aviaméntu , nm Definizione
su cumenciare a mòvere, a tzucare
Sinonimi e contrari
comintzu,
incarreramentu
Etimo
itl
Traduzioni
Francese
mise en train
Inglese
starting
Spagnolo
puesta en marcha
Italiano
avviaménto
Tedesco
Beginn,
Anlassen.
brainubbràinu , avb Definizione
andhandho abbellu meda de no si fàere a bíere e ne a intèndhere
Sinonimi e contrari
fratinavràtina,
iscudiscudi,
piotibioti,
pitoubitou
Frasi
una note mariane fit bénnitu abberu: brainubbràinu, fit colatu serente a su muru ◊ l'aiat sichitu brainubbràinu e si fit impostatu in palas de unu crastu pro l'uchídere
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en tapinois,
en catimini,
sournoisement
Inglese
very quietly
Spagnolo
agazapado
Italiano
quatton quattóni
Tedesco
leise und langsam.
brochète, brochèto , nm Definizione
cumossu de cimentu impastau cun arena, giarra, betau in d-unu mógliu e fatu sicare po fàere muros; foedhandho de paperi, matzu de fòglios, prus che àteru piticos (es. b. de erricias, de assignos o àteru)
Frasi
cussa domo est fata a brochetos ◊ muros a brochetes de tzimentu inghiriabant sa crésia
Traduzioni
Francese
bloc en béton (o aggloméré)
Inglese
cement-block
Spagnolo
bloque
Italiano
blocchétto
Tedesco
Block.
brúnzinu , agt Definizione
chi est de brunzu, fatu cun brunzu
Traduzioni
Francese
en bronze
Inglese
bronze,
steely
Spagnolo
de bronce
Italiano
brónzeo
Tedesco
bronzen.
campaniàre 1 , vrb: acampaniare,
acampionare,
campianare,
campionare Definizione
pònnere bene, assentare sa cosa a manera de torrare totu giusta cun àteras, agiustare, istesiare o apartare po no giare ifadu o no tènnere dannu; nau de ccn., essire deghile, bellu, creschendho; pònnere de acórdiu
Sinonimi e contrari
adaretzai,
arremonire,
assantai,
cumpòniri,
frànghere
| ctr.
isordulare
Modi di dire
csn:
campiànadi! = trocidindi!, istrizi!; beni s'à… no campionas, no?! = (nendhe a s'àinu) a ti adderetas o nono?!, assèntadi, adderètadi!; campianàresi apare = pònneresi de acordu, arranzare una chistione; campianàreche a ccn. = collirechelu, bogarechelu dae su mundhu, bochírelu; campianare a ccn. = atèndiri, contivigiare; campiò!… = atentu, aundi ses passendi!; campaniare un'ofesa = chircare de si fàghere perdonare faghindhe carchi cosa de bonu, pònnere rimédiu a un'ofesa; no bi n'at unu chi campàniat su logu! = funt unu peus de s'àteru, no dhoi nd'at unu bonu
Frasi
apo campionadu sa linna pro la prèndhere a fasche ◊ si podent campaniare sas fadhinas cun sa tinta, in custa faina ◊ no campionat, no cudha màchina, ancora in s'àtera corsia bidindhe màchinas beníndheli de fronte?!
2.
campiònadi, cantu chi ses cun sas ancas istérridas chi no lassas logu! ◊ nos semus campaniados apare ◊ campiana cussa pedra ca nos betat! ◊ campiànadi, chi sunt currendhe sos cadhos! ◊ bi at piantas chi si las tocas paret chi ti timant e chi campionent e chi si doghent (M.Pira)◊ su mortu fit campionadu in su baule
3.
cussa zòvana si ch'est campaniada ◊ custu boe est bonu meda e campionat s'àteru ◊ custu zòvanu campionat sa famíllia: sos àteros no ndhe balent a nudha ◊ su pitzinnu paret feutzu: isperamos chi creschindhe campàniet!
4.
cantandhe bisonzat de ischire picare su filu, de ischire campianare candho s'arréjonu si cheret imbèrghere pro lu ghirare a tretos suos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre en ordre
Inglese
to arrange,
to tidy up,
to reconcile
Spagnolo
ordenar,
arreglar,
poner en orden
Italiano
ordinare,
méttere bène in órdine
Tedesco
aufräumen.
capitulàdu , pps, nm: capitulau Definizione
de capitulare; chi est ispartziu in capítulos; is capítulos de unu cuntratu (es. de apaltu de unu trebballu)
Traduzioni
Francese
texte divisé en chapitres,
cahier des charges
Inglese
document divided into clauses
Spagnolo
por capítulos,
alegaciones,
pliegos
Italiano
capitolato
Tedesco
Vertragsbedingungen.
carduvustíga , nm Definizione
una genia de cardu
Sinonimi e contrari
cardugandhela,
spinabra
Terminologia scientifica
rba, Carlina corymbosa
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
carline en corymb
Inglese
clustered carline thistle
Spagnolo
cabeza de pollo
Italiano
carlina raggio d'òro
Tedesco
Wolliger Saflor
caschèta , nf Definizione
druche fatu cun méndhula, saba e corgiolu de aràngiu impastaos impare e postos in d-una tira de pasta tesa a fine, fata a canaledhu, prena e serrada a bisura de lóriga
2.
est una caschetedha bella druci, cussa pipia, ma arguai a dh'iscontroriai!
Terminologia scientifica
drc
Etimo
ctl.
casqueta
Traduzioni
Francese
petit gâteau en forme de couronne
Inglese
ring-shaped cake
Spagnolo
rosquilla
Italiano
ciambèlla
Tedesco
Kringel.
casósu , agt Definizione
nau de su late, chi rendhet meda a casu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lait riche en fromage
Inglese
rich of cheese
Spagnolo
leche que da mucho queso
Italiano
ricco di formàggio
Tedesco
reich an Käse.
che , avb: chei,
chi 3,
nce Definizione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinonimi e contrari
abinche,
ci
Frasi
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Etimo
ltn.
hinc(e)
Traduzioni
Francese
y,
en
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italiano
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedesco
dort.
chimentàre , vrb: cimentai Definizione
fàere a orrugos; fàere chimentu, rumore coment'e de cosa segandho; malatratare / cimentai tropu un'animali = istracàrelu a tropu
Sinonimi e contrari
acacigai,
arrogai,
fraganare,
filchinare,
malatratai,
segai
Frasi
chimenta linna a su fogu! ◊ sos carabbineris l'ant trabentau focu e li ant chimentau su bratzu ◊ si no ti ndhe andhas t'iscràbigo su bàculu a costas e ti chimento onzi mermu! ◊ su porcu cheret totu chimentadu pro lu cufetare e collire
2.
chimentat in s'iscontza cabertura s'abba chi est proindhe a tragonaza ◊ totu custos corpos, ite sunt chimentendhe cue supra?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réduire qqch. en morceaux
Inglese
to shatter
Spagnolo
romper,
desmenuzar
Italiano
frantumare,
smozzicare
Tedesco
zertrümmern,
zerschneiden.
chirchinàre , vrb: crichinare Definizione
segare una parte pitica de is cosas in su sensu de sa largària faendhodhas prus curtzas
Sinonimi e contrari
acurtzai,
cercinae,
chertzinare,
ilmutzare,
incruciai,
secare
| ctr.
aciungi,
illonghiare
Frasi
su ferreri críchinat e aggualat sas ungras de sos boes, ferrèndhelos ◊ su póberu no at àteru aficu si no sa miserina zoronada e sempre chi la servit a su ricu benit sas piús boltas chirchinada (M.Murenu)
2.
intra a ballare coi chirchinada, como chi zughes sa munnedha noa!
Etimo
ltn.
circinare
Traduzioni
Francese
raccourcir,
mettre en lambeaux
Inglese
to tear to pieces,
to shorten
Spagnolo
acortar
Italiano
raccorciare,
sbrindellare
Tedesco
verkürzen,
zerfetzen.
citàre , vrb: tzitare Definizione
pònnere a unu in càusa, denuntziare
Traduzioni
Francese
appeler en justice
Inglese
to convene
Spagnolo
llevar a juicio
Italiano
chiamare in giudìzio
Tedesco
jdn. verklagen.
coigiàre , vrb: acogiai,
coigliai,
coillai,
coizari,
coizare,
cuillai,
cuizare Definizione
lassare, lassare a s'assegus, a parte de apalas, a una parte, agoa; abbarrare o istare agoa de is àteros in d-unu andhare / coillai úrtimu = abbarrare úrtimu
Sinonimi e contrari
abarrai,
acadiare,
acojanare,
apaltare,
cambare,
codiare,
cogiai,
incoizare,
lassai
| ctr.
pigai,
furai
Frasi
beta unu pagu lestru ca sinono s'isterzu coizat e ti che ruet su late a terra! ◊ est pentzendu a si fai cuillai su civraxu, ca tenit fàmini
2.
de su prochedhu no ndhe ant coigiau mancu unu biculedhedhu ◊ no ses mortu ma ti coillant pagus minutus de vida ◊ portanci is cuatru marengus chi ti funt coillaus ◊ si est postu a curri cun totu is fortzas chi dhi coillànt ◊ s'arveghe chi si fut coizada est torrendhe a su cuile
3.
mi che sunt furendhe totu in s'ortu: no bi coizant mancu foza, no de si che collire sa cosa! ◊ cussu no coígiat un'ispistoru de casu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
laisser ou rester en arrière
Inglese
to leave,
to stay back
Spagnolo
dejar,
quedar atrás
Italiano
lasciare,
accantonare,
restare indiètro
Tedesco
lassen,
beiseitelegen,
zurückbleiben
collobbiàre , vrb Definizione
pigare o giare collóbbia, arrennegu, tzacu
Sinonimi e contrari
acroconai,
afutare,
airai,
arrabbiai,
arragiolire,
arrannegai,
inchietae,
inchimerai,
infelai,
infuterare,
insutzuligai,
intziminire,
renignai
Frasi
no mi collóbbies!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'indigner,
se mettre en colère
Inglese
to anger
Spagnolo
irritarse,
enfadarse
Italiano
sdegnarsi,
adirare
Tedesco
sich entrüsten,
sich erzürnen.
comparadòri , nm: comporadore,
comporatore,
compradori Definizione
chie faet sa còmpora, mescamente nau de chie dhu faet a mestieri po bèndhere torra / essire c. = bènniri ccn. chi bollit comporai
Sinonimi e contrari
arragateri,
comporante
| ctr.
bendhidore
Frasi
is comparadoris fiant essius luegus ◊ bi at bénnidu comporadores e ant cuntratadu pro bèndhere sos anzones ◊ sos comporatores fint già turvandhe sa robba chi aiant comporatu! ◊ si mi essit comporadore bendho su bestiàmine ◊ totu is compradoris iant cicau de dhu cullunai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
acheteur,
marchand en gros
Inglese
buyer,
wholesaler
Spagnolo
comprador,
mayorista
Italiano
compratóre,
acquirènte,
grossista
Tedesco
Käufer,
Großhändler.
cóncu , nm: cuncu Definizione
genia de istrégiu, mescamente de linna a pònnere a papare a su porcu, a catzigare su furesu, s'àghina, ammurgiare su casu; concale de porcu / bufare totu a unu c. = totu a unu tirone, chentza torrare àlidu
Sinonimi e contrari
lacu,
pica
Frasi
pica cussa baca e múrghela a cussu concu de preda ◊ sos bervegarzos zughiant murtorzos, zodharzos e concos pro ammurzare su casu
2.
in sa funtana at bíbiu abba chin sas manos a concu
3.
pigat unu tzicherone de late e si che dhu bufat totu a unu cuncu ◊ bidindhe cudha isprammada bi faet bufare unu cuncu de abba
Cognomi e Proverbi
smb:
Concu
Terminologia scientifica
stz
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
auge en bois
Inglese
big wooden basin
Spagnolo
recipiente de madera
Italiano
gròssa cónca di légno
Tedesco
großes Holzgefäß.
corrutàe, corrutài, corrutàre , vrb: acorrutare,
currutare Definizione
fàere su corrutu, pònnere su dolu po ccn., portare bestimentu de singiale po unu mortu
Frasi
coro meu istimadu, si andhas a Torinu ti corruto che mortu! ◊ at corrutadu sos mannos chi che li fint mortos ◊ si morzo innantis, corrútami tue! ◊ ses a conca falada pares currutandhe!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être en deuil,
prendre le deuil
Inglese
to be in mourning,
to go into mourning
Spagnolo
estar en duelo
Italiano
èssere in lutto,
méttere il lutto
Tedesco
Trauer tragen.
cotonàlla , nf Definizione
orrobba, bestimentu de cotone
Traduzioni
Francese
vêtement en coton
Inglese
cotton goods
Spagnolo
ropa de algodón
Italiano
cotonerìa
Tedesco
Baumwollware.
cramàri , vrb Definizione
pònnere in giustítzia a unu po calecuna diferéntzia o iscórriu
Sinonimi e contrari
carelare,
tzitare
Traduzioni
Francese
citer en justice
Inglese
to convene
Spagnolo
citar en juicio
Italiano
citare in giudìzio
Tedesco
gerichtlich verklagen.