costerínu , agt Definitzione
chi est de costera, de logu in costa; de Sa Costera
Sinònimos e contràrios
costeri
/
costeraju
2.
custos sunt boes de ratza costerina
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
de la côte,
riverain
Ingresu
coastal
Ispagnolu
ribereño
Italianu
rivierasco
Tedescu
Küsten…
cotogliàna , nf: cotoliana Definitzione
fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros
Sinònimos e contràrios
cochidora
Frases
sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata
Terminologia iscientìfica
prf
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
femme experte dans la cuisson du pain
Ingresu
woman skillful in cooking bread
Ispagnolu
mujer que sabe cocer el pan
Italianu
dònna espèrta nella cottura del pane
Tedescu
geschickte Bäckerin.
cracasciài , vrb: cracaxai 1 Definitzione
su crochidare o crocolare chi faet sa màdria angiada candho si acostit ccn. a is prochedhos (ma si narat fintzes de porcu bastat chi siat candho crócolat papandho o tzatzau, e si narat de sa pudha puru)
Sinònimos e contràrios
crochidare
/
calcarare
2.
intè, intè sa pudha cracascendu: si bit ca at fatu s'ou!
Terminologia iscientìfica
bga
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
grogner (en parlant de la truie)
Ingresu
to grunt
Ispagnolu
gruñir
Italianu
grugnire della scròfa
Tedescu
grunzen.
cragarístas , nf pl Definitzione
braba o sutabbraba de caboni, genia de nàcaras chi portant pudhas e pudhos asuta de sa conca
Sinònimos e contràrios
gangalustas
Terminologia iscientìfica
crn
Tradutziones
Frantzesu
barbillons de la poule
Ingresu
wattles
Ispagnolu
barbas
Italianu
bargigli delle galline
Tedescu
Lappen des Hahnes.
crinèra , nf Definitzione
sa parte de ananti de un'istedhu coudu, sa punta
Ètimu
itl.
criniera
Tradutziones
Frantzesu
chevelure de la comète
Ingresu
coma (of a comet)
Ispagnolu
cabellera
Italianu
chiòma di cométa
Tedescu
Koma.
cúbe , avb: acue,
cue,
cuche,
cughe,
cui Definitzione
logu acanta a chie est ascurtandho (e in cantu no est su logu ue si agatat chie est foedhandho podet èssere prus o prus pagu atesu, fintzes meda): a bortas inditat tempus puru; nau in cobertantza, logu atesu meda; dhu narant fintzes in su sensu de cussu, in cussa cosa
Sinònimos e contràrios
icui,
indhenela,
inèlondhe,
inguna,
inincuni
| ctr.
innoce
Maneras de nàrrere
csn:
cue cue est!… = gi est a pinnigu!…, a próliu est!…, che est atesu meda; cue ses?, cue sezis? = genia de saludu candu passendi si atóbiat genti firma; cherreresiche cue, cuche = èssere (sa chistione chi l'ant chircadu, a unu) própiu sa chi si cheret
Frases
frimma cue! ◊ dae cue no ti moas! ◊ est longu cantu e da'inoghe a cue ◊ custa cosa est de cue ◊ cue no bi semus nois: bi sezis bois! ◊ cue sezis? ◊ si fachet in cuche comente at fatu inoche, ant a istare meda a lu bocare fora!…
2.
dae cue a carchi die, a pacas dies ◊ dae cue a unu pacu ant picau e sunt fughios
3.
tantu za est cue, a bi andhare a pè a cussu logu!…◊ cue cue est, a ch’essire in América!…
4.
s'ajaju a su pitzinnu lu cheriat carbonarju e issu si nche cheriat in cuche! ◊ in cue mi cheria, deo, a mi chircare cosas gai!
5.
totu cue si cheriat su dannu, pro una segadedha in sa manu!…◊ totu cue, est, su dannu, pro unu rampighedhu segadu!…
Ètimu
ltn.
eccu(m) + huc
Tradutziones
Frantzesu
là
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
ahí
Italianu
lì
Tedescu
da.
cucuruvichídu , nm Definitzione
orrúmbulu chi si faet cun totu sa carena ponendho su cúcuru in terra, faendho su corpus agiummai a lómboru, e giaendho un'ispinta cun is peis a che furriare
Sinònimos e contràrios
cardugúcuru,
concurumbedhu,
cucurifitu,
cucuriscàrgiu,
furriagallu,
trodhulone
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
la tête la première (adv.)
Ingresu
headfirst
Ispagnolu
cabeza abajo
Italianu
capofitto
Tedescu
kopfüber.
cudhàe , avb: acudhae,
cudhai,
cudhane,
cudhani,
cudhei,
cudheni,
cudhenis,
gudhani Definitzione
in cudhu logu, in cudhu tretu, logu atesu siat de chie foedhat e siat de chie est iscurtandho
Sinònimos e contràrios
cudhàeche,
cudhàniche,
cudhoru
| ctr.
innoce
Frases
cussu no ch'est ne inoghe e ne in cudhae ◊ dhoi at una domu in cudhani ◊ girandhe inoghe, girandhe in cudhane, ah cantu noto manna sa distàntzia de chie at totu e chie mancu at pane! (S.Angioy)◊ chie est bivenno innoge e chie in cudheni ◊ su pipiu est naschindhe in cudheni ◊ Pitichirinu si nche intrat a cudhenis, a sa domo ◊ parènnemi de no èssere securu in cudhai mi nche fipo annatu a un'àteru locu ◊ noso si poneus cudhei ca issos non si bient
Ètimu
ltn.
eccu(m) + illàc
Tradutziones
Frantzesu
là,
là-bas
Ingresu
there
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
là,
colà
Tedescu
dort.
debrèsse, debrèssi , avb: diabressi,
drabessi Definitzione
coitandho, chentza pèrdere tempus
Sinònimos e contràrios
allestru,
impresse
/
cdh. dipressa
| ctr.
abbellu
Frases
si fiat dépiu firmai diabressi, fadiau ca no fiat faina po issu ◊ fetzat debressi!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
vite,
à la hâte
Ingresu
in a hurry,
soon
Ispagnolu
de prisa
Italianu
in frétta,
prèsto
Tedescu
schnell.
dedí, dedía , nm, avb: dedie,
didie Definitzione
de die, su dedie, su die: de sa die, sa parte chi est lughe / avb.: a dedie; a lugh'e dedie = a dedie
Frases
su dedie drommit e su denote istat zirendhe ◊ su chi si naru in s'iscuriu naraidhu a dedia! ◊ su sole est a dedie
2.
sa títula a didie zirat in s'àghera e in sos ribos ◊ male a didie e pejus a denote semus continu in irgherramatzina ◊ cussu si fait a su dedí
Tradutziones
Frantzesu
pendant la journée
Ingresu
by day
Ispagnolu
de día
Italianu
di giórno
Tedescu
bei Tag.
dha , prn: la Definitzione
(pl. dhas) prn. fémina de 3ˆ persona po gente e po cosa, fintzes chistione o cosa no tanti precisa, umperau agiummai solu a cumplementu ogetu: issa/issas, cussa/cussas, a issa/issas, a cussa/cussas; faet a dhu pònnere siat innanti e istacau de su verbu, e siat apustis de su vrb. e deosi méngius iscritu atacau cun su vrb., enclíticu, fintzes cun àteru elementu enclíticu etotu); benit umperau fintzes po afortimentu de su chi si narat, chentza dhu pònnere po unu númene precisu (ma impare a su prn. si postu in mesu tra su verbu e dha: in custu manígiu dhi currespondhet un'àtera cosa deosi, sia e, segundhu, mia, tia e sila, tila, mila)
Frases
totu custa gente inue dha poneus? ◊ si dha biu, dha chistionu dèu a sorri tua ◊ castiadha cussa cosa chi est in su fogu, no si abbruxit! ◊ immoi dha circu in telèfonu, a tzia mia ◊ s'abbiléntzia chi Deus dhi iat donau dha poniat a s'iscabbulli cosa de papai ◊ est pedinne de dha lassare ◊ custa cosa, giaendhosidha seis?◊ sissi, seus donendusidha!◊ ci andhas a Pirodedhu, faimmidha un’imposta! ◊ ci dhi as giau peràula de pobidha, ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ seo mandhandhedi duas paginedhas ca no isco si totus dhas teneis
2.
lampu dha calit, arratza de fémina barrosa chi est, cussa!
3.
a bortas is bècius camminant apogendusidha a unu matzocu ◊ giòvunus medas funt droghendusidha e aici ant a tenni dificultadis prus mannas puru! ◊ s'assessore Listrone fut ridinnesidha ◊ lah, chi dha sighis aici, custa matzoca ti dha calu in conca!
5.
Ètimu
ltn.
illa(m)
Tradutziones
Frantzesu
la
Ingresu
her (prn.)
Ispagnolu
la
Italianu
la (prn.)
Tedescu
sie.
diciósu , agt, nm: ditzosu Definitzione
chi o chie tenet dícia, fortuna, bona sorte
Sinònimos e contràrios
addiciadu,
additzosau,
afoltunadu,
assortadu,
contentu,
fadosu,
iscofadu
| ctr.
deldiciadu,
disdiciosu,
ifoltunadu
Frases
sa ditzosa sorte nos diat in paradisu! ◊ ditzosu a chie ti at a incapare! ◊ de sas intragnas diciosas naschet su bellu fiore ◊ diciosu de chini tenit mulleri, e no coment'e dèu chi seu sorteri!
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
heureux,
qui a de la chance
Ingresu
happy,
lucky
Ispagnolu
feliz,
dichoso
Italianu
felice,
fortunato
Tedescu
glücklich.
disigàre , vrb Definitzione
bènnere a malu puntu de is dispraxeres, de s'afrigimentu, agummai coment'e consumàresi de sa tisichéntzia
Sinònimos e contràrios
indisicare,
indisichire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se consumer de douleur,
avoir de la peine
Ingresu
to grow sad,
to pine away
Ispagnolu
debilitarse por el dolor
Italianu
intristire,
consumarsi per dolóre
Tedescu
sich verzeheren.
dogàre , vrb Definitzione
fàere sa doa; apartare o tròchere a una bandha, apartàresi in su sensu de essire a bandhidare; bogare, leare de dossu cosa bestia
Sinònimos e contràrios
addoae
/
bogare,
essire,
frànghere
/
caciare
2.
dògadi a intro de su pinnetu! ◊ oh raju, custas bacas sàrtiant su muru e benint chin nois: a ube nos dogamus?! ◊ mi dia cherrer dogare allargu, ma comente l'apo a pòdere fàchere?! ◊ candho lu tocat si ndhe dogat innedha tremèndhesi che canna ◊ dogachela, cussa cosa, ca no mi serbit!
3.
a su puntu chi semus, abbarrare in domo o a mi dogare est su matessi: sa zustíssia mi chircat
4.
s'ischitzinavat pro si che dogare su nive dae supra ◊ si at dogau sa tzinta ◊ sa poesia ti ndhe dogat sa pena dae su coro ◊ sa dotrina de ogn'idea mala doganne ch'est s'acisu a sos beranos! (P.Pittalis)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre la fuite
Ingresu
to sidestep,
to go into hiding
Ispagnolu
apartarse,
huir,
eliminar
Italianu
scansarsi,
darsi alla latitanza,
eliminare
Tedescu
ausweichen,
flüchtig werden.
fadhísa , nf: fadhixa Definitzione
chinisu, cussu budhiu asuta de sa braxa; su fogu etotu
Sinònimos e contràrios
cardufari,
fairivàiri
Frases
si sa Sardigna sighit a bruxare goi no at a passare annos meda chi s'at a reduire a un'ísula de fadhixa ◊ coghiat sa cótzula in sa fadhixa
Ètimu
ltn.
*falliva
Tradutziones
Frantzesu
cendre sous la braise
Ingresu
hot ash
Ispagnolu
ceniza caliente debajo de las brasas
Italianu
cinìgia
Tedescu
Glutasche.
fadhòni , nm Definitzione
su pigiolu de su pibione istrecau comente s'imbuidat budhindho postu in cobedina: su fodhe de su pibione
Sinònimos e contràrios
bodhone,
fodhocu,
fodhone*
Terminologia iscientìfica
rbr
Tradutziones
Frantzesu
pelure de la grume
Ingresu
grape-skin
Ispagnolu
hollejo
Italianu
fiòcine
Tedescu
Weintraubenschale.
fadósu , agt Definitzione
chi tenet fadu, sorte, fortuna; a logos fintzes àbbile, trassosu, malu
Sinònimos e contràrios
addiciadu,
afoltunadu,
assortadu,
auradu,
diciosu,
iscofadu
/
furone
| ctr.
ifoltunadu
Frases
ca ndhe teniat ódiu, si ficheit in conca s'idea de l'apostare a fusile e de fagher sa festa a su fadosu (Prantaferru)◊ chi siat líbberu de dogni male e fadosu!
2.
tanti fusti fadosu, cudha dí, ligendi sa litra!…◊ arroba su tempus chi dhui fua dèu no nd’iat mancau ni de su schivu e ni de su fadosu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
qui a de la chance
Ingresu
lucky
Ispagnolu
afortunado,
dichoso
Italianu
fortunato
Tedescu
glücklich.
faedhàre , vrb, nm: favedhare,
foedhae,
foedhai,
foedhare,
fuedhai,
fuedhari Definitzione
tènnere sa capacidade de nàrrere, manigiare una limba a boghe po nàrrere calecuna cosa mescamente s'unu cun s'àteru; nau de cosa bella meda, chi est ispantosa, faet meravíglia / faedhu su chi ti apo nau! = fàghelu su chi ti apo nadu!
Sinònimos e contràrios
allecare,
arragionare,
chistionai,
cuntrastare,
nàrrere
/
faedhonzu,
limbàgiu
| ctr.
ammudai 1,
cagliare,
citire
Maneras de nàrrere
csn:
faedhàresi cun unu = saludàresi; no si faedhare cun ccn. = èssere a primma; faedharesindhe, de una cosa = fuedhai de ccn. chistioni, cun ccn., chistionaisí; fuedhai a iscarada = faedhare chentza rispetu; faedhare a unu = chistionaidhu circhendi de dhu cumbínciri, pedendidhi ccn. cosa; faedhare cun d-unu, cun ccn. = istai a chistionu s'unu cun s'àteru; faedhare a unu, una cosa = circai a unu, circai una cosa, aperaulare, itl. prenotare; faedhare male, bene = fuedhai, arrispúndiri a fuedhus malus, nàrriri mali, fuedhai cun arrispetu, cun tinu, isciri chistionai; faedhare in suspu = fuedhai in cobertantza, de cumprèndiri isceti chini iscít sa chistioni, imperendi unu fuedhu pro un'àteru; faedhare a limba lada = fuedhai sentza de nàrriri bèni is fuedhus, acomenti fait s'imbriagu o chini est perdendi is sensus; fuedhai a iscusi = faedhare a s'iscúsia, abbellu, chi azummai mancu s'intendhet si no parendhe s'origra acurtzu; faedhare candho píssiat sa pudha = mai; faedhare a dortu e a rugadis = fuedhai a brétiu, sentza de critériu, sentza de arrexonai
Frases
no ti foedho de sos primos annos, candho fia pastoredhu ◊ faedhet donzunu comente ischit, in logu nostru che in aterue ◊ de is figuras chi pintas si nd'eus a fuedhai ◊ apo a essire a foedhare, a nàrrere "Ite bella criatura: ditzosu a chie l'at a incapare!"◊ su mastru nos proibbeit de faedhare sa limba nostra ◊ de cantu est birgonzosu mancu faedhat: si parat mudu, petzi ti abbàidat ◊ Giuanni Batista at foedhau no cun sa boxi isceti ma cun su sànguini suu!
2.
portu unu giogu ch'istat fuedhendi! ◊ càstia ita cosa bella: parit ca fuedhat! ◊ mamma fariat is cocòis pintaus a sarreta cun símbula de trigu: pariat ca fuedhànt!
3.
iant incumentzau a chistionai in fuedharis istràngius ◊ no si cumprendiat de aundi funta ni de su bestiri e ni de su fuedhari ◊ sa língua de mamma est unu fuedhai de su coru chi intrat ne is venas e àrtziat s'ànima a celu!
4.
cheret faedhadu a calicunu si nos podiat azuare ◊ si as bisonzu de lu faedhare no istes a ora a ora ◊ cheret faedhadu unu tratore pro nos arare cussa terra ◊ ndhe depo batire sos durches chi aia faedhadu dae gianteris
5.
cun cussos no nos faedhamus ca semus in malas ◊ za sunt parentes, e custrintos puru, ma no si faedhant! ◊ si sunt agatados a costazu apare in crésia e si sunt faedhados
6.
si li faedhas male si annicat ◊ de isse ndhe faedhant bene totugantos ◊ innantis ndhe faedhat male, de sa zente, e posca lis faghet su bellu in cara
Sambenados e Provèrbios
prb:
su fuedhai meda fait sa dí pitia ◊ de su tantu faedhare ndhe sutzedint sos errores ◊ limba chi no faedhat a corcorija si faghet
Ètimu
ltn.
fabellare
Tradutziones
Frantzesu
parler,
adresser la parole
Ingresu
to speak
Ispagnolu
hablar
Italianu
parlare,
dialogare,
rivòlgere la paròla a qlc
Tedescu
anreden (a,
cun = Akk.),
sprechen (cun = mit + Dat.),
zusprechen.
fairivàiri , nm: farivàiri,
farivari,
frarivrari Definitzione
chinisu biu e giai orrúbiu de cantu est budhiu meda asuta de sa braxa, tanti ca faet a dhue còere cosa (patata, castàngia, ou)
Sinònimos e contràrios
calduchinu,
cardufari,
fadhisa
Frases
cust'ou at a èssi prus saboriu si dhu fia tebidebi in su fairivàiri? ◊ s'istrumpat in s'arena finivini che pisita in su farivari ◊ allorigados in su farivari, mesa bentre tizirint in caentu…
Ètimu
ltn.
flagrare
Tradutziones
Frantzesu
cendre sous la braise
Ingresu
hot ash
Ispagnolu
ceniza caliente debajo de las brasas
Italianu
cinìgia
Tedescu
Glutasche.
fanàle , nm Definitzione
genia de aparíciu cofudu fatu coment'e isprigu, cun lampadina, po che iscúdere sa lughe atesu, pruschetotu su chi ponent a is màchinas; nau in cobertantza, ogu
Sinònimos e contràrios
lampione,
lantione
2.
sos ojos sunt duos fanales e sunt sas lughes pro abbaidare (Piras)
Sambenados e Provèrbios
smb:
Fanale, Fanais
Tradutziones
Frantzesu
feu de la voiture,
phare
Ingresu
light
Ispagnolu
farol
Italianu
fanale
Tedescu
Licht,
Scheinwerfer.