costerínu , agt Definizione
chi est de costera, de logu in costa; de Sa Costera
Sinonimi e contrari
costeri
/
costeraju
2.
custos sunt boes de ratza costerina
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
de la côte,
riverain
Inglese
coastal
Spagnolo
ribereño
Italiano
rivierasco
Tedesco
Küsten…
cotogliàna , nf: cotoliana Definizione
fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros
Sinonimi e contrari
cochidora
Frasi
sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata
Terminologia scientifica
prf
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
femme experte dans la cuisson du pain
Inglese
woman skillful in cooking bread
Spagnolo
mujer que sabe cocer el pan
Italiano
dònna espèrta nella cottura del pane
Tedesco
geschickte Bäckerin.
cracasciài , vrb: cracaxai 1 Definizione
su crochidare o crocolare chi faet sa màdria angiada candho si acostit ccn. a is prochedhos (ma si narat fintzes de porcu bastat chi siat candho crócolat papandho o tzatzau, e si narat de sa pudha puru)
Sinonimi e contrari
crochidare
/
calcarare
2.
intè, intè sa pudha cracascendu: si bit ca at fatu s'ou!
Terminologia scientifica
bga
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grogner (en parlant de la truie)
Inglese
to grunt
Spagnolo
gruñir
Italiano
grugnire della scròfa
Tedesco
grunzen.
cragarístas , nf pl Definizione
braba o sutabbraba de caboni, genia de nàcaras chi portant pudhas e pudhos asuta de sa conca
Sinonimi e contrari
gangalustas
Terminologia scientifica
crn
Traduzioni
Francese
barbillons de la poule
Inglese
wattles
Spagnolo
barbas
Italiano
bargigli delle galline
Tedesco
Lappen des Hahnes.
crinèra , nf Definizione
sa parte de ananti de un'istedhu coudu, sa punta
Etimo
itl.
criniera
Traduzioni
Francese
chevelure de la comète
Inglese
coma (of a comet)
Spagnolo
cabellera
Italiano
chiòma di cométa
Tedesco
Koma.
cúbe , avb: acue,
cue,
cuche,
cughe,
cui Definizione
logu acanta a chie est ascurtandho (e in cantu no est su logu ue si agatat chie est foedhandho podet èssere prus o prus pagu atesu, fintzes meda): a bortas inditat tempus puru; nau in cobertantza, logu atesu meda; dhu narant fintzes in su sensu de cussu, in cussa cosa
Sinonimi e contrari
icui,
indhenela,
inèlondhe,
inguna,
inincuni
| ctr.
innoce
Modi di dire
csn:
cue cue est!… = gi est a pinnigu!…, a próliu est!…, che est atesu meda; cue ses?, cue sezis? = genia de saludu candu passendi si atóbiat genti firma; cherreresiche cue, cuche = èssere (sa chistione chi l'ant chircadu, a unu) própiu sa chi si cheret
Frasi
frimma cue! ◊ dae cue no ti moas! ◊ est longu cantu e da'inoghe a cue ◊ custa cosa est de cue ◊ cue no bi semus nois: bi sezis bois! ◊ cue sezis? ◊ si fachet in cuche comente at fatu inoche, ant a istare meda a lu bocare fora!…
2.
dae cue a carchi die, a pacas dies ◊ dae cue a unu pacu ant picau e sunt fughios
3.
tantu za est cue, a bi andhare a pè a cussu logu!…◊ cue cue est, a ch’essire in América!…
4.
s'ajaju a su pitzinnu lu cheriat carbonarju e issu si nche cheriat in cuche! ◊ in cue mi cheria, deo, a mi chircare cosas gai!
5.
totu cue si cheriat su dannu, pro una segadedha in sa manu!…◊ totu cue, est, su dannu, pro unu rampighedhu segadu!…
Etimo
ltn.
eccu(m) + huc
Traduzioni
Francese
là
Inglese
there
Spagnolo
allí,
ahí
Italiano
lì
Tedesco
da.
cucuruvichídu , nm Definizione
orrúmbulu chi si faet cun totu sa carena ponendho su cúcuru in terra, faendho su corpus agiummai a lómboru, e giaendho un'ispinta cun is peis a che furriare
Sinonimi e contrari
cardugúcuru,
concurumbedhu,
cucurifitu,
cucuriscàrgiu,
furriagallu,
trodhulone
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
la tête la première (adv.)
Inglese
headfirst
Spagnolo
cabeza abajo
Italiano
capofitto
Tedesco
kopfüber.
cudhàe , avb: acudhae,
cudhai,
cudhane,
cudhani,
cudhei,
cudheni,
cudhenis,
gudhani Definizione
in cudhu logu, in cudhu tretu, logu atesu siat de chie foedhat e siat de chie est iscurtandho
Sinonimi e contrari
cudhàeche,
cudhàniche,
cudhoru
| ctr.
innoce
Frasi
cussu no ch'est ne inoghe e ne in cudhae ◊ dhoi at una domu in cudhani ◊ girandhe inoghe, girandhe in cudhane, ah cantu noto manna sa distàntzia de chie at totu e chie mancu at pane! (S.Angioy)◊ chie est bivenno innoge e chie in cudheni ◊ su pipiu est naschindhe in cudheni ◊ Pitichirinu si nche intrat a cudhenis, a sa domo ◊ parènnemi de no èssere securu in cudhai mi nche fipo annatu a un'àteru locu ◊ noso si poneus cudhei ca issos non si bient
Etimo
ltn.
eccu(m) + illàc
Traduzioni
Francese
là,
là-bas
Inglese
there
Spagnolo
allá,
allí
Italiano
là,
colà
Tedesco
dort.
debrèsse, debrèssi , avb: diabressi,
drabessi Definizione
coitandho, chentza pèrdere tempus
Sinonimi e contrari
allestru,
impresse
/
cdh. dipressa
| ctr.
abbellu
Frasi
si fiat dépiu firmai diabressi, fadiau ca no fiat faina po issu ◊ fetzat debressi!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vite,
à la hâte
Inglese
in a hurry,
soon
Spagnolo
de prisa
Italiano
in frétta,
prèsto
Tedesco
schnell.
dedí, dedía , nm, avb: dedie,
didie Definizione
de die, su dedie, su die: de sa die, sa parte chi est lughe / avb.: a dedie; a lugh'e dedie = a dedie
Frasi
su dedie drommit e su denote istat zirendhe ◊ su chi si naru in s'iscuriu naraidhu a dedia! ◊ su sole est a dedie
2.
sa títula a didie zirat in s'àghera e in sos ribos ◊ male a didie e pejus a denote semus continu in irgherramatzina ◊ cussu si fait a su dedí
Traduzioni
Francese
pendant la journée
Inglese
by day
Spagnolo
de día
Italiano
di giórno
Tedesco
bei Tag.
dha , prn: la Definizione
(pl. dhas) prn. fémina de 3ˆ persona po gente e po cosa, fintzes chistione o cosa no tanti precisa, umperau agiummai solu a cumplementu ogetu: issa/issas, cussa/cussas, a issa/issas, a cussa/cussas; faet a dhu pònnere siat innanti e istacau de su verbu, e siat apustis de su vrb. e deosi méngius iscritu atacau cun su vrb., enclíticu, fintzes cun àteru elementu enclíticu etotu); benit umperau fintzes po afortimentu de su chi si narat, chentza dhu pònnere po unu númene precisu (ma impare a su prn. si postu in mesu tra su verbu e dha: in custu manígiu dhi currespondhet un'àtera cosa deosi, sia e, segundhu, mia, tia e sila, tila, mila)
Frasi
totu custa gente inue dha poneus? ◊ si dha biu, dha chistionu dèu a sorri tua ◊ castiadha cussa cosa chi est in su fogu, no si abbruxit! ◊ immoi dha circu in telèfonu, a tzia mia ◊ s'abbiléntzia chi Deus dhi iat donau dha poniat a s'iscabbulli cosa de papai ◊ est pedinne de dha lassare ◊ custa cosa, giaendhosidha seis?◊ sissi, seus donendusidha!◊ ci andhas a Pirodedhu, faimmidha un’imposta! ◊ ci dhi as giau peràula de pobidha, ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ seo mandhandhedi duas paginedhas ca no isco si totus dhas teneis
2.
lampu dha calit, arratza de fémina barrosa chi est, cussa!
3.
a bortas is bècius camminant apogendusidha a unu matzocu ◊ giòvunus medas funt droghendusidha e aici ant a tenni dificultadis prus mannas puru! ◊ s'assessore Listrone fut ridinnesidha ◊ lah, chi dha sighis aici, custa matzoca ti dha calu in conca!
5.
Etimo
ltn.
illa(m)
Traduzioni
Francese
la
Inglese
her (prn.)
Spagnolo
la
Italiano
la (prn.)
Tedesco
sie.
diciósu , agt, nm: ditzosu Definizione
chi o chie tenet dícia, fortuna, bona sorte
Sinonimi e contrari
addiciadu,
additzosau,
afoltunadu,
assortadu,
contentu,
fadosu,
iscofadu
| ctr.
deldiciadu,
disdiciosu,
ifoltunadu
Frasi
sa ditzosa sorte nos diat in paradisu! ◊ ditzosu a chie ti at a incapare! ◊ de sas intragnas diciosas naschet su bellu fiore ◊ diciosu de chini tenit mulleri, e no coment'e dèu chi seu sorteri!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
heureux,
qui a de la chance
Inglese
happy,
lucky
Spagnolo
feliz,
dichoso
Italiano
felice,
fortunato
Tedesco
glücklich.
disigàre , vrb Definizione
bènnere a malu puntu de is dispraxeres, de s'afrigimentu, agummai coment'e consumàresi de sa tisichéntzia
Sinonimi e contrari
indisicare,
indisichire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se consumer de douleur,
avoir de la peine
Inglese
to grow sad,
to pine away
Spagnolo
debilitarse por el dolor
Italiano
intristire,
consumarsi per dolóre
Tedesco
sich verzeheren.
dogàre , vrb Definizione
fàere sa doa; apartare o tròchere a una bandha, apartàresi in su sensu de essire a bandhidare; bogare, leare de dossu cosa bestia
Sinonimi e contrari
addoae
/
bogare,
essire,
frànghere
/
caciare
2.
dògadi a intro de su pinnetu! ◊ oh raju, custas bacas sàrtiant su muru e benint chin nois: a ube nos dogamus?! ◊ mi dia cherrer dogare allargu, ma comente l'apo a pòdere fàchere?! ◊ candho lu tocat si ndhe dogat innedha tremèndhesi che canna ◊ dogachela, cussa cosa, ca no mi serbit!
3.
a su puntu chi semus, abbarrare in domo o a mi dogare est su matessi: sa zustíssia mi chircat
4.
s'ischitzinavat pro si che dogare su nive dae supra ◊ si at dogau sa tzinta ◊ sa poesia ti ndhe dogat sa pena dae su coro ◊ sa dotrina de ogn'idea mala doganne ch'est s'acisu a sos beranos! (P.Pittalis)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre la fuite
Inglese
to sidestep,
to go into hiding
Spagnolo
apartarse,
huir,
eliminar
Italiano
scansarsi,
darsi alla latitanza,
eliminare
Tedesco
ausweichen,
flüchtig werden.
fadhísa , nf: fadhixa Definizione
chinisu, cussu budhiu asuta de sa braxa; su fogu etotu
Sinonimi e contrari
cardufari,
fairivàiri
Frasi
si sa Sardigna sighit a bruxare goi no at a passare annos meda chi s'at a reduire a un'ísula de fadhixa ◊ coghiat sa cótzula in sa fadhixa
Etimo
ltn.
*falliva
Traduzioni
Francese
cendre sous la braise
Inglese
hot ash
Spagnolo
ceniza caliente debajo de las brasas
Italiano
cinìgia
Tedesco
Glutasche.
fadhòni , nm Definizione
su pigiolu de su pibione istrecau comente s'imbuidat budhindho postu in cobedina: su fodhe de su pibione
Sinonimi e contrari
bodhone,
fodhocu,
fodhone*
Terminologia scientifica
rbr
Traduzioni
Francese
pelure de la grume
Inglese
grape-skin
Spagnolo
hollejo
Italiano
fiòcine
Tedesco
Weintraubenschale.
fadósu , agt Definizione
chi tenet fadu, sorte, fortuna; a logos fintzes àbbile, trassosu, malu
Sinonimi e contrari
addiciadu,
afoltunadu,
assortadu,
auradu,
diciosu,
iscofadu
/
furone
| ctr.
ifoltunadu
Frasi
ca ndhe teniat ódiu, si ficheit in conca s'idea de l'apostare a fusile e de fagher sa festa a su fadosu (Prantaferru)◊ chi siat líbberu de dogni male e fadosu!
2.
tanti fusti fadosu, cudha dí, ligendi sa litra!…◊ arroba su tempus chi dhui fua dèu no nd’iat mancau ni de su schivu e ni de su fadosu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui a de la chance
Inglese
lucky
Spagnolo
afortunado,
dichoso
Italiano
fortunato
Tedesco
glücklich.
faedhàre , vrb, nm: favedhare,
foedhae,
foedhai,
foedhare,
fuedhai,
fuedhari Definizione
tènnere sa capacidade de nàrrere, manigiare una limba a boghe po nàrrere calecuna cosa mescamente s'unu cun s'àteru; nau de cosa bella meda, chi est ispantosa, faet meravíglia / faedhu su chi ti apo nau! = fàghelu su chi ti apo nadu!
Sinonimi e contrari
allecare,
arragionare,
chistionai,
cuntrastare,
nàrrere
/
faedhonzu,
limbàgiu
| ctr.
ammudai 1,
cagliare,
citire
Modi di dire
csn:
faedhàresi cun unu = saludàresi; no si faedhare cun ccn. = èssere a primma; faedharesindhe, de una cosa = fuedhai de ccn. chistioni, cun ccn., chistionaisí; fuedhai a iscarada = faedhare chentza rispetu; faedhare a unu = chistionaidhu circhendi de dhu cumbínciri, pedendidhi ccn. cosa; faedhare cun d-unu, cun ccn. = istai a chistionu s'unu cun s'àteru; faedhare a unu, una cosa = circai a unu, circai una cosa, aperaulare, itl. prenotare; faedhare male, bene = fuedhai, arrispúndiri a fuedhus malus, nàrriri mali, fuedhai cun arrispetu, cun tinu, isciri chistionai; faedhare in suspu = fuedhai in cobertantza, de cumprèndiri isceti chini iscít sa chistioni, imperendi unu fuedhu pro un'àteru; faedhare a limba lada = fuedhai sentza de nàrriri bèni is fuedhus, acomenti fait s'imbriagu o chini est perdendi is sensus; fuedhai a iscusi = faedhare a s'iscúsia, abbellu, chi azummai mancu s'intendhet si no parendhe s'origra acurtzu; faedhare candho píssiat sa pudha = mai; faedhare a dortu e a rugadis = fuedhai a brétiu, sentza de critériu, sentza de arrexonai
Frasi
no ti foedho de sos primos annos, candho fia pastoredhu ◊ faedhet donzunu comente ischit, in logu nostru che in aterue ◊ de is figuras chi pintas si nd'eus a fuedhai ◊ apo a essire a foedhare, a nàrrere "Ite bella criatura: ditzosu a chie l'at a incapare!"◊ su mastru nos proibbeit de faedhare sa limba nostra ◊ de cantu est birgonzosu mancu faedhat: si parat mudu, petzi ti abbàidat ◊ Giuanni Batista at foedhau no cun sa boxi isceti ma cun su sànguini suu!
2.
portu unu giogu ch'istat fuedhendi! ◊ càstia ita cosa bella: parit ca fuedhat! ◊ mamma fariat is cocòis pintaus a sarreta cun símbula de trigu: pariat ca fuedhànt!
3.
iant incumentzau a chistionai in fuedharis istràngius ◊ no si cumprendiat de aundi funta ni de su bestiri e ni de su fuedhari ◊ sa língua de mamma est unu fuedhai de su coru chi intrat ne is venas e àrtziat s'ànima a celu!
4.
cheret faedhadu a calicunu si nos podiat azuare ◊ si as bisonzu de lu faedhare no istes a ora a ora ◊ cheret faedhadu unu tratore pro nos arare cussa terra ◊ ndhe depo batire sos durches chi aia faedhadu dae gianteris
5.
cun cussos no nos faedhamus ca semus in malas ◊ za sunt parentes, e custrintos puru, ma no si faedhant! ◊ si sunt agatados a costazu apare in crésia e si sunt faedhados
6.
si li faedhas male si annicat ◊ de isse ndhe faedhant bene totugantos ◊ innantis ndhe faedhat male, de sa zente, e posca lis faghet su bellu in cara
Cognomi e Proverbi
prb:
su fuedhai meda fait sa dí pitia ◊ de su tantu faedhare ndhe sutzedint sos errores ◊ limba chi no faedhat a corcorija si faghet
Etimo
ltn.
fabellare
Traduzioni
Francese
parler,
adresser la parole
Inglese
to speak
Spagnolo
hablar
Italiano
parlare,
dialogare,
rivòlgere la paròla a qlc
Tedesco
anreden (a,
cun = Akk.),
sprechen (cun = mit + Dat.),
zusprechen.
fairivàiri , nm: farivàiri,
farivari,
frarivrari Definizione
chinisu biu e giai orrúbiu de cantu est budhiu meda asuta de sa braxa, tanti ca faet a dhue còere cosa (patata, castàngia, ou)
Sinonimi e contrari
calduchinu,
cardufari,
fadhisa
Frasi
cust'ou at a èssi prus saboriu si dhu fia tebidebi in su fairivàiri? ◊ s'istrumpat in s'arena finivini che pisita in su farivari ◊ allorigados in su farivari, mesa bentre tizirint in caentu…
Etimo
ltn.
flagrare
Traduzioni
Francese
cendre sous la braise
Inglese
hot ash
Spagnolo
ceniza caliente debajo de las brasas
Italiano
cinìgia
Tedesco
Glutasche.
fanàle , nm Definizione
genia de aparíciu cofudu fatu coment'e isprigu, cun lampadina, po che iscúdere sa lughe atesu, pruschetotu su chi ponent a is màchinas; nau in cobertantza, ogu
Sinonimi e contrari
lampione,
lantione
2.
sos ojos sunt duos fanales e sunt sas lughes pro abbaidare (Piras)
Cognomi e Proverbi
smb:
Fanale, Fanais
Traduzioni
Francese
feu de la voiture,
phare
Inglese
light
Spagnolo
farol
Italiano
fanale
Tedesco
Licht,
Scheinwerfer.