abberàre , vrb: averai 1, averare Definitzione nau pruschetotu de sèmenes, fàere bellu, grussu, ingraniu bene; arresurtare berus, nau de ccn. cosa chi si ibertàt de tempus innanti, profetizada, o nada innanti de acontèssere Sinònimos e contràrios abbasolare, achiare, ammadurae, ciòmpere, còmprere, crompire, ingranire, lòmpere Frases su trigu at averadu, no at averadu ◊ sas ispigas sunt averadas ◊ donzi cosa naschet e averat ◊ avera tega, budrone, fruta e ranu e mulgat late a rios su pastore! (Sozu) 2. totu si averesit a puntinu cantu narzesit su mastru divinu ◊ faghe chi potemus bídere su Regnu tou averadu! ◊ isperat chi si averent sos sónnios ◊ su bisu chi at fatu no si est mai averau ◊ at cumpréndiu chi fut arribbada e averada sa fini Ètimu itl? Tradutziones Frantzesu mûrir Ingresu to ripen Ispagnolu madurar, cumplirse Italianu maturare, avverare, cómpiersi, inverare Tedescu bewahrheiten, reifen, sich bewahrheiten.

ammíssa , nf Definitzione su ammíntere de is cosas (granos), su essire cumprias, lómpias Sinònimos e contràrios crompimentu, giompidura, giompimentu, lompimentu Ètimu ltn. admissus, -a Tradutziones Frantzesu maturation Ingresu ripening Ispagnolu maduración Italianu maturazióne Tedescu Reifen.

ampuàre 1 , vrb Definitzione cumprire is capacidades sessuales, cosa chi lompet a fúrriu de is tréighi, batórdighi annos (dipendhet de s'unu a s'àteru) candho a sa fémina dhi cumènciant a crèschere is titas, mascu e fémina comènciant a impilire in s'oru de sa natura (a s'ómine dhi essit sa braba puru e cumènciat a bogare) Sinònimos e contràrios aputzare Frases su pisedhu est cumintzandhe a ampuare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mûrir sexuellement Ingresu to mature Ispagnolu alcanzar la madurez sexual Italianu maturare sessualménte Tedescu reifen.

bidhiàda , nf Definitzione su fàere chilighia, note lègia, notada, sumana de chilighia, chilighia sighia Sinònimos e contràrios chilighiada Frases su tempus sicat totu cun sas bidhiadas ◊ sas bidhiadas brúsiant sos tiriones noos ◊ su cadhu de sa vida cun su fritu mi at postu in coro eterna bidhiada (P.Muresu) Terminologia iscientìfica tpm Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu gelée blanche Ingresu frost Ispagnolu escarcha Italianu brinata Tedescu Reifen.

bidhiàre , vrb Definitzione betare o fàere chilighia Sinònimos e contràrios chilighiare, incilixiai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu geler blanc Ingresu to frost over Ispagnolu escarchar, formarse escarcha Italianu brinare Tedescu reifen.

cadhínu , nm Definitzione cricu de lamone ladu o de ferru tundhu (o àteru) po giogare: si ghiat cun su 'manúbbriu' po dhu fàere orrumbulare in terra, currendho Sinònimos e contràrios istírigu, lodhorinu Terminologia iscientìfica ggs Tradutziones Frantzesu cercle Ingresu hoop Ispagnolu círculo Italianu cérchio Tedescu Reifen.

chilighiàre , vrb: chiligiare, cilixiai, cixiai Definitzione betare, fàere chilighia Sinònimos e contràrios astragare, bidhiare Frases candu cixiat abbruxat s'erba Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu geler, givrer Ingresu to frost over Ispagnolu escarchar Italianu brinare, gelare Tedescu reifen.

cobertòne , nm: copertone Definitzione pígiu grussu de gomma de is orrodas de màchina Tradutziones Frantzesu enveloppe d'une chambre à air Ingresu tyre Ispagnolu cubierta Italianu copertóne Tedescu Reifen.

còmprere , vrb: ciòmpere*, cròmpere, lòmpere Definitzione nau de cosas chi si movent (e fintzes de tempus), arribbare a ue tocat, a su logu chi si depet andhare; nau de cosas chi creschent, agabbare s’isvilupu, arribbare a puntu de èssere bonas a papare, a còere, de pòdere serbire; giare a pitzu a unu o a calecuna cosa a iscúdere, a furare, a papare e àteru Sinònimos e contràrios assuprire / abbasolare, abberare, achiare, ammadurae, crompire, ingranire / acometare, assacheare, assachitzare, atacai Frases apustis de tantas dies crompet a Castedhu ◊ su mere crompiat a s’ispessada a compudare su messonzu ◊ so andhadu a l'abbisitare, ma paris chi so crómpidu a inie apo agatau sas portas serradas 3. est ca ses tue, ma si mi lu aiat nau un'anzenu li fia crómpiu a lu bocare fora! ◊ lestros e prestos li suprint e li crompent a corfos de ramu! ◊ no lis crompas a pitzu e no lis punciurres gherra! Tradutziones Frantzesu arriver, mûrir, attaquer Ingresu to arrive, to ripe, to assail Ispagnolu llegar, madurar, asaltar Italianu arrivare, maturare, assalire Tedescu ankommen, reifen, angreifen.

crompíre , vrb: crumpire, cumplire, cumpliri, cumprire, cumpriri Definitzione nau de cosas chi creschent, bènnere o batire a puntu giustu, bonas de pòdere serbire; fàere bonu a cara a unu, mescamente cun chie si tenet calecunu óbbrigu; fàere un'óbbrigu, unu dovere, atèndhere, mantènnere una promissa / cumprire unu disizu, una promissa Sinònimos e contràrios abbasolare, abberare, achiare, ammadurae, còchere, ciòmpere*, còmprere, demprire, impertiae, ingranire, lòmpere Frases sos àrbores crumpint su frutu ◊ cust'àrbure si bàrriat de frutu meda ma no lu cumprit ◊ su trigu fit crómpiu e de messare ◊ femu piciochedhu de doxi o trexi annus apena cumprius ◊ como apo crómpitu vinti annos 2. già l'ischiat deghí su tempus meu si cumpriat ◊ eo su tempus meu l'apo cumpridu! ◊ ant comintzadu una galleria ch'in tota sa vida mia no l'apo a bídere cumprida! 3. menzus cumprire a tardu chi no mai ◊ peruna fémina lu cheriat a cojare, ma totu lu cumpriant ◊ timendhe fis a mi cumprire sos amigos, chi no as abbertu sa gianna?! ◊ cudhu at cojadu una fiza, cudh'àteru at tentu dannu e a totugantos amus cumpridu ◊ za cumprit a totu, su pitzinnu: no ndhe lassat unu chentza saludadu! ◊ andhat a missa ma no cumprit a su pretzetu! ◊ a su mortu, cun megus cumprendhe bi fit su cumpanzu meu ◊ candho si est laureada za l'ant cumprida totu: parentes, amigos e connoschentes! Tradutziones Frantzesu mûrir Ingresu to ripe Ispagnolu madurar, cumplir Italianu maturare, adempire Tedescu reifen, erfüllen.

cumpridúra , nf Definitzione su cumprire, su lòmpere a sa fine, a puntu giustu / a c. = a s'acabbu, ma fintzas po cumpletai o cumpletendi ccn. cosa Sinònimos e contràrios cromprimentu, giompimentu Frases in su tusorzu o in sa cumpridura Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu maturation Ingresu ripeness Ispagnolu maduración Italianu maturazióne Tedescu Reifen.

dempríre , vrb: adrimpie, drempire, drempiri, drimpire, drimpiri Definitzione nau de cosas chi creschent, lòmpere a puntu de pòdere serbire; fàere su dovere, fàere is óbbrigos, lòmpere de una chistione a is conclusiones / èssere galu a drempire = chi no est lómpidu Sinònimos e contràrios abbasolare, abberare, achiare, ammadurae, avetuie, crompire, grempire, ingranire, lòmpere | ctr. agurtire Frases Deus aiat dempritu su disitzu meu ◊ oje puru drempint galu sa morte chei sos chercos sa lanne sos ómines de brunzu! (G.Delogu)◊ candu su trigu iat iscabidhau e si fut drimpiu fut cumparta fintzas s'erba mala ◊ su lori fait su cambu, iscabidhat e infinis si drimpit s'ispiga 2. lassade su ramu birde ca sa linna no est galu drempida! ◊ s'ógliu fit drimpitu e nche l'amus messatu 3. ses cuntentu de drimpire a s'impreu chin incuru Ètimu ltn. adimplere Tradutziones Frantzesu mûrir Ingresu to ripe Ispagnolu madurar Italianu maturare Tedescu reifen.

giòmpere , vrb: ciòmpere*, lòmpere, zòmpere Definitzione arribbare a unu certu puntu, a su puntu giustu, nau siat po tretu e siat po frutos, po tempus; betare farrancas a unu po dhu iscúdere, o a una cosa po ndhe dha pigare, po si dha papare Sinònimos e contràrios abberare, arribbai, assuprire, còchere Maneras de nàrrere csn: giòmpere sos annos = fai is annus; giòmpere a s'intentu = lòmpiri a s'iscopu, averai unu disígiu Frases si no giompo a sos primos onores no mi ndhe pigo annuzu! ◊ bidet su frutu ma no giompet mai a lu coglire ◊ pustis de tantu caminu giompeint a sa tanca ◊ su "Chi nono" de sa fémina li fit giómpidu che un'istuturrada ◊ gasi giompant a cras e chi si fichent! 2. agguanta fàmine finas a giòmpere sa figu! ◊ li mancat bator meses a giòmpere sos norant'annos ◊ giompeit sos istúdios e si fateit avocadu 3. miràdelu in sa rughe istrutu e feu, paret li siant giómpidas sas aes e no l'apant lassadu melmu intreu! (P.Casu)◊ mai li giompat bistrale a cuss'ílighe! ◊ muzere mia che ispiridada a tale vista s'est giómpida a pilos! Tradutziones Frantzesu arriver, mûrir, attaquer Ingresu to arrive, to ripen, to assail Ispagnolu llegar, madurar, asaltar Italianu arrivare, maturare, assalire Tedescu erreichen, ankommen, reifen, angreifen.

giompidúra , nf Definitzione su lòmpere de sa cosa a puntu giustu Sinònimos e contràrios crompimentu, giompimentu, lompimentu Frases frutu perunu bato a giompidura e iscuntento massaju e pastore Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu maturation Ingresu ripening Ispagnolu maduración Italianu maturazióne Tedescu Reifen.

giompiméntu , nm: crompimentu, giumpimentu, lompimentu, zompimentu Definitzione su cumprire de is cosas, su crèschere e lòmpere a su puntu giustu, bonas de serbire, nau fintzes de personas, de òperas e de fatos de sa vida, de su andhare; genia de sacu, in bentre de sa fémina, ue faet su fedu fintzes a naschire Sinònimos e contràrios ammissa, giompidura / burba, filadòrgia, mammana, secundhina Frases su frúture benit a giumpimentu ◊ batire a giompimentu disizos e isperas ◊ no est pro su malu si no so bénnidu ancora a giompimentu a sa prommissa Tradutziones Frantzesu achèvement, maturation Ingresu accomplishment, maturity Ispagnolu maduración Italianu compiménto, maturazióne Tedescu Reifen.

ilmagnàre , vrb: immagnare, immannare, immanniare, irmagnare, irmanniare, ismanniare Definitzione fàere a mannu, fàere mannu, prus mannu, fintzes errichire; nau de persona, fàere crèschere de carena e de conca, de giudítziu Sinònimos e contràrios acrèschere, ammanniae, ammannire, immagnire, immannitare | ctr. ilminorigare, impiticai Frases immagnendhe, su sèmene creschet dedioi ◊ mi at penadu tribbulendhe sa vida pro m'immannare in pannos de decoro (G.Branca)◊ deo apo immannadu a fizos mios ◊ cherfendhe totu a corpu ismanniare de manu tua bufas su velenu! (P.Sulis)◊ sos fizos candho irmànniant si cojubant ◊ sa famíllia est creschendhe e chin issa est irmanniandhe su bisonzu ◊ sa morte de su babbu lu fateit irmagnare prima de su tempus ◊ su tempus at imbetzadu a mamma ilmagnendhe a mie Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu grandir, mûrir Ingresu to grow Ispagnolu crecer, madurar Italianu créscere, ingrandire, espàndere, maturare Tedescu wachsen, vergrößern, erweitern, reifen.

lòmpere, lòmpi , vrb: allòmpiri, ciòmpere*, còmprere, giòmpere, lòmpiri, zòmpere Definitzione andhare e arribbare a unu logu, a unu tretu, a unu certu puntu; nau de frutos e cosas chi creschent, arribbare a su puntu de èssere bonos a papare, a incungiare; portare, acostire una cosa; betare is manos a unu po dh'iscúdere, o a una cosa po ndhe dha pinnigare, po si dha papare Sinònimos e contràrios acodie, arribbai, assuprire, avrastare, illompi / abberare, achiare, crompire, impertiae, ingranire / aporrire, batire / assachitzare, atacai, crazugai Maneras de nàrrere csn: tzucau e lómpiu = puntu e mortu; no s'ídere mai lómpidu = tènniri tropu pressi, lassaisí pigai de su pressi, de sa furighedha; lòmpere sos annos = fai is annus; piga sa manu e lompimidhoi!… = a pinnigu est!…, ch'est atesu meda! Frases lompe a domo de mamma tua ca ti cheret cumandhu! ◊ si ch'est lómpidu isse innanti meu e no mi at lassadu nudha ◊ s'abba ch'est lómpida, in su surcu ◊ ajó ca est lompendi su síndhigu! ◊ a ite ora ses lómpidu a bidha? ◊ binchet su pannu chie lompet innantis de sos àteros ◊ geo lompo a Austis e bio chi funt inie, poi che sódigo a bidha 2. sa cariasa lompet in maju ◊ sa cosa semenada a regadiu no lompet frutu 3. lompemindhe cussa cosa! ◊ a ue no lompes a manos, a bodhire sa figu lea s'unchinu ◊ bai e lompididhoi e torra luegus! ◊ bae, za ti che la lompo deo, a domo tua, custa cosa! ◊ Deus bos lompat a su disizu bostru! 4. fis bona cantu su mele, e como dae su fele lompes a mi rafiare! ◊ si li lompo lu lasso fritu che nie!… 5. addaghi si che ponet una cosa in conca no s'idet mai lómpidu! Tradutziones Frantzesu arriver, parvenir, mûrir, parvenir à maturation Ingresu to reach, to ripen Ispagnolu llegar, madurar Italianu giùngere, pervenire, maturare Tedescu ankommen, reifen.

«« Torra a chircare