crazugài , vrb Definizione
gherrare e betare a terra a unu, lòmpere a iscúdere o aungare s'unu a s'àteru
Sinonimi e contrari
atzuntzudhare,
carrabbugliai,
carrabbusai,
lòmpere,
tipiliare,
trifiare
Frasi
gei si crazugant, custus, lah! ◊ is féminas si funt crazugadas: no abbastàt chi si funt fuedhadas mali!
Traduzioni
Francese
se battre,
en venir aux mains
Inglese
to come to blows
Spagnolo
pelearse
Italiano
azzuffarsi
Tedesco
aneinandergeraten.
cuadretàrju , nm Definizione
operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos
Terminologia scientifica
prf
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons
Inglese
divider into squares
Spagnolo
obrero que corta el corcho en cuadros para tapones
Italiano
quadrettatóre
Tedesco
wer kariert.
cumbéssu , agt, nm Definizione
chi est andhau male; cristianu trotu, chi no si cumportat a dovere
Sinonimi e contrari
doltu,
malacónciu,
malandhadu,
malu,
managu,
serronudu,
traessu
| ctr.
bonu,
giustu
Frasi
cantadu za bos at su cucu in nae, ma si tirerat bentu a su revessu za torrades a mandhigare fae e a bos bestire su trastu cumbessu (G.Ruju)◊ so male cumbessu, totu dólimas a ossos
2.
custu mundhu revessu, ereze, ascamilosu, at su coro pilosu pro èssere gai cumbessu? ◊ cussas cumbessas sont pipanne! ◊ proite l'ant fatu, cussos cumbessos a pònnere fogu? (N.Puggioni)◊ pro afrontare su cumbessu no bi cheret pungas, ma corazu e bolontade ◊ poita mi naras chi dèu seu poeta cumbessu?! ◊ cussu cumbessu mi at traitu!
Etimo
ltn.
conversus
Traduzioni
Francese
en mauvais état
Inglese
foolish,
in bad condition
Spagnolo
gastado,
quebrantado
Italiano
malandato,
stólto
Tedesco
heruntergekommen,
töricht.
cunvíu , nm: cuviu,
cúviu Definizione
is primas cosas chi si faent de una faina, sa cosa chi si aprontat; su aprontare, s'incuru po calecuna cosa
Sinonimi e contrari
comintzada,
comintzu,
inghitzu
/
ammanitzamentu,
ammanitzu,
ammàniu 1,
aparéciu
/
contibizu
2.
semus che bamas chentza cuviu e ne ghia ◊ a sa chi fuit in allerga bajania e deviat atzivire su cuviu a mente frimma, lestra sa manu curriat pro achipire in s'arminzu ◊ so ispetendhe sa manu chi mi diat cuviu e volontade de afrontare sa vida ◊ sa cosa la fint arreanne dae meta e sos cúvios fint belle e orditos
Traduzioni
Francese
mise en train,
préparation
Inglese
starting,
preparing
Spagnolo
puesta en marcha,
arrnque,
preparativo
Italiano
avviaménto,
preparativo
Tedesco
Beginn,
Vorbereitung.
currispòsta , nf Definizione
su chi si faet o chi si giaet in càmbiu de unu bene arreciu
Sinonimi e contrari
cuncàmbia
Frasi
sos suspiros ti mandho a umbe ses si currisposta mi podes torrare (E.Mattiu)
Traduzioni
Francese
en retour,
en échange
Inglese
exchange
Spagnolo
contracambio
Italiano
contraccàmbio
Tedesco
Vergeltung.
dabbàdas , avb: debbadas,
debbaras,
debbatas Definizione
in debbadas, chentza lúcuru e ne profetu, chentza ndhe bogare nudha, po nudha: a bortas tenet su valore de no est pro nudha, no est chentza motivu, e a bortas su valore de cun totu cussu, mancari gai, pro cussu; in donu, chentza paga / dare una cosa debbadas = in donu (o fintzes chentza ndhe tènnere perunu torracontu)
Sinonimi e contrari
ingrúgua
Frasi
meighinas za ndhe at leadu ma totu debbadas: sa cura no li at fatu nudha ◊ si che est emigradu in debbadas: ndhe est torradu chi istaiat peus de candho est tucadu ◊ a nàrrere cosa a tie est totu in debbadas, che a samunare sa conca a s'àinu ◊ no perdedas su tempus in debbadas!
2.
nono, no sunt debbadas cussas tuas miradas chi mi faghes dognora, Tina mia! (V.Falchi)◊ no fit, no fit debbadas custas notes passadas de s'istria su càntigu orrorosu! (P.Mossa)◊ una telefonada a custas oras de note no est debbadas: dannu at tentu! ◊ debbadas est chi no ant mai pasu e sunt sèmpere a trumentu! ◊ debbaras prangis custu mengianu! ◊ chi mi as abetau gei no est po dabbadas ◊ no est debbadas si no che est abbojadu: cussu at tentu irbortu
3.
dèu apu pesau seti fillus, sentza dinai: dabbadas no si apu fatu mannus!…◊ debbadas no at istudiadu, ca fit póveru: chie ndhe at gana za bi resessit! ◊ debbadas beniat a domo: boliat a fígia mia!
4.
poita depeus pagai cussu chi Deus si at giau debbadas?
Cognomi e Proverbi
prb:
bacas lantadas no est debbadas
Etimo
spn.
de badas
Traduzioni
Francese
en vain
Inglese
uselessly
Spagnolo
de balde,
en balde
Italiano
invano,
inutilménte
Tedesco
umsonst.
decàere , vrb: decàiri Definizione
torrai de mancu, andhare male, de male in peus, torrare a malu puntu
Sinonimi e contrari
decadessi,
decaire*,
derrúere,
sderrui
| ctr.
mediare,
megliorai
Traduzioni
Francese
dépérir,
être en décadence
Inglese
to decline
Spagnolo
decaer,
desgastarse
Italiano
deperire,
decadére
Tedesco
verfallen,
herunterkommen,
zerfallen.
defàtu , cng: difatis Definizione
foedhu chi serbit po cunfirmare su chi si est nau
Sinonimi e contrari
énimis,
iteu
Frasi
Fulanu fit cojadu, difatis teniat fintzas carchi fizu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
en effet
Inglese
in fact
Spagnolo
en efecto
Italiano
infatti
Tedesco
in der Tat.
derrúere, derrúghere , vrb: derrúiri,
dirrúere,
dirrúghere Definizione
su si lassare andhare de male in peus, chentza si tènnere contu; batire o lassare andhare una cosa, unu logu o a unu de male in peus, fàere andhare male, fintzes isconciare
Sinonimi e contrari
arroinare,
atzimare,
derrocai,
dirruire,
dissantarare,
ifasciare,
irderrúere,
iscalabrare,
isciarrocai,
isciusciai,
ispèldere,
istrossare
Frasi
sa pitzoca est derrughèndhesi de su totu chi no fachet a la bíere! ◊ sa domo chi no b'istat neune si che derruet ◊ mortu su mere, s'ortu si ch'est derrutu, irbandhonadu ◊ màniga ca sinono ti derrues peus cun custas meighinas!
2.
cussa cosa derrughet sa pessone piús sana ◊ custos canes arestes nos sunt dirruinne ◊ dirruo sos camasinos chi apo e ndhe fràigo piús mannos
Etimo
ltn.
deruere
Traduzioni
Francese
tomber en ruine,
ruiner
Inglese
to ruin
Spagnolo
arruinarse,
arruinar,
derrumbarse
Italiano
andare o mandare in rovina,
dissestare
Tedesco
verfallen,
ruinieren.
derrútu , pps, agt: dirrutu,
disurrutu Definizione
de derrúere; chi est totu andhau male
Sinonimi e contrari
derruidu,
irderrutu
2.
a su babbu no l'at abbandhonadu, candho l'at bidu derrutu de fortzas ◊ no azis sa carena gai derruta pro istare semper in su cuzolu! ◊ custas domos sunt dirrutas ◊ cussa crésia est de azustare ca est disurruta
Traduzioni
Francese
tombé en ruine
Inglese
ruined
Spagnolo
arruinado
Italiano
andato in rovina,
dissestato
Tedesco
verfallen.
destrossài, destrossàre , vrb Definizione
fàere destrossa, fàere a orrugos, arruinare totu
Sinonimi e contrari
agigotare,
degogliai,
ifasciare,
isciasciai,
iscruncassare,
secare,
truncai
Frasi
destrossada est sa cadena de s'ómine cautivadu
Etimo
ctl., spn.
destrossar
Traduzioni
Francese
mettre en pièces,
massacre,
endommager
Inglese
to brake to pieces (to tear),
to damage heavily
Spagnolo
destrozar
Italiano
fare a pezzi,
scémpio,
disastrare
Tedesco
niedermetzeln.
disafiài, disafiàre , vrb Definizione
pònnere sa marrania, atzitzare a gherrare
Sinonimi e contrari
ammarranae,
ilmarranare,
marranare
Frasi
isciu chi ti at ameletzau candu ti at disafiau, cudha noti
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
provoquer en duel
Inglese
to challenge (to a duel)
Spagnolo
desafiar
Italiano
sfidare a düèllo
Tedesco
fordern.
disimperàu , agt Definizione
chi est chentza impreu, chentza fàere
Sinonimi e contrari
disabbutu,
ibbautu,
ifainadu,
ilvioladu
Frasi
fut torrau a sa pratza e iat biu ca dhu'iat atrus óminis disimperaus
Traduzioni
Francese
sans travail,
en chômage
Inglese
jobless
Spagnolo
desempleado
Italiano
disoccupato
Tedesco
arbeitslos.
distémpus , avb Definizione
fora de tempus, fora de su tempus suo giustu o útile po fàere una cosa / fàghere una cosa a d., bènnere a d. = candu su tempus de dha fai, de bènniri, est giai passau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en temps inopportun
Inglese
unfit weather
Spagnolo
destiempo
Italiano
tèmpo inadatto,
fuòri tèmpo
Tedesco
außer der Zeit.
fatuvàtu , avb Definizione
luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente)
Sinonimi e contrari
ifatu
/
atoratora,
fissientementi,
otora
Frasi
s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama
2.
fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
aussitôt après,
souvent,
de temps en temps
Inglese
at once,
close,
often,
at intervals
Spagnolo
luego,
enseguida,
a menudo,
de vez en cuando
Italiano
sùbito apprèsso,
spésso,
sovènte,
a intervalli
Tedesco
daneben,
oft,
in Abständen.
filchinàre , vrb: firchinare,
frichinare Definizione
fàere a farinos, a orrughedhos; nau in cobertantza, su fai e fateriai, su si mòvere a meda e istare sèmpere faendho
Sinonimi e contrari
apimpirinai,
chimentare,
ifriare,
irfarfaruzare,
irfrichinare,
scirfinai,
spimpirallai,
spimpiridai
/
cadredhai
Frasi
no ti lasses frichinare dae s'achéssida de pensare a su tragu chi as tentu! ◊ a su late mi bi apo firchinadu pane ◊ amus sichiu a fàchere su chi ischiabamus fàchere, frichinandhe tàulas e taulones (B.Murgia)
2.
a sa patedha bi ghetaiat paja de rucros de lardu e canno fit mesu cotu nche impodhaiat aintro sas ervas mannicantinas frichinatas
3.
fatendhe e firchinendhe fint un'annu e mesu ordendhe tramas a note e a die ◊ a ndhe tenet de fírchina fírchina cuss'àinu!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
émietter,
couper en petits morceaux
Inglese
to hash
Spagnolo
desmenuzar
Italiano
sminuzzare
Tedesco
zerbröckeln.
forési, foréssi , nm: fresi,
froesi,
fruesu,
furesi,
furesu Definizione
orrobba téssia grussa, de lana sarda, prus che àteru tintu a niedhu impreau po costúmenes / nighedhu che furesi (de s'arrennegu) = nau de ccn., arrennegau meda
Sinonimi e contrari
goresi
Frasi
de furesi, de pinzos e tapetos ndhe at téssidu unu premiarzu ◊ cun d-unu palmu de fresi lu bestis gioga gioghendhe! ◊ sunt imbreagos chi cunfundhent sos fresis chin sas sedas ◊ in sa càscia bi at cannas de fresi, lentolos de linu, costúmenes ricamados
2.
sa bidha fit torrata unu burdellu niedhu che furesi
Cognomi e Proverbi
smb:
Fresi, Furesi
/
prb:
mezus furesi ischidu chi no segnore molente
Terminologia scientifica
ts
Etimo
ltn.
fore(n)sis
Traduzioni
Francese
"orbace" (étoffe sarde en poil de chèvre)
Inglese
coarse woollen fabric (from sardinia)
Spagnolo
tejido de lana
Italiano
orbace
Tedesco
grobes Wollzeug.
foressídu , agt: foressiu,
forexidu Definizione
de foressire; chi est essiu fora a bandhidare, chi est bandhidandho
Sinonimi e contrari
bandhidu,
dogau
/
desessidu,
dischissiau
2.
ómines foressidos e pastores bi ant agatadu asilu in malas seras (S.Casu)◊ no cheria crèere chi sa família axuaiat sos foressidos, chi cuguzaiat sos betadomos ◊ medas de sos foressidos de Nure aiant su sàmbene atossicadu dae totu su male passadu ◊ sigo a iscríere allegàndhedi de custos bandhuleris foressios (C.Frau)
Etimo
spn.
forajido
Traduzioni
Francese
réfugié politique,
en fuite
Inglese
outlaw,
on the run
Spagnolo
forajido,
prófugo
Italiano
fuoruscito,
latitante
Tedesco
ausgetreten,
flüchtig.
fradhócu, fradhóncu , agt: afradhocu,
frodhocu,
frodhoncu Definizione
chi istat male meda, chi est totu male andhau, male postu de bestimentu; nau de unu po su fàere, chi est un'istrossa, improdheri
Sinonimi e contrari
malacónciu,
malecumbinau,
malefraganau
/
ildeoltu,
istramu
Frasi
tanti gei no fiat fradhocu: ammaladiau in s'istoja pariat mortu! ◊ gei ses frodhocu, totu prangi prangi cun su muciàciu fintzas a genugus! ◊ gei ses frodhoca, comenti ti ses bistia!…◊ fradhocu ses, oi puru, ca no cumprendis mancu anca ses!◊ za fui istadu frodhoncu si aia tentu cussu male puru!…◊ ge ant a èssi fradhocus is giovunedhus in guerra!…
Traduzioni
Francese
en mauvais ou en piteux état
Inglese
battered
Spagnolo
malparado,
maltrecho
Italiano
malcóncio
Tedesco
zugerichtet,
zerlumpt.
fraganàu , pps, agt Definizione
de fraganare; chi istat male meda, chi est a malu puntu
Sinonimi e contrari
afradhocu,
malacónciu,
traganau
2.
in unu tempus male fraganau, pupughinau de runza, ite amus a messare?! ◊ fit iscurtu e totu male fraganau ◊ sunt ghiraos dae sa gherra totu male fraganaos, imbetzaos, nechidaos in totu
Traduzioni
Francese
en mauvais état
Inglese
in bad shape
Spagnolo
malparado,
maltrecho
Italiano
malcóncio
Tedesco
zugerichtet.