che , avb: chei,
chi 3,
nce Definitzione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinònimos e contràrios
abinche,
ci
Frases
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Ètimu
ltn.
hinc(e)
Tradutziones
Frantzesu
y,
en
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italianu
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedescu
dort.
chisúra , nf Definitzione
su bochíere
Sinònimos e contràrios
bochidorju,
bochidura,
bochimentu,
ochisura*
Frases
a cúrrere bi cheret brussu frimmu e s'arte de no lòmpere a chisura…
Tradutziones
Frantzesu
meurtre
Ingresu
killing
Ispagnolu
el matar
Italianu
uccisióne
Tedescu
Tötung.
ciuàre , vrb: (ci-u-a-re?)
Definitzione
cantare, nau de sa tzonca
Frases
cíuat sa tonca, créculat sa rana, ischémiat su biju, grígliat su grígliu
Terminologia iscientìfica
bga
Tradutziones
Frantzesu
cri du petit duc
Ingresu
horned owl call
Ispagnolu
el grito del autillo
Italianu
il vèrso dell'assiuòlo
Tedescu
Gesang der Zwergohreule.
codhài , vrb: codhare Definitzione
intrare apare sa natura de s'ómine cun cussa de sa fémina
Sinònimos e contràrios
cadhicare,
fútere,
futire,
zúchere
/
ingannai
Terminologia iscientìfica
ssl
Ètimu
ltn.
*collare
Tradutziones
Frantzesu
faire l'amour,
coucher
Ingresu
to make love
Ispagnolu
follar,
hacer el amor
Italianu
far l'amóre,
aver rappòrti sessuali
Tedescu
mit jdm. schlafen.
cóghi , avb, cng: ecoghi Definitzione
co + chi = eco chi…, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu / coghi de… = a su postu de…, intramus de…
Frases
nachi andhaia a su cúmbidu de s'amigu: coghi fit totu zente aferta e no bi so andhadu ◊ ocannu in s'àrdia podia lòmpere su primu: coghi apo tentu istrobbu e no bi apo curtu (G.Ruju)◊ creio de èssere solu: coghi fimus in duos ◊ podiat sanare: coghi no at leadu meighina ◊ Deus nostru su chi cheret lu faghet: sos ídulos, coghi, sunt prata e oro
2.
coghi de sighire a s'ala de nanti leat a dereta ◊ coghi de resare, sos pisedhos ant sonadu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
au contraire,
mais
Ingresu
instead,
unfortunately
Ispagnolu
por el contrario
Italianu
purtròppo,
invéce
Tedescu
leider,
dagegen.
cóltzu , agt, nm: colzu,
cortzu,
corzu 1,
cotzu 3 Definitzione
foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu!
Sinònimos e contràrios
beadu,
mischinu,
moltu,
siscuru
/
malacónciu
/
cdh. cólciu
| ctr.
diciosu
Frases
coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo!
2.
su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune
3.
sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada
Ètimu
crsn.
córciu
Tradutziones
Frantzesu
pauvre,
Dieu ait son âme,
feu (f. feue)
Ingresu
poor (thing),
latelamented
Ispagnolu
el pobre
Italianu
poverino,
buonànima
Tedescu
arm,
Selige.
contracúsa , nf Definitzione
s'acusa chi faet s'incurpau
Tradutziones
Frantzesu
contre-accusation
Ingresu
countercharge
Ispagnolu
acusación que hace el demandado al demandante
Italianu
controaccusa
Tedescu
Gegenklage.
corriscàle, corriscàli , nm Definitzione
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Sinònimos e contràrios
corriscarju,
corruèscara
Terminologia iscientìfica
stz
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
petit étui de corne
Ingresu
little horn to light fire
Ispagnolu
cuerno para encender el fuego
Italianu
cornétto contenènte ésca
Tedescu
Hörnchen mit Köder.
corróschiu , nm: corróscidu Definitzione
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu respirandho male
Sinònimos e contràrios
cosconu,
forróschiu,
isorróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorrocru
Frases
est drommidu a corróschios e benemindhe, paret porcu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ronflement
Ingresu
snoring
Ispagnolu
el roncar
Italianu
russaménto
Tedescu
Schnarchen.
coscónu , nm Definitzione
sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu chi respirat male
Sinònimos e contràrios
corróschiu,
forróschiu,
rúschida,
sarragu,
sorroscru
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ronflement
Ingresu
snoring
Ispagnolu
el roncar
Italianu
russaménto
Tedescu
Schnarchen.
cotogliàna , nf: cotoliana Definitzione
fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros
Sinònimos e contràrios
cochidora
Frases
sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata
Terminologia iscientìfica
prf
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
femme experte dans la cuisson du pain
Ingresu
woman skillful in cooking bread
Ispagnolu
mujer que sabe cocer el pan
Italianu
dònna espèrta nella cottura del pane
Tedescu
geschickte Bäckerin.
criadúra 1 , nf Definitzione
su serrare is aperturas a crae
Sinònimos e contràrios
friscadura,
serradura,
tancadura
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fermeture
Ingresu
closing
Ispagnolu
el atrancar
Italianu
chiusura
Tedescu
Schließen.
cuadraméntu , nm Definitzione
su cuadrare, fàere a figura cun àngulos de noranta grados e latos oguales
Sinònimos e contràrios
cuadradura
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
équarrissage
Ingresu
squaring
Ispagnolu
el escuadrar
Italianu
squadratura
Tedescu
Zuschneiden.
cuadretàrju , nm Definitzione
operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos
Terminologia iscientìfica
prf
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons
Ingresu
divider into squares
Ispagnolu
obrero que corta el corcho en cuadros para tapones
Italianu
quadrettatóre
Tedescu
wer kariert.
cuciàre 1 , vrb Definitzione
nau de is canes, istare in su crocadórgiu insoro; rfl. nau de unu, ammischinare
Tradutziones
Frantzesu
se coucher (se dit d'un chien)
Ingresu
to curl up
Ispagnolu
sentarse el perro
Italianu
accucciarsi
Tedescu
kuschen.
cucutadúra , nf Definitzione
su pònnere su cugudhu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
action d'encapuchonner
Ingresu
hooding
Ispagnolu
el encapuchar
Italianu
incappucciaménto
Tedescu
Aufsetzen einer Kapuze.
cúdhe , prn, agt: cudhu Definitzione
(f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat
Sinònimos e contràrios
icudhe
| ctr.
custe,
custu
Frases
cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau)
2.
sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai
3.
o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?!
4.
portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona!
5.
sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu!
Ètimu
ltn.
(ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum
Tradutziones
Frantzesu
ce,
cet,
celui
Ingresu
that
Ispagnolu
él,
aquel
Italianu
quégli,
colui,
quéllo (f. colèi,
quella)
Tedescu
jener,
der da,
jene,
die da.
dennegàda , nf Definitzione
su dennegai, dennegare, su arrefudare calecuna cosa o a ccn. coment'e po no dhu bòllere prus, coment'e cosa chi no si connoschet
Sinònimos e contràrios
dennega
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
reniement
Ingresu
repudiation
Ispagnolu
el renegar
Italianu
rinnegaménto
Tedescu
Verleugnung.
dhàdharu , nm Definitzione
sa boghe e càntigu de is arranas
Frases
s'intendhet dhàdharu de ranedhas
Terminologia iscientìfica
bga
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
coassements
Ingresu
croaking
Ispagnolu
el croar de las ranas
Italianu
gracidìo
Tedescu
Gequake.
discumbídu , nm Definitzione
su nàrrere o giare a ischire chi su cómbidu no si faet prus, su torrare su Chi nono a unu cómbidu o brindhu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
révocation,
annullation d'une invitation
Ingresu
notice
Ispagnolu
revocación (f),
el desdecirse de un ofrecimiento
Italianu
rèvoca,
disdétta di un invito
Tedescu
Absage.