutíri , vrb rfl Definitzione
lassare cúrrere, lassare andhare, pigaresidha a pagu incuru, no fàere contu de sa cosa, de un'ofesa, de una chistione
Sinònimos e contràrios
impipai 1,
importai,
incodiare,
strafudhai,
strufudhire
Frases
si ndhe afutit de contes e de barones! ◊ medas de sas lezes si ndhe afutint ◊ proat gustu a minter su didu in sa ferida afutèndhesi de su dolore de su malàidu ◊ is mortus abarrant mortus e no dhis intrat prus nudha: afutassindhi! (A.Garau)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'envoyer,
s'en ficher (vulg.)
Ingresu
not to give a fuck
Ispagnolu
pasar de
Italianu
fregàrsene,
fóttersene
Tedescu
pfeifen auf.
allutinài , vrb Sinònimos e contràrios
abbiare,
allutae
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
raviver
Ingresu
to give life
Ispagnolu
avivar,
animar
Italianu
rèndere vivo
Tedescu
lebendig machen.
apanedhàre , vrb Definitzione
fàere panedhas, una genia de pane, fàere a bisura de panedha
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
embuer
Ingresu
to give the form of loaves
Ispagnolu
hacer pan
Italianu
appanare
Tedescu
in Form von Brotlaiben bringen.
arranguitzài , vrb: arrenguitzai,
arringuitzai,
arringulitzari,
ranguitzai Definitzione
giare o pigare cosa chi praghet, fintzes coment'e paga, de cuntentu po calecuna cosa chi unu at fatu, batire sa gana, pigare s'àteru a losingas, cun promissas e cosas chi dhi podent pràghere
Sinònimos e contràrios
acasagiai,
arranguai,
imbozare,
inganatzire,
ingangulissai,
ingrangugliare
| ctr.
dirganare,
irbozare
Frases
una tassa de cafè bonu cun pastas de lati dhas iat arringuitzadas de sa fatiga de su viàgiu ◊ a mairu tuu dhu depis basai e arranguitzai!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
gratifier
Ingresu
to give a bonus
Ispagnolu
gratificar
Italianu
gratificare
Tedescu
eine Gratifikation geben.
cèdere , vrb: cèdiri,
tzèdere* Definitzione
pèrdere is fortzas, lassare andhare, no aguantare prus, lassare bínchere s'àteru o un'àtera fortza
Sinònimos e contràrios
ammollai,
arrèndhere,
indugi,
iscapae
Frases
a fuire cun tegus no apo a cèdere, ca solu su dh'intèndhere mi est fastígiu, e méngius est chi Deu mi ndhe let! (A.Barra)◊ a isse li aviant cédidu terrinu
Tradutziones
Frantzesu
céder
Ingresu
to give
Ispagnolu
ceder
Italianu
cèdere,
soccómbere
Tedescu
erliegen.
contrapuntàre , vrb Definitzione
èssere a paris de un'àteru, in su sensu chi, a su chi unu tenet, s'àteru podet nàrrere de tènnere cosa issu puru; chistionare faendhosi is partes, difendhendhosi e betandho curpas a s'àteru, arrespòndhere a truncadura
Frases
sa família de Fulanu oe contrapuntat cun calesisiat àtera família ◊ non bi at rejone, mancu sa piús manna de custu mundhu, chi potat cuntrapuntare cun sas fortzas de su padronu suridu (Z.Zazzu)
2.
tue ses semper contrapuntendhe cun megus
Ètimu
spn.
contrapunt(e)ar
Tradutziones
Frantzesu
répondre du tac au tac
Ingresu
to compete,
to give sharp answer
Ispagnolu
rivalizar
Italianu
gareggiare,
rispóndere per le rime
Tedescu
wetteifern,
gehörig Bescheid sagen.
creschimoniàre , vrb Definitzione
giare o fàere creschimónia, aumentu
Frases
chi su Segnore bos creschimonzet, a bois e a fizos bostros!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prospérer
Ingresu
to give prosperity
Ispagnolu
hacer prosperar
Italianu
dare prosperità
Tedescu
Wohlstand geben.
dàe 1 , vrb: dàere,
dai 1,
dare,
dàrrere Definitzione
aporrire, pònnere in manos, intregare calecuna cosa a un'àteru chentza nudha in càmbiu (ma si narat fintzes de bèndhere, de su arresurtare de unu trebballu, e de unu contu); rfl. si narat in su sensu de andhare a calecunu logu, a una bandha, cun che in su sensu de arresurtare o acabbare a una tzerta ora; cun su verbu pòdere o a su tempus benidore tenet su sensu de acontèssere, de capitare deasi comente essit essit / cong. pres.: 2ˆ p. pl. diadas, diedas, dezas; passau: 3ˆ p. pl desint, ant dadu; impr. 2ˆ p. pl: dade, daze, dage (custu cun enclíticu: dagedenosi!)
Sinònimos e contràrios
donai,
giai,
gionai,
intregai
/
combidai
/
bèndhere,
frutai,
resurtare
/
addare,
andhare,
finire,
passae,
penciai
| ctr.
leai
Maneras de nàrrere
csn:
dare a una cosa = pentzai, donai atentzioni a una cosa; dàreche a… (una cosa, un'ora) = resurtai; dàresi a fàghere, a fuire, a lèzere = pònneresi a fàghere, a si mòere, a fàghere carchi cosa, a fuire, a lèzere; dàresi a carchi cosa = pèrdiri sa conca avatu de ccn. cosa: dàresi a su zogu, a s'interessu, a sa fura, a su triballu, a su binu, a su ziru, a sas féminas; dàreche a subra de una cosa = arrennèsciri a isciri una cosa; dàreche una cosa o a unu in mesu = ponidha, faidha resurtai in mesu, imbusticaidhu in ccn. cosa o chistioni; dàreche in carchi logu = passai in ccn. logu fintzas sentza de dhu bòlliri; èssere dali ca ti doe, a su dami e ti do = donendi sempri (corpus, fuedhus), abbetiai; èssere acanta a si la dare (nadu de duos) = èssiri acanta a s'arropai, acanta a certai; fàghere a su daellea = dona e piga, a manlea, donendi e pighendi sentza de bòlliri donai diaderus; èssere, no èssere in dare = (nau de unu) tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai (e fintzas de fuedhai mali, meda, tropu)
Frases
apas de s'América sos mannos tesoros, ma los dias a chie tenet fàmine ◊ si su fàmine inimigu a nois derat istragu si agguantat unu pagu finas a giomper sa figu (Grolle)◊ custa cosa no est sa tua: ti l'ant dada o furada l'as? ◊ setzi un'iscuta: ite ti dao a bufare? ◊ a chie tocat sa rejone diant! ◊ fuo pro li dàrrere un’iscavanada a cussa cara pesada dae sa barrosíghine! (M.Ladu)
2.
chentza lissentza custa cosa no si podet dare ◊ si ndhe agatat meda, ocannu, de custa cosa e la sunt dendhe a sa fuliada ◊ sa divisione cantu bos at dadu, a bois? ◊ ocannu s'olia est dendhe pagu: solu su bíndhighi a maghinada ◊ cussa terra a laore daet su trinta ◊ como sas berbeghes no sunt dhendhe nudha, ma comente anzant comintzant a dare late
3.
dàedi a un'ala ca semus colendhe custa cosa! ◊ a ue mi est dadu su pisedhu, chi no lu so bidindhe inoghe? ◊ che so dadu in cussa carrela e apo fatu innantis ◊ che est dadu in logu malu, caminendhe a denote ◊ che est dau in sos carabbineris e pro no isparare si lis est imbertu ◊ che so dadu in mesu de su ludu ◊ ello ite bonu bisonzu a ndhe dare a custa bandha? ◊ no che so mai pótidu dare a subra de chie podet èssere cussa otada
4.
a ite ora ti che at a dare a finire? ◊ che daet a tardu, a note, a manzanu, a cras, a s'annu chi benit a fàghere custa cosa ◊ ejò, a como ti che at datu a ti ne ammentare?! ◊ a custas cosas ti che daet a fàghere su zustu?!…◊ a cue ti che at dadu a fàghere avitu: avita in su lussu, no in su mànigu! ◊ a èssere canu ti che at dadu a como!
5.
at a dare chi, segundhu comente, custa cosa no si podet fàghere prus ◊ podet dare chi dae como in subra fetat tempus bonu
6.
passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora, medas, bidendhe basi, si sunt dados a fora ◊ no ti dias a fuire candho ti cramant a dare una manu de azudu!
7.
at pérdidu su postu ma si est dadu a sa zoronada e su triballedhu li essit sempre ◊ conca mala, cussu: si est dadu a furare ◊ como mi dao a prànghere, pro cosighedhas gai!…◊ a ue, disdiciada, mi apo a dare?!
8.
a cussu no bi daet! ◊ no bi apo dadu e no ndhe apo cumpresu nudha de su chistionu
9.
dae tentu no ti che diant in mesu, cussos, ca ti ndhe as a impudare! ◊ frade e sorre sunt dami chi ti do pro su bene, pro sa pulítiga ◊ est totu su manzanu a dami chi ti do! ◊ cussos duos sunt acanta a si la dare, no de torrare in paghe! ◊◊ oe no est in dare: no li essit súlida! ◊ oe s'amigu est in dare: a donzunu narat sa sua!
Ètimu
ltn.
dare
Tradutziones
Frantzesu
donner
Ingresu
to give
Ispagnolu
dar,
ofrecer,
producir
Italianu
dare,
offrire,
produrre,
fruttare
Tedescu
geben,
schenken,
erzeugen,
hervorbringen.
discaràre , vrb rfl Definitzione
bogare sa cara, lassare bíere sa cara, fàere a bíere
Sinònimos e contràrios
ifatzolare,
iscarare
Ètimu
spn.
descararse
Tradutziones
Frantzesu
se démasquer
Ingresu
to take off one's mask,
to give oneself away
Ispagnolu
desenmascarar
Italianu
smascherarsi
Tedescu
sich demaskieren,
die Maske abnehmen.
donàe, donài, donàre, donàri , vrb Definitzione
giare in donu, coment'e arregalu, presente; fàere is donos, mescamente a sa fémina cojuada noa; giare o intregare bastat chi siat, css. cosa e a chie sisiat; s'impreat fintzes po nàrrere s’arresurtau de un'operatzione matemàtica o sa resa de unu trebballu
Sinònimos e contràrios
arregalai,
dae 1,
giai,
gionai
| ctr.
bèndhere,
picare
Maneras de nàrrere
csn:
donai in ccn. cosa = pessare, atuare, dàreche a subra de carchi cosa, itl. farci caso, badare; donaisí a ccn. cosa = dàresi, betàresi a carchi cosa; donai coru = bastare s'ànimu, su corazu de fàghere carchi cosa; donaindi una frida una callenti = dàrendhe una cràdia e una lena, una chi piaghet e una chi no piaghet; donai frunda mala = fàghere frundha mala, andhare male, dare resurtadu metzanu; donai boxis = betare boghes; donai isciampitas = andhare a s'istòntona istòntona, imbriagos
Frases
fiat unu chi no donaiat àcua a cani ◊ chi bolis fai diabressi, bai, bendi su chi tenis e donadhu totu ◊ dongissia duus aposentus!
2.
si no fint donatos de oro e de prata nche bortaiant sa cara ◊ su fidantzadu l'at donada: li at leadu anedhu, oritzinas de oro e corona de prata ◊ dh'ant donada meda, s'isposa!
3.
oh, berus aici est: no nc'ia donau!
4.
acabbau su préssiu mi dongu a s'olia, acabbada s'olia a s'aràngiu!
Ètimu
ltn.
donare
Tradutziones
Frantzesu
offrir,
faire cadeau
Ingresu
to give
Ispagnolu
dar,
regalar,
ofrecer
Italianu
dare,
regalare,
offrire,
dispensare
Tedescu
geben,
schenken,
spenden,
ergeben.
iglieràre , vrb rfl: igliorare,
illiberare,
illierai,
illierare,
illiorare Definitzione
nau de is féminas príngias, illibbertare, fàere o naschire su pipiu a su lompimentu de is noe meses
Sinònimos e contràrios
illebberare,
infendiai,
insinnigare,
iscendiai,
palturire,
springiai
| ctr.
imprignare,
improssimare
Frases
cudha fémina benit torra ràida, s'illierat e naschit custa bella pitzinna ◊ sa muzere de Fulanu nachi s'est illierada ◊ a sos noe meses, sa fémina apeit sas dólimas e s'illioreit ◊ custa fémina s'est illierada de unu pitzinnedhu
Terminologia iscientìfica
ssl
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
accoucher
Ingresu
to give birth
Ispagnolu
parir,
dar a luz
Italianu
sgravarsi,
partorire
Tedescu
gebären.
indúgi, indúgiri, indúgliri , vrb: indulli,
indúlliri,
indúxiri,
undúxiri Definitzione
indrúchere, fàere abbasciare (sa conca o àteru) a cara a un’ala nau prus che àteru de cosa longa o arta chi a su normale istat prantada; nau de gente, su si abbasciare e fintzes cèdere o tròchere a una fortza, a un’àtera volontade / pres. ind. dèu indullu; pps. indúgiu (in-dú-gi-u), indúgliu, indúlliu, indurtu
Sinònimos e contràrios
abasciai,
aúlghere,
dòrchere,
incruai,
indrúchere,
indrughire,
indugi,
muciare
/
conchinare,
cumbínchere,
tzèdere
Maneras de nàrrere
csn:
i. a unu a fai ccn. cosa = conchinarechelu; i. is costas a ccn. = dàreli surra manna, cannire sas costas a ccn.; a conca indúllia = a conca incrubada; indugi sa cigirista = abbassiare sas pretesas
Frases
is manus chi ti sonant campanas de pasca, o paxi, funt is chi t'indullint su ferru in centu ainas bonas (Danese)◊ femu làngia e m'indullemu che filu (Z.Sanfilippo)◊ indulliat is genugus fintzas a terra ◊ no seu dignu de m'indulli po dh'iscapiai is corriedhas de is crapitas ◊ dhi benit ammaròglia a s'indúgliri, si bolit papai!◊ indugit is ogros a terra e fait lavras de erriri
2.
mi at indúlliu a cambiai su cuntratu ◊ ammarolla dhi est bénniu a indugi sa cigirista!
Ètimu
ltn.
indulgere (indulgeo)
Tradutziones
Frantzesu
fléchir,
céder
Ingresu
to give in (way),
to flex
Ispagnolu
doblar,
ceder
Italianu
flèttere,
cèdere
Tedescu
biegen,
sich ergeben.
irpilíre , vrb Definitzione
pònnere sa tzudha, fàere inteterare su pilu in sa pedhe, intrare su fritu de s'assíchidu, de sa timoria
Sinònimos e contràrios
aciuciudhae,
altudhire,
arpilare,
assunciudhai,
aturtudhire,
atzultzudhare,
impriutzai
Tradutziones
Frantzesu
donner la chair de poule
Ingresu
to give s.o. the creeps
Ispagnolu
erizarse el pelo
Italianu
far venire la pèlle d'òca
Tedescu
eine Gänsehaut bekommen.
iscendiài , vrb: isciundiai,
scendiai Definitzione
nau de sa fémina príngia, naschire su pipiu
Sinònimos e contràrios
iglierare,
infendiai*,
insinnigare,
palturire,
springiai
| ctr.
imprignare,
improssimare
Frases
cussus daboris depint èssi peus de is daboris de iscendiai ◊ mamma m'iat iscendiau abberu in luna bona!
2.
nanca depiat fai no isciu ita… custu est su monti chi nd'at iscendiau unu topixedhu!
Terminologia iscientìfica
ssl
Tradutziones
Frantzesu
accoucher
Ingresu
to give birth
Ispagnolu
parir
Italianu
partorire,
sgravarsi
Tedescu
gebären.
iscrèdere , vrb: iscrèere,
iscrètere,
iscrèiri,
iscrere,
scrèiri Definitzione
prnl., lassare o acabbare de crèdere, no crèdere prus a sa cosa chi unu est ibertandho, no crèdere ca si biet sa cosa comente est / pps. iscréditu, iscréitu, iscrétidu, iscrétiu / iscrei a unu = fai a manera chi no pentzit prus a sa cosa chi fiat abetendi
Sinònimos e contràrios
disaprensionai,
discrèiri
Frases
mi fia iscreindhe candho apo bidu chi fizis istentendhe ◊ bah, dèu mi ndi andu, ca madiru miu si at a èssiri giai iscrétiu! ◊ aspetamus galu, ca mancari siat tardu no est ora de iscrèdere ◊ passeit unu bellu pagu de tempus e incumintzeit a s'iscrètere ◊ su mardiedu si depit portai aillargu de is angionis istitaus po si nd'iscrei
2.
dónnia tantu mannant a calicunu a s'iscrèere, a preguntare, a ischire sas intentziones de cudhos malintrannados
3.
cussa est cosa chi naraus a is piciochedhus po ndi dhus iscrei de bolli benni a Castedhu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ne plus attendre après avoir vainement attendu
Ingresu
to give up weating vainly (after a long time)
Ispagnolu
descreer
Italianu
sméttere di aspettare dópo aver attéso invano
Tedescu
nach einer langen Wartezeit,
das Warten ablassen.
isperantziàre , vrb: sperantzai Definitzione
giare bonos ànimos, giare isperu o ibertu bonu
Ètimu
itl.
speranzare
Tradutziones
Frantzesu
donner de l'espoir
Ingresu
to give hope
Ispagnolu
esperanzar
Italianu
dare speranza
Tedescu
jmdm Hoffnung machen.