che , avb: chei,
chi 3,
nce Definition
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Synonyms e antonyms
abinche,
ci
Sentences
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Etymon
ltn.
hinc(e)
Translations
French
y,
en
English
there
Spanish
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italian
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
German
dort.
chisúra , nf Definition
su bochíere
Synonyms e antonyms
bochidorju,
bochidura,
bochimentu,
ochisura*
Sentences
a cúrrere bi cheret brussu frimmu e s'arte de no lòmpere a chisura…
Translations
French
meurtre
English
killing
Spanish
el matar
Italian
uccisióne
German
Tötung.
ciuàre , vrb: (ci-u-a-re?)
Definition
cantare, nau de sa tzonca
Sentences
cíuat sa tonca, créculat sa rana, ischémiat su biju, grígliat su grígliu
Scientific Terminology
bga
Translations
French
cri du petit duc
English
horned owl call
Spanish
el grito del autillo
Italian
il vèrso dell'assiuòlo
German
Gesang der Zwergohreule.
codhài , vrb: codhare Definition
intrare apare sa natura de s'ómine cun cussa de sa fémina
Synonyms e antonyms
cadhicare,
fútere,
futire,
zúchere
/
ingannai
Scientific Terminology
ssl
Etymon
ltn.
*collare
Translations
French
faire l'amour,
coucher
English
to make love
Spanish
follar,
hacer el amor
Italian
far l'amóre,
aver rappòrti sessuali
German
mit jdm. schlafen.
cóghi , avb, cng: ecoghi Definition
co + chi = eco chi…, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu / coghi de… = a su postu de…, intramus de…
Sentences
nachi andhaia a su cúmbidu de s'amigu: coghi fit totu zente aferta e no bi so andhadu ◊ ocannu in s'àrdia podia lòmpere su primu: coghi apo tentu istrobbu e no bi apo curtu (G.Ruju)◊ creio de èssere solu: coghi fimus in duos ◊ podiat sanare: coghi no at leadu meighina ◊ Deus nostru su chi cheret lu faghet: sos ídulos, coghi, sunt prata e oro
2.
coghi de sighire a s'ala de nanti leat a dereta ◊ coghi de resare, sos pisedhos ant sonadu
Etymon
srd.
Translations
French
au contraire,
mais
English
instead,
unfortunately
Spanish
por el contrario
Italian
purtròppo,
invéce
German
leider,
dagegen.
cóltzu , agt, nm: colzu,
cortzu,
corzu 1,
cotzu 3 Definition
foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu!
Synonyms e antonyms
beadu,
mischinu,
moltu,
siscuru
/
malacónciu
/
cdh. cólciu
| ctr.
diciosu
Sentences
coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo!
2.
su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune
3.
sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada
Etymon
crsn.
córciu
Translations
French
pauvre,
Dieu ait son âme,
feu (f. feue)
English
poor (thing),
latelamented
Spanish
el pobre
Italian
poverino,
buonànima
German
arm,
Selige.
contracúsa , nf Definition
s'acusa chi faet s'incurpau
Translations
French
contre-accusation
English
countercharge
Spanish
acusación que hace el demandado al demandante
Italian
controaccusa
German
Gegenklage.
corriscàle, corriscàli , nm Definition
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Synonyms e antonyms
corriscarju,
corruèscara
Scientific Terminology
stz
Etymon
srd.
Translations
French
petit étui de corne
English
little horn to light fire
Spanish
cuerno para encender el fuego
Italian
cornétto contenènte ésca
German
Hörnchen mit Köder.
corróschiu , nm: corróscidu Definition
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu respirandho male
Synonyms e antonyms
cosconu,
forróschiu,
isorróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorrocru
Sentences
est drommidu a corróschios e benemindhe, paret porcu!
Etymon
srd.
Translations
French
ronflement
English
snoring
Spanish
el roncar
Italian
russaménto
German
Schnarchen.
coscónu , nm Definition
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu chi respirat male
Synonyms e antonyms
corróschiu,
forróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorroscru
Etymon
srd.
Translations
French
ronflement
English
snoring
Spanish
el roncar
Italian
russaménto
German
Schnarchen.
cotogliàna , nf: cotoliana Definition
fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros
Synonyms e antonyms
cochidora
Sentences
sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata
Scientific Terminology
prf
Etymon
srd.
Translations
French
femme experte dans la cuisson du pain
English
woman skillful in cooking bread
Spanish
mujer que sabe cocer el pan
Italian
dònna espèrta nella cottura del pane
German
geschickte Bäckerin.
criadúra 1 , nf Definition
su serrare is aperturas a crae
Synonyms e antonyms
friscadura,
serradura,
tancadura
Etymon
srd.
Translations
French
fermeture
English
closing
Spanish
el atrancar
Italian
chiusura
German
Schließen.
cuadraméntu , nm Definition
su cuadrare, fàere a figura cun àngulos de noranta grados e latos oguales
Synonyms e antonyms
cuadradura
Etymon
srd.
Translations
French
équarrissage
English
squaring
Spanish
el escuadrar
Italian
squadratura
German
Zuschneiden.
cuadretàrju , nm Definition
operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos
Scientific Terminology
prf
Etymon
srd.
Translations
French
ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons
English
divider into squares
Spanish
obrero que corta el corcho en cuadros para tapones
Italian
quadrettatóre
German
wer kariert.
cuciàre 1 , vrb Definition
nau de is canes, istare in su crocadórgiu insoro; rfl. nau de unu, ammischinare
Translations
French
se coucher (se dit d'un chien)
English
to curl up
Spanish
sentarse el perro
Italian
accucciarsi
German
kuschen.
cucutadúra , nf Definition
su pònnere su cugudhu
Etymon
srd.
Translations
French
action d'encapuchonner
English
hooding
Spanish
el encapuchar
Italian
incappucciaménto
German
Aufsetzen einer Kapuze.
cúdhe , prn, agt: cudhu Definition
(f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat
Synonyms e antonyms
icudhe
| ctr.
custe,
custu
Sentences
cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau)
2.
sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai
3.
o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?!
4.
portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona!
5.
sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu!
Etymon
ltn.
(ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum
Translations
French
ce,
cet,
celui
English
that
Spanish
él,
aquel
Italian
quégli,
colui,
quéllo (f. colèi,
quella)
German
jener,
der da,
jene,
die da.
dennegàda , nf Definition
su dennegai, dennegare, su arrefudare calecuna cosa o a ccn. coment'e po no dhu bòllere prus, coment'e cosa chi no si connoschet
Synonyms e antonyms
dennega
Etymon
srd.
Translations
French
reniement
English
repudiation
Spanish
el renegar
Italian
rinnegaménto
German
Verleugnung.
dhàdharu , nm Definition
sa boghe e càntigu de is arranas
Sentences
s'intendhet dhàdharu de ranedhas
Scientific Terminology
bga
Etymon
srd.
Translations
French
coassements
English
croaking
Spanish
el croar de las ranas
Italian
gracidìo
German
Gequake.
discumbídu , nm Definition
su nàrrere o giare a ischire chi su cómbidu no si faet prus, su torrare su Chi nono a unu cómbidu o brindhu
Etymon
srd.
Translations
French
révocation,
annullation d'une invitation
English
notice
Spanish
revocación (f),
el desdecirse de un ofrecimiento
Italian
rèvoca,
disdétta di un invito
German
Absage.