is , art, prn Definizione
artículu plurale siat de númenes mascu e siat de númenes fémina: sos, sas, os, as (is cosas, is coros/corus, is domos/domus, is dannos/dannus, is féminas, is ómines/óminis, is pipias, is pipios/pipius); che is àteros artículos, s'impreat fintzes in càmbiu de unu númene e balet totu cudhos, cudhas, cussos, cussas, cun su prn. relativu chi fatante / is de domo = sos de famíllia, sos parentes prus custrintos
Sinonimi e contrari
sas,
sos
Frasi
sentza pònnere versu trudu iscrias a is amigos otavas o currentina! ◊ is óminis funt diferentis de is féminas ◊ chi si morint is cadhos e is boes, is ferros ti dhos betas… a paneri!
2.
is de Tonara narant "fígiu, fògia de nuge no ne bògio"◊ depeus torrai gràtzias a totus is chi ant crétiu in custu ◊ is chi ant inténdiu bengant totus a innòi! ◊ is chi ant acabbau podint andai ◊ is de su bighinau dhi ant intrau cosa a papare
Etimo
ltn.
ipsis
Traduzioni
Francese
les,
ceux,
celles
Inglese
the
Spagnolo
los,
las,
aquellos,
aquellas,
quienes
Italiano
i,
gli,
le,
quélli,
quélle,
colóro
Tedesco
die,
jene,
diejenigen.
isbatizài, isbatizàre , vrb: sbatillai,
sbatizai Definizione
àere segamentos de conca cun ccn. cosa o chistione, iscúdere o atumbare a ccn. logu, pigare múngia, carda
Sinonimi e contrari
aciapuai,
atapai 1
/
atormentai,
imbatijare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se creuser la cervelle
Inglese
to bang,
to rack one's brain
Spagnolo
devanarse los sesos
Italiano
sbatacchiare,
lambiccarsi il cervèllo
Tedesco
sich den Kopf zerbrechen.
isculuzonàre , vrb: iscuruzonare Definizione
cricare, istare cricandho is cugigones, in is cugigones
Sinonimi e contrari
fodichinare,
iscrucuzonare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fouiller dans les débarras
Inglese
to search high and low
Spagnolo
rebuscar en los rincones
Italiano
frugare nei cantùcci,
nei ripostìgli
Tedesco
kramen.
ismedhinàre , vrb Definizione
istare coment'e atontau, ammadurare de ogos coment'e ispantau, atontau
Sinonimi e contrari
abbebberecare,
atontai,
ispampanai
Traduzioni
Francese
rouler les yeux
Inglese
to roll
Spagnolo
pasmarse,
poner los ojos en blanco
Italiano
stralunare
Tedesco
verdrehen.
ispalpedhàre , vrb: isprapedhai,
isprapiedhai,
isprepedhai,
isprepedhiare,
ispripiedhare,
sprapadhai Definizione
isperriare deunudotu, apèrrere bene is ogos, is prabaristas, o fintzes àteru
Sinonimi e contrari
ilbambarriare,
irbarriolare,
ispamparinare,
ispamporionare,
isparpalociai,
ispitzulinare,
sparrancai
/
abberberedhare,
acrabionare,
allutzighinare,
sparrunchiai
/
allampare
Frasi
iat isprapedhau is ogus chi pariant duas làntias ◊ Bissentedhu furiat isprepedhendi is ogus po biri mellus ◊ ispripiedhat sos ogos po cumprènnere si est abbizu o drommidu
2.
est abarrau cun is ogus isprapedhaus de sa timoria ◊ est siciau cun is manus isprapiedharas in is ginugus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ouvrir grand
Inglese
to open wide
Spagnolo
abrir los ojos,
abrir de par en par
Italiano
spalancare gli òcchi
Tedesco
die Augen aufsperren.
líos , prn Definizione
li, bi + los, si + dhos/dhus
Frasi
sos onores mannos a issu lios aiat fatos s'amicu ◊ sos inimicos suos lios apo postos in manos
Traduzioni
Francese
les-lui
Inglese
them to him (her)
Spagnolo
se los
Italiano
gliéli
Tedesco
sie,
ihm (ihr,
ihnen).
los , prn: dhos* Definizione
prn. de 3ˆ persona pl. mascu po gente o cosa manigiau sèmpere a cumplementu ogetu
Frasi
a issos los bido e los intendho ◊ apo pérdidu cos'e fiados: bidos mi los azis? ◊ cussos cantos de linna che los apo postos a su fogu
Traduzioni
Francese
les
Inglese
them
Spagnolo
los
Italiano
li
Tedesco
sie.
majonèta , nf Definizione
genia de fémina bècia, fata a pentzamentu, chi nanca iat a bènnere su note de Pasca de is Tres Gurrès a batire giogos a is piciochedhos…
Sinonimi e contrari
befana
Terminologia scientifica
fnt
Traduzioni
Francese
"befana"
Inglese
befana (kindly old witch who brings children toys at Epiphany)
Spagnolo
vieja que trae regalos a los niños para los Reyes
Italiano
befana
Tedesco
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
mèos , agt, prn: mios,
mius Definizione
agt. e prn. pl. m. de 1ˆ persona sing. chi giaet un'idea de possessu meu: chi apartenent a mie, a mimi, chi mi pertocant o fintzes chi dhos istimo, chi dhos sento caros / sos meos, is mios, is mius (nau de gente) = is de domo, is parentes; pisedhos mios!… = ma càstia!… (nau a ispantu, coment'e dispràxius, coment'e sentza nci bolli crei)
Frasi
maridu meu est su babbu de fizos mios ◊ no chelzo chi su tempus si apadronet de sos pensamentos mios ◊ fizos mios, arretzide sa beneditzione mia! ◊ sos amantes mios como los bido passendhe a un'ancuju ◊ la chíllio in bratzos meos ◊ àbbile ammuntadore, lassa sos anzones meos! ◊ as abbruxau sos sentidos meos ◊ is afetus mius no s'isciollint ◊ dona atentzioni a is cuntzillus mius ◊ a is tempos de is babbais mios furint diferentes medas cosas
2.
is mios no bollent a fàere cosas deosi! ◊ sos mios sunt allimidos e isfidant fogu e ferru pro m'iscavare fossos suta de pes ◊ crepint is de crepai, is mius impari a is tuus: sa cosa si at a fai bollendi nosus duus!
3.
ell'e tandho, babbutzios mios, no nos dades nudha?! ◊ pisedhos mios, a ndhe cherides bídere de funtzione!…◊ pisedhos mios, a birgonza, a furare! ◊ pisedhos mios, ite fatza sa chi at zutu a mi pedire dinari candho ndhe tenet e mi ndhe depet puru!
Traduzioni
Francese
mes (adj.),
les miens (pron.)
Inglese
my
Spagnolo
míos,
los míos
Italiano
miei
Tedesco
meine,
meine,
die meinen,
die meinigen.
ociàre , vrb: ocriare,
oghiai,
ogriare,
ojare 1 Definizione
abbaidare, bíere, betare castiadas fintzes in su sensu de disigiare, portare a ogu; chesciare, murrungiare ca una cosa est o paret paga o metzana, fàere s'ogrianu, o fintzes solu èssere de s'idea chi no est su tanti giustu o su chi serbit / ocriare chin ccn. = àerendhe ódiu
Sinonimi e contrari
abbadiai,
agrionae,
aogare,
bídere
Frasi
su pastore est ojendhe atesu… sestat su tempus! ◊ si che at pijadu cantu at ojadu ◊ sa picioca est bellixedha e po cussu dh'ant oghiada totus! ◊ su fustealvu ojat e tentat chi ànima si tuchet e frimmet in more sua (G.Elies)◊ ses oghiendi cussa cosa: pigadha, si ti praxit! ◊ Rofaelle s'aiat ocriau bene su fizu de Predu: apustis aiat iscanzau de labras
2.
no lu ógries ca est pagu, ca no ti ndhe poto dare àteru! ◊ la so ogriendhe, cussa cosa: mi paret metzana ◊ su fogu no cheret tènnere: est ogriendhe ca est paga sa linna! ◊ custu sale lu so ogriendhe: mi est parindhe pagu pro totu cussa cosa! ◊ custa linna la so ogriendhe: mi paret chi no noche bogat su zerru!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lorgner
Inglese
to glance at
Spagnolo
comerse con los ojos
Italiano
adocchiare
Tedesco
erblicken,
liebäugeln.
padúle , nf, nm: paoi,
paule,
pauli Definizione
abba apojada, paule manna de abba, giubbu, mescamente in is errios mannos
Sinonimi e contrari
gurgu 1,
lacone,
lacuedha,
làcuna,
pógiu,
trógliu
Frasi
brintat in sa pauli, nci afundat e mortu! ◊ a unu poju mannu de su riu li namus "Paule lada"◊ cussa funtana paret unu padule de arana ◊ funt paois de àcuas mortas ◊ in sa paule bi at tzinnia ◊ adoru de su paoi est totu cannisoni
2.
bi est chie no si cunfundhet in custu paule de ódiu
Cognomi e Proverbi
smb:
Paulis
Etimo
ltn.
padule(m)
Traduzioni
Francese
point le plus profond (d'un fleuve)
Inglese
big pool
Spagnolo
gran poza de agua en los ríos
Italiano
grande pózza d'àcqua nei fiumi
Tedesco
große Wasserlache in Flüssen.
pedinzòne , nm Definizione
ufradura chi faet su fritu, prus che àteru in manos o in peis, e faet a iscrafíngiu
Sinonimi e contrari
filinzone,
maninzone,
pilinzone,
pirignone*,
zelone
Terminologia scientifica
mld
Traduzioni
Francese
engelure (aux pieds)
Inglese
chilblain
Spagnolo
sabañón a los pies
Italiano
gelóne (ai pièdi)
Tedesco
Frostbeule (an Füßen).
pisedhína , nf Definizione
pipios matucos e piciochedhos
Sinonimi e contrari
edora,
feduliu,
fegliutina,
fratamaza,
pagina,
pibidhia,
piciocalla,
pitzinnàglia,
ratatúglia,
rustia
/
cdh. pipiàglia,
stidhina
Frasi
sa pisedhina li ponzeit fatu comente a su preíderu candho essit a betare s'abbasanta ◊ che assiles nois pisedhina lompiaimis a chimas de sa solzaga ◊ bi at acudidu zente manna e pisedhina ◊ sa piata sentza pisedhina paret beranu sentza rundhinedhas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
les enfants
Inglese
children
Spagnolo
los niños
Italiano
i bambini
Tedesco
die Kinder.
pógiu , nm, nf: poja 1,
poju,
pou,
poxu,
poza,
pozu Definizione
fossu prenu de abba mescamente in errios mannos (ma fintzes fossu ebbia); genia de bartza tundha, fraigada a muru, in su sartu
Sinonimi e contrari
bàtiga,
cadhaja,
corrovoni,
fògia 1,
foxone,
gurgu 1,
trógliu
Modi di dire
csn:
una poja de ludu = fossu prenu de ludu; pozu de sàmbene = lacuina, lotzina de sànguini chi at pérdiu ccn.
Frasi
sa rana istat cracagliendhe intro de sos pojos ◊ si no ischis nadare, no ti abburres in sos pògios fundhucos! ◊ de tretu in tretu su pastore at fatu sos pojos pro abbare sa robba ◊ l’avio zirau e istrampau in su ludu de una poza, gherrandhe a istrumpa
2.
in s'ortu bi amus fatu su poju pro collire s'abba
3.
custu est fintzas tempus de oro pro chie est fora de pojos de peleu
Cognomi e Proverbi
smb:
Poggiu
Traduzioni
Francese
point le plus profond d'un fleuve
Inglese
river ditch
Spagnolo
hondonada en los ríos
Italiano
tónfano
Tedesco
Kolk.
promòres , nm pl Definizione
is mannos, is antzianos
Etimo
ltn.
primores
Traduzioni
Francese
les personnes âgées
Inglese
old men
Spagnolo
los mayores
Italiano
gli anziani,
i maggióri
Tedesco
die Alten.
scerbedhài , vrb: igerbedhare*,
sciorbedhai Definizione
segare, bogare, pistare is crebedhos, sa conca, fintzes in su sensu de bochíere; pigare a conca, a crebedhos, su si pigare pentzamentu mannu o meda po calecuna cosa
Sinonimi e contrari
ischerbicare,
ispistidhai
/
irmedhighinare
Frasi
si dh'incòciu, cussu molenti dhu tzucu a puntara de pei, dhu sfiguru, dhu sciorbedhu!
2.
custu est trabballu chi sciorbedhat ◊ no s'eus a sciorbedhai mera: si est mascu dhi poneus su nòmini de ajaju
Traduzioni
Francese
casser la tête
Inglese
to smash one's head
Spagnolo
abrir la cabeza,
devanarse los sesos
Italiano
pestare,
rómpere la tèsta
Tedesco
schlagen,
jdm. den Kopf einschlagen.
sduanài , vrb Definizione
bogare su bagàgliu o s'orrobba de duana, lassandhodha andhare apustis de su controllu
Sinonimi e contrari
sgabbellai
Traduzioni
Francese
dédouner
Inglese
to clear (through customs)
Spagnolo
pagar los impuestos de aduana
Italiano
sdoganare
Tedesco
verzollen.
serpía , nf: cerpiu*,
telpia,
tzarpia Definizione
dónnia e css. bobboi; nau cun tzacu fintzes po ccn.
Sinonimi e contrari
arresia,
babballoti,
babbaúciu,
babbaudhu,
babboi,
errebiu,
incerpiu,
terpusu,
titupiu
Frasi
dhu'iat una serpia totu imbusciada in paperi
2.
ma càstia custa serpia, ca bolet frigai su fradi mannu!…
Traduzioni
Francese
les insectes
Inglese
insects
Spagnolo
los insectos
Italiano
gli insètti
Tedesco
Insekten.
sos , art pl, prn Definizione
artículu chi acumpàngiat is númenes mascos in sa forma de su plurale: s'impreat fintzes coment'e prn.
Sinonimi e contrari
is
Frasi
sos babbos, sos fizos, sos tios, sos frores, sos animales
2.
sos de domo, sos de como, sos de fora, sos chi cherent gai
Etimo
ltn.
ipsos
Traduzioni
Francese
les
Inglese
the
Spagnolo
los
Italiano
i,
gli
Tedesco
die.
súos , agt, prn pl: suus Definizione
chi (sos chi, totu sos chi) funt o apartenent o pertocant a issu, a issa (3ˆ pers. sing.): acumpàngiat númenes mascos plurales e si ponet sèmpere apustis che a totu is possessivos; coment'e prn. pigat sèmpere s'art. is/sos; foedhandho de gente, coment'e prn. sos suos funt is de domo, is de sa famíglia, o fintzes totu cudhos chi funt a sa parte sua (de ccn.)
Frasi
nci at postu is óminis suus po si assegurai su controllu de unu logu aici importanti ◊ fiat bellu su colori de is ogus suus ◊ mai isse at pedidu azudu pro sos bisonzos suos ◊ onzunu depet istare in càncaros suos, chentza si che imbarrigare subra de àtere
2.
su mastru fit interroghendhe sos suos ◊ custus funt is contus tuus: intendeus is suus!
3.
a chie mi at criticadu li àuguro chi sos suos li fetant su chi sos mios ant fatu a mie!
Etimo
ltn.
suus
Traduzioni
Francese
ses,
les siens
Inglese
his (her,
its)
Spagnolo
sus,
los suyos
Italiano
suòi,
i suòi
Tedesco
seine,
ihre.