is , art, prn Definitzione
artículu plurale siat de númenes mascu e siat de númenes fémina: sos, sas, os, as (is cosas, is coros/corus, is domos/domus, is dannos/dannus, is féminas, is ómines/óminis, is pipias, is pipios/pipius); che is àteros artículos, s'impreat fintzes in càmbiu de unu númene e balet totu cudhos, cudhas, cussos, cussas, cun su prn. relativu chi fatante / is de domo = sos de famíllia, sos parentes prus custrintos
Sinònimos e contràrios
sas,
sos
Frases
sentza pònnere versu trudu iscrias a is amigos otavas o currentina! ◊ is óminis funt diferentis de is féminas ◊ chi si morint is cadhos e is boes, is ferros ti dhos betas… a paneri!
2.
is de Tonara narant "fígiu, fògia de nuge no ne bògio"◊ depeus torrai gràtzias a totus is chi ant crétiu in custu ◊ is chi ant inténdiu bengant totus a innòi! ◊ is chi ant acabbau podint andai ◊ is de su bighinau dhi ant intrau cosa a papare
Ètimu
ltn.
ipsis
Tradutziones
Frantzesu
les,
ceux,
celles
Ingresu
the
Ispagnolu
los,
las,
aquellos,
aquellas,
quienes
Italianu
i,
gli,
le,
quélli,
quélle,
colóro
Tedescu
die,
jene,
diejenigen.
isbatizài, isbatizàre , vrb: sbatillai,
sbatizai Definitzione
àere segamentos de conca cun ccn. cosa o chistione, iscúdere o atumbare a ccn. logu, pigare múngia, carda
Sinònimos e contràrios
aciapuai,
atapai 1
/
atormentai,
imbatijare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se creuser la cervelle
Ingresu
to bang,
to rack one's brain
Ispagnolu
devanarse los sesos
Italianu
sbatacchiare,
lambiccarsi il cervèllo
Tedescu
sich den Kopf zerbrechen.
isculuzonàre , vrb: iscuruzonare Definitzione
cricare, istare cricandho is cugigones, in is cugigones
Sinònimos e contràrios
fodichinare,
iscrucuzonare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fouiller dans les débarras
Ingresu
to search high and low
Ispagnolu
rebuscar en los rincones
Italianu
frugare nei cantùcci,
nei ripostìgli
Tedescu
kramen.
ismedhinàre , vrb Definitzione
istare coment'e atontau, ammadurare de ogos coment'e ispantau, atontau
Sinònimos e contràrios
abbebberecare,
atontai,
ispampanai
Tradutziones
Frantzesu
rouler les yeux
Ingresu
to roll
Ispagnolu
pasmarse,
poner los ojos en blanco
Italianu
stralunare
Tedescu
verdrehen.
ispalpedhàre , vrb: isprapedhai,
isprapiedhai,
isprepedhai,
isprepedhiare,
ispripiedhare,
sprapadhai Definitzione
isperriare deunudotu, apèrrere bene is ogos, is prabaristas, o fintzes àteru
Sinònimos e contràrios
ilbambarriare,
irbarriolare,
ispamparinare,
ispamporionare,
isparpalociai,
ispitzulinare,
sparrancai
/
abberberedhare,
acrabionare,
allutzighinare,
sparrunchiai
/
allampare
Frases
iat isprapedhau is ogus chi pariant duas làntias ◊ Bissentedhu furiat isprepedhendi is ogus po biri mellus ◊ ispripiedhat sos ogos po cumprènnere si est abbizu o drommidu
2.
est abarrau cun is ogus isprapedhaus de sa timoria ◊ est siciau cun is manus isprapiedharas in is ginugus
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ouvrir grand
Ingresu
to open wide
Ispagnolu
abrir los ojos,
abrir de par en par
Italianu
spalancare gli òcchi
Tedescu
die Augen aufsperren.
líos , prn Definitzione
li, bi + los, si + dhos/dhus
Frases
sos onores mannos a issu lios aiat fatos s'amicu ◊ sos inimicos suos lios apo postos in manos
Tradutziones
Frantzesu
les-lui
Ingresu
them to him (her)
Ispagnolu
se los
Italianu
gliéli
Tedescu
sie,
ihm (ihr,
ihnen).
los , prn: dhos* Definitzione
prn. de 3ˆ persona pl. mascu po gente o cosa manigiau sèmpere a cumplementu ogetu
Frases
a issos los bido e los intendho ◊ apo pérdidu cos'e fiados: bidos mi los azis? ◊ cussos cantos de linna che los apo postos a su fogu
Tradutziones
Frantzesu
les
Ingresu
them
Ispagnolu
los
Italianu
li
Tedescu
sie.
majonèta , nf Definitzione
genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos…
Sinònimos e contràrios
befana
Terminologia iscientìfica
fnt
Tradutziones
Frantzesu
"befana"
Ingresu
befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany)
Ispagnolu
vieja que trae regalos a los niños para los Reyes
Italianu
befana
Tedescu
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
mèos , agt, prn: mios,
mius Definitzione
agt. e prn. pl. m. de 1ˆ persona sing. chi giaet un'idea de possessu meu: chi apartenent a mie, a mimi, chi mi pertocant o fintzes chi dhos istimo, chi dhos sento caros / sos meos, is mios, is mius (nau de gente) = is de domo, is parentes; pisedhos mios!… = ma càstia!… (nau a ispantu, coment'e dispràxius, coment'e sentza nci bolli crei)
Frases
maridu meu est su babbu de fizos mios ◊ no chelzo chi su tempus si apadronet de sos pensamentos mios ◊ fizos mios, arretzide sa beneditzione mia! ◊ sos amantes mios como los bido passendhe a un'ancuju ◊ la chíllio in bratzos meos ◊ àbbile ammuntadore, lassa sos anzones meos! ◊ as abbruxau sos sentidos meos ◊ is afetus mius no s'isciollint ◊ dona atentzioni a is cuntzillus mius ◊ a is tempos de is babbais mios furint diferentes medas cosas
2.
is mios no bollent a fàere cosas deosi! ◊ sos mios sunt allimidos e isfidant fogu e ferru pro m'iscavare fossos suta de pes ◊ crepint is de crepai, is mius impari a is tuus: sa cosa si at a fai bollendi nosus duus!
3.
ell'e tandho, babbutzios mios, no nos dades nudha?! ◊ pisedhos mios, a ndhe cherides bídere de funtzione!…◊ pisedhos mios, a birgonza, a furare! ◊ pisedhos mios, ite fatza sa chi at zutu a mi pedire dinari candho ndhe tenet e mi ndhe depet puru!
Tradutziones
Frantzesu
mes (adj.),
les miens (pron.)
Ingresu
my
Ispagnolu
míos,
los míos
Italianu
miei
Tedescu
meine,
meine,
die meinen,
die meinigen.
ociàre , vrb: ocriare,
oghiai,
ogriare,
ojare 1 Definitzione
abbaidare, bíere, betare castiadas fintzes in su sensu de disigiare, portare a ogu; chesciare, murrungiare ca una cosa est o paret paga o metzana, fàere s'ogrianu, o fintzes solu èssere de s'idea chi no est su tanti giustu o su chi serbit / ocriare chin ccn. = àerendhe ódiu
Sinònimos e contràrios
abbadiai,
agrionae,
aogare,
bídere
Frases
su pastore est ojendhe atesu… sestat su tempus! ◊ si che at pijadu cantu at ojadu ◊ sa picioca est bellixedha e po cussu dh'ant oghiada totus! ◊ su fustealvu ojat e tentat chi ànima si tuchet e frimmet in more sua (G.Elies)◊ ses oghiendi cussa cosa: pigadha, si ti praxit! ◊ Rofaelle s'aiat ocriau bene su fizu de Predu: apustis aiat iscanzau de labras
2.
no lu ógries ca est pagu, ca no ti ndhe poto dare àteru! ◊ la so ogriendhe, cussa cosa: mi paret metzana ◊ su fogu no cheret tènnere: est ogriendhe ca est paga sa linna! ◊ custu sale lu so ogriendhe: mi est parindhe pagu pro totu cussa cosa! ◊ custa linna la so ogriendhe: mi paret chi no noche bogat su zerru!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
lorgner
Ingresu
to glance at
Ispagnolu
comerse con los ojos
Italianu
adocchiare
Tedescu
erblicken,
liebäugeln.
padúle , nf, nm: paoi,
paule,
pauli Definitzione
abba apojada, paule manna de abba, giubbu, mescamente in is errios mannos
Sinònimos e contràrios
gurgu 1,
lacone,
lacuedha,
làcuna,
pógiu,
trógliu
Frases
brintat in sa pauli, nci afundat e mortu! ◊ a unu poju mannu de su riu li namus "Paule lada"◊ cussa funtana paret unu padule de arana ◊ funt paois de àcuas mortas ◊ in sa paule bi at tzinnia ◊ adoru de su paoi est totu cannisoni
2.
bi est chie no si cunfundhet in custu paule de ódiu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Paulis
Ètimu
ltn.
padule(m)
Tradutziones
Frantzesu
point le plus profond (d'un fleuve)
Ingresu
big pool
Ispagnolu
gran poza de agua en los ríos
Italianu
grande pózza d'àcqua nei fiumi
Tedescu
große Wasserlache in Flüssen.
pedinzòne , nm Definitzione
ufradura chi faet su fritu, prus che àteru in manos o in peis, e faet a iscrafíngiu
Sinònimos e contràrios
filinzone,
maninzone,
pilinzone,
pirignone*,
zelone
Terminologia iscientìfica
mld
Tradutziones
Frantzesu
engelure (aux pieds)
Ingresu
chilblain
Ispagnolu
sabañón a los pies
Italianu
gelóne (ai pièdi)
Tedescu
Frostbeule (an Füßen).
pisedhína , nf Definitzione
pipios matucos e piciochedhos
Sinònimos e contràrios
edora,
feduliu,
fegliutina,
fratamaza,
pagina,
pibidhia,
piciocalla,
pitzinnàglia,
ratatúglia,
rustia
/
cdh. pipiàglia,
stidhina
Frases
sa pisedhina li ponzeit fatu comente a su preíderu candho essit a betare s'abbasanta ◊ che assiles nois pisedhina lompiaimis a chimas de sa solzaga ◊ bi at acudidu zente manna e pisedhina ◊ sa piata sentza pisedhina paret beranu sentza rundhinedhas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
les enfants
Ingresu
children
Ispagnolu
los niños
Italianu
i bambini
Tedescu
die Kinder.
pógiu , nm, nf: poja 1,
poju,
pou,
poxu,
poza,
pozu Definitzione
fossu prenu de abba mescamente in errios mannos (ma fintzes fossu ebbia); genia de bartza tundha, fraigada a muru, in su sartu
Sinònimos e contràrios
bàtiga,
cadhaja,
corrovoni,
fògia 1,
foxone,
gurgu 1,
trógliu
Maneras de nàrrere
csn:
una poja de ludu = fossu prenu de ludu; pozu de sàmbene = lacuina, lotzina de sànguini chi at pérdiu ccn.
Frases
sa rana istat cracagliendhe intro de sos pojos ◊ si no ischis nadare, no ti abburres in sos pògios fundhucos! ◊ de tretu in tretu su pastore at fatu sos pojos pro abbare sa robba ◊ l’avio zirau e istrampau in su ludu de una poza, gherrandhe a istrumpa
2.
in s'ortu bi amus fatu su poju pro collire s'abba
3.
custu est fintzas tempus de oro pro chie est fora de pojos de peleu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Poggiu
Tradutziones
Frantzesu
point le plus profond d'un fleuve
Ingresu
river ditch
Ispagnolu
hondonada en los ríos
Italianu
tónfano
Tedescu
Kolk.
promòres , nm pl Definitzione
is mannos, is antzianos
Ètimu
ltn.
primores
Tradutziones
Frantzesu
les personnes âgées
Ingresu
old men
Ispagnolu
los mayores
Italianu
gli anziani,
i maggióri
Tedescu
die Alten.
scerbedhài , vrb: igerbedhare*,
sciorbedhai Definitzione
segare, bogare, pistare is crebedhos, sa conca, fintzes in su sensu de bochíere; pigare a conca, a crebedhos, su si pigare pentzamentu mannu o meda po calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
ischerbicare,
ispistidhai
/
irmedhighinare
Frases
si dh'incòciu, cussu molenti dhu tzucu a puntara de pei, dhu sfiguru, dhu sciorbedhu!
2.
custu est trabballu chi sciorbedhat ◊ no s'eus a sciorbedhai mera: si est mascu dhi poneus su nòmini de ajaju
Tradutziones
Frantzesu
casser la tête
Ingresu
to smash one's head
Ispagnolu
abrir la cabeza,
devanarse los sesos
Italianu
pestare,
rómpere la tèsta
Tedescu
schlagen,
jdm. den Kopf einschlagen.
sduanài , vrb Definitzione
bogare su bagàgliu o s'orrobba de duana, lassandhodha andhare apustis de su controllu
Sinònimos e contràrios
sgabbellai
Tradutziones
Frantzesu
dédouner
Ingresu
to clear (through customs)
Ispagnolu
pagar los impuestos de aduana
Italianu
sdoganare
Tedescu
verzollen.
serpía , nf: cerpiu*,
telpia,
tzarpia Definitzione
dónnia e css. bobboi; nau cun tzacu fintzes po ccn.
Sinònimos e contràrios
arresia,
babballoti,
babbaúciu,
babbaudhu,
babboi,
errebiu,
incerpiu,
terpusu,
titupiu
Frases
dhu'iat una serpia totu imbusciada in paperi
2.
ma càstia custa serpia, ca bolet frigai su fradi mannu!…
Tradutziones
Frantzesu
les insectes
Ingresu
insects
Ispagnolu
los insectos
Italianu
gli insètti
Tedescu
Insekten.
sos , art pl, prn Definitzione
artículu chi acumpàngiat is númenes mascos in sa forma de su plurale: s'impreat fintzes coment'e prn.
Sinònimos e contràrios
is
Frases
sos babbos, sos fizos, sos tios, sos frores, sos animales
2.
sos de domo, sos de como, sos de fora, sos chi cherent gai
Ètimu
ltn.
ipsos
Tradutziones
Frantzesu
les
Ingresu
the
Ispagnolu
los
Italianu
i,
gli
Tedescu
die.
súos , agt, prn pl: suus Definitzione
chi (sos chi, totu sos chi) funt o apartenent o pertocant a issu, a issa (3ˆ pers. sing.): acumpàngiat númenes mascos plurales e si ponet sèmpere apustis che a totu is possessivos; coment'e prn. pigat sèmpere s'art. is/sos; foedhandho de gente, coment'e prn. sos suos funt is de domo, is de sa famíglia, o fintzes totu cudhos chi funt a sa parte sua (de ccn.)
Frases
nci at postu is óminis suus po si assegurai su controllu de unu logu aici importanti ◊ fiat bellu su colori de is ogus suus ◊ mai isse at pedidu azudu pro sos bisonzos suos ◊ onzunu depet istare in càncaros suos, chentza si che imbarrigare subra de àtere
2.
su mastru fit interroghendhe sos suos ◊ custus funt is contus tuus: intendeus is suus!
3.
a chie mi at criticadu li àuguro chi sos suos li fetant su chi sos mios ant fatu a mie!
Ètimu
ltn.
suus
Tradutziones
Frantzesu
ses,
les siens
Ingresu
his (her,
its)
Ispagnolu
sus,
los suyos
Italianu
suòi,
i suòi
Tedescu
seine,
ihre.