is , art, prn Definitzione artículu plurale siat de númenes mascu e siat de númenes fémina: sos, sas, os, as (is cosas, is coros/corus, is domos/domus, is dannos/dannus, is féminas, is ómines/óminis, is pipias, is pipios/pipius); che is àteros artículos, s'impreat fintzes in càmbiu de unu númene e balet totu cudhos, cudhas, cussos, cussas, cun su prn. relativu chi fatante / is de domo = sos de famíllia, sos parentes prus custrintos Sinònimos e contràrios sas, sos Frases sentza pònnere versu trudu iscrias a is amigos otavas o currentina! ◊ is óminis funt diferentis de is féminas ◊ chi si morint is cadhos e is boes, is ferros ti dhos betas… a paneri! 2. is de Tonara narant "fígiu, fògia de nuge no ne bògio"◊ depeus torrai gràtzias a totus is chi ant crétiu in custu ◊ is chi ant inténdiu bengant totus a innòi! ◊ is chi ant acabbau podint andai ◊ is de su bighinau dhi ant intrau cosa a papare Ètimu ltn. ipsis Tradutziones Frantzesu les, ceux, celles Ingresu the Ispagnolu los, las, aquellos, aquellas, quienes Italianu i, gli, le, quélli, quélle, colóro Tedescu die, jene, diejenigen.

isbatizài, isbatizàre , vrb: sbatillai, sbatizai Definitzione àere segamentos de conca cun ccn. cosa o chistione, iscúdere o atumbare a ccn. logu, pigare múngia, carda Sinònimos e contràrios aciapuai, atapai 1 / atormentai, imbatijare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu se creuser la cervelle Ingresu to bang, to rack one's brain Ispagnolu devanarse los sesos Italianu sbatacchiare, lambiccarsi il cervèllo Tedescu sich den Kopf zerbrechen.

isculuzonàre , vrb: iscuruzonare Definitzione cricare, istare cricandho is cugigones, in is cugigones Sinònimos e contràrios fodichinare, iscrucuzonare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fouiller dans les débarras Ingresu to search high and low Ispagnolu rebuscar en los rincones Italianu frugare nei cantùcci, nei ripostìgli Tedescu kramen.

ismedhinàre , vrb Definitzione istare coment'e atontau, ammadurare de ogos coment'e ispantau, atontau Sinònimos e contràrios abbebberecare, atontai, ispampanai Tradutziones Frantzesu rouler les yeux Ingresu to roll Ispagnolu pasmarse, poner los ojos en blanco Italianu stralunare Tedescu verdrehen.

ispalpedhàre , vrb: isprapedhai, isprapiedhai, isprepedhai, isprepedhiare, ispripiedhare, sprapadhai Definitzione isperriare deunudotu, apèrrere bene is ogos, is prabaristas, o fintzes àteru Sinònimos e contràrios ilbambarriare, irbarriolare, ispamparinare, ispamporionare, isparpalociai, ispitzulinare, sparrancai / abberberedhare, acrabionare, allutzighinare, sparrunchiai / allampare Frases iat isprapedhau is ogus chi pariant duas làntias ◊ Bissentedhu furiat isprepedhendi is ogus po biri mellus ◊ ispripiedhat sos ogos po cumprènnere si est abbizu o drommidu 2. est abarrau cun is ogus isprapedhaus de sa timoria ◊ est siciau cun is manus isprapiedharas in is ginugus Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ouvrir grand Ingresu to open wide Ispagnolu abrir los ojos, abrir de par en par Italianu spalancare gli òcchi Tedescu die Augen aufsperren.

líos , prn Definitzione li, bi + los, si + dhos/dhus Frases sos onores mannos a issu lios aiat fatos s'amicu ◊ sos inimicos suos lios apo postos in manos Tradutziones Frantzesu les-lui Ingresu them to him (her) Ispagnolu se los Italianu gliéli Tedescu sie, ihm (ihr, ihnen).

los , prn: dhos* Definitzione prn. de 3ˆ persona pl. mascu po gente o cosa manigiau sèmpere a cumplementu ogetu Frases a issos los bido e los intendho ◊ apo pérdidu cos'e fiados: bidos mi los azis? ◊ cussos cantos de linna che los apo postos a su fogu Tradutziones Frantzesu les Ingresu them Ispagnolu los Italianu li Tedescu sie.

majonèta , nf Definitzione genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos… Sinònimos e contràrios befana Terminologia iscientìfica fnt Tradutziones Frantzesu "befana" Ingresu befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany) Ispagnolu vieja que trae regalos a los niños para los Reyes Italianu befana Tedescu Befana, alte, gerechte Hexe, die, nach der italienischen Volksüberlieferung.

mèos , agt, prn: mios, mius Definitzione agt. e prn. pl. m. de 1ˆ persona sing. chi giaet un'idea de possessu meu: chi apartenent a mie, a mimi, chi mi pertocant o fintzes chi dhos istimo, chi dhos sento caros / sos meos, is mios, is mius (nau de gente) = is de domo, is parentes; pisedhos mios!… = ma càstia!… (nau a ispantu, coment'e dispràxius, coment'e sentza nci bolli crei) Frases maridu meu est su babbu de fizos mios ◊ no chelzo chi su tempus si apadronet de sos pensamentos mios ◊ fizos mios, arretzide sa beneditzione mia! ◊ sos amantes mios como los bido passendhe a un'ancuju ◊ la chíllio in bratzos meos ◊ àbbile ammuntadore, lassa sos anzones meos! ◊ as abbruxau sos sentidos meos ◊ is afetus mius no s'isciollint ◊ dona atentzioni a is cuntzillus mius ◊ a is tempos de is babbais mios furint diferentes medas cosas 2. is mios no bollent a fàere cosas deosi! ◊ sos mios sunt allimidos e isfidant fogu e ferru pro m'iscavare fossos suta de pes ◊ crepint is de crepai, is mius impari a is tuus: sa cosa si at a fai bollendi nosus duus! 3. ell'e tandho, babbutzios mios, no nos dades nudha?! ◊ pisedhos mios, a ndhe cherides bídere de funtzione!…◊ pisedhos mios, a birgonza, a furare! ◊ pisedhos mios, ite fatza sa chi at zutu a mi pedire dinari candho ndhe tenet e mi ndhe depet puru! Tradutziones Frantzesu mes (adj.), les miens (pron.) Ingresu my Ispagnolu míos, los míos Italianu miei Tedescu meine, meine, die meinen, die meinigen.

ociàre , vrb: ocriare, oghiai, ogriare, ojare 1 Definitzione abbaidare, bíere, betare castiadas fintzes in su sensu de disigiare, portare a ogu; chesciare, murrungiare ca una cosa est o paret paga o metzana, fàere s'ogrianu, o fintzes solu èssere de s'idea chi no est su tanti giustu o su chi serbit / ocriare chin ccn. = àerendhe ódiu Sinònimos e contràrios abbadiai, agrionae, aogare, bídere Frases su pastore est ojendhe atesu… sestat su tempus! ◊ si che at pijadu cantu at ojadu ◊ sa picioca est bellixedha e po cussu dh'ant oghiada totus! ◊ su fustealvu ojat e tentat chi ànima si tuchet e frimmet in more sua (G.Elies)◊ ses oghiendi cussa cosa: pigadha, si ti praxit! ◊ Rofaelle s'aiat ocriau bene su fizu de Predu: apustis aiat iscanzau de labras 2. no lu ógries ca est pagu, ca no ti ndhe poto dare àteru! ◊ la so ogriendhe, cussa cosa: mi paret metzana ◊ su fogu no cheret tènnere: est ogriendhe ca est paga sa linna! ◊ custu sale lu so ogriendhe: mi est parindhe pagu pro totu cussa cosa! ◊ custa linna la so ogriendhe: mi paret chi no noche bogat su zerru! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lorgner Ingresu to glance at Ispagnolu comerse con los ojos Italianu adocchiare Tedescu erblicken, liebäugeln.

padúle , nf, nm: paoi, paule, pauli Definitzione abba apojada, paule manna de abba, giubbu, mescamente in is errios mannos Sinònimos e contràrios gurgu 1, lacone, lacuedha, làcuna, pógiu, trógliu Frases brintat in sa pauli, nci afundat e mortu! ◊ a unu poju mannu de su riu li namus "Paule lada"◊ cussa funtana paret unu padule de arana ◊ funt paois de àcuas mortas ◊ in sa paule bi at tzinnia ◊ adoru de su paoi est totu cannisoni 2. bi est chie no si cunfundhet in custu paule de ódiu Sambenados e Provèrbios smb: Paulis Ètimu ltn. padule(m) Tradutziones Frantzesu point le plus profond (d'un fleuve) Ingresu big pool Ispagnolu gran poza de agua en los ríos Italianu grande pózza d'àcqua nei fiumi Tedescu große Wasserlache in Flüssen.

pedinzòne , nm Definitzione ufradura chi faet su fritu, prus che àteru in manos o in peis, e faet a iscrafíngiu Sinònimos e contràrios filinzone, maninzone, pilinzone, pirignone*, zelone Terminologia iscientìfica mld Tradutziones Frantzesu engelure (aux pieds) Ingresu chilblain Ispagnolu sabañón a los pies Italianu gelóne (ai pièdi) Tedescu Frostbeule (an Füßen).

pisedhína , nf Definitzione pipios matucos e piciochedhos Sinònimos e contràrios edora, feduliu, fegliutina, fratamaza, pagina, pibidhia, piciocalla, pitzinnàglia, ratatúglia, rustia / cdh. pipiàglia, stidhina Frases sa pisedhina li ponzeit fatu comente a su preíderu candho essit a betare s'abbasanta ◊ che assiles nois pisedhina lompiaimis a chimas de sa solzaga ◊ bi at acudidu zente manna e pisedhina ◊ sa piata sentza pisedhina paret beranu sentza rundhinedhas Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu les enfants Ingresu children Ispagnolu los niños Italianu i bambini Tedescu die Kinder.

pógiu , nm, nf: poja 1, poju, pou, poxu, poza, pozu Definitzione fossu prenu de abba mescamente in errios mannos (ma fintzes fossu ebbia); genia de bartza tundha, fraigada a muru, in su sartu Sinònimos e contràrios bàtiga, cadhaja, corrovoni, fògia 1, foxone, gurgu 1, trógliu Maneras de nàrrere csn: una poja de ludu = fossu prenu de ludu; pozu de sàmbene = lacuina, lotzina de sànguini chi at pérdiu ccn. Frases sa rana istat cracagliendhe intro de sos pojos ◊ si no ischis nadare, no ti abburres in sos pògios fundhucos! ◊ de tretu in tretu su pastore at fatu sos pojos pro abbare sa robba ◊ l’avio zirau e istrampau in su ludu de una poza, gherrandhe a istrumpa 2. in s'ortu bi amus fatu su poju pro collire s'abba 3. custu est fintzas tempus de oro pro chie est fora de pojos de peleu Sambenados e Provèrbios smb: Poggiu Tradutziones Frantzesu point le plus profond d'un fleuve Ingresu river ditch Ispagnolu hondonada en los ríos Italianu tónfano Tedescu Kolk.

promòres , nm pl Definitzione is mannos, is antzianos Ètimu ltn. primores Tradutziones Frantzesu les personnes âgées Ingresu old men Ispagnolu los mayores Italianu gli anziani, i maggióri Tedescu die Alten.

scerbedhài , vrb: igerbedhare*, sciorbedhai Definitzione segare, bogare, pistare is crebedhos, sa conca, fintzes in su sensu de bochíere; pigare a conca, a crebedhos, su si pigare pentzamentu mannu o meda po calecuna cosa Sinònimos e contràrios ischerbicare, ispistidhai / irmedhighinare Frases si dh'incòciu, cussu molenti dhu tzucu a puntara de pei, dhu sfiguru, dhu sciorbedhu! 2. custu est trabballu chi sciorbedhat ◊ no s'eus a sciorbedhai mera: si est mascu dhi poneus su nòmini de ajaju Tradutziones Frantzesu casser la tête Ingresu to smash one's head Ispagnolu abrir la cabeza, devanarse los sesos Italianu pestare, rómpere la tèsta Tedescu schlagen, jdm. den Kopf einschlagen.

sduanài , vrb Definitzione bogare su bagàgliu o s'orrobba de duana, lassandhodha andhare apustis de su controllu Sinònimos e contràrios sgabbellai Tradutziones Frantzesu dédouner Ingresu to clear (through customs) Ispagnolu pagar los impuestos de aduana Italianu sdoganare Tedescu verzollen.

serpía , nf: cerpiu*, telpia, tzarpia Definitzione dónnia e css. bobboi; nau cun tzacu fintzes po ccn. Sinònimos e contràrios arresia, babballoti, babbaúciu, babbaudhu, babboi, errebiu, incerpiu, terpusu, titupiu Frases dhu'iat una serpia totu imbusciada in paperi 2. ma càstia custa serpia, ca bolet frigai su fradi mannu!… Tradutziones Frantzesu les insectes Ingresu insects Ispagnolu los insectos Italianu gli insètti Tedescu Insekten.

sos , art pl, prn Definitzione artículu chi acumpàngiat is númenes mascos in sa forma de su plurale: s'impreat fintzes coment'e prn. Sinònimos e contràrios is Frases sos babbos, sos fizos, sos tios, sos frores, sos animales 2. sos de domo, sos de como, sos de fora, sos chi cherent gai Ètimu ltn. ipsos Tradutziones Frantzesu les Ingresu the Ispagnolu los Italianu i, gli Tedescu die.

súos , agt, prn pl: suus Definitzione chi (sos chi, totu sos chi) funt o apartenent o pertocant a issu, a issa (3ˆ pers. sing.): acumpàngiat númenes mascos plurales e si ponet sèmpere apustis che a totu is possessivos; coment'e prn. pigat sèmpere s'art. is/sos; foedhandho de gente, coment'e prn. sos suos funt is de domo, is de sa famíglia, o fintzes totu cudhos chi funt a sa parte sua (de ccn.) Frases nci at postu is óminis suus po si assegurai su controllu de unu logu aici importanti ◊ fiat bellu su colori de is ogus suus ◊ mai isse at pedidu azudu pro sos bisonzos suos ◊ onzunu depet istare in càncaros suos, chentza si che imbarrigare subra de àtere 2. su mastru fit interroghendhe sos suos ◊ custus funt is contus tuus: intendeus is suus! 3. a chie mi at criticadu li àuguro chi sos suos li fetant su chi sos mios ant fatu a mie! Ètimu ltn. suus Tradutziones Frantzesu ses, les siens Ingresu his (her, its) Ispagnolu sus, los suyos Italianu suòi, i suòi Tedescu seine, ihre.

«« Torra a chircare