càndho, càndhoro , avb, cng: candu,
canno Definitzione
inditat unu tempus calesiògiat, fintzes de cuménciu o de acabbu, presente, passau o benidore pentzau coment'e su matessi de un'àteru; a bortas s'impreat cun valore de càusa: andhe chi…/ a/c.: si narat fintzas candho chi
Sinònimos e contràrios
addaghi
Maneras de nàrrere
csn:
a candho… menzus si…, ite at a èssere si…; a candho a… (+ tempus o logu)= fintzas a su tempus o logu chi si narat; che canno + vrb. cund. = coment'e chi…; semper a candho… = itl. tuttavìa; candho… candho…, a candho/candu… a candho/candu… = a bortas…, a bortas…; candho no candho = onzi tantu?
Frases
candu benis a domu mia? ◊ candho sezis torrados? ◊ candho est chi faghes su chi depes? ◊◊ candho intendho ite mi narat apo a bídere ite rispòndhere ◊ candho mi ammento cussu mi ndhe rio solu solu! ◊ mi ammento candho fimus in montes in cudhu fritu… titia! ◊ faidhu candu bollis! ◊ andho candho poto ◊ l'isco deo candho mi andhat bene! ◊ benzo a domo tua candho torro
2.
a candho a s'annu chi benit, cust'arburedha che faghet manna meda ◊ de candho est malàidu? ◊ dae candho est rutu no ndh'est bàfidu prus ◊ de sas iscarpas de pabilu a candho a domo no ndhe zughia filu! ◊ trabagliaiat piús de dóighi oras e a candho a su sero fit istracu meda ◊ s'eternidade no at candho
3.
cherzo ischire candho faghes su cumandhu!
4.
deo mi dia chèrrere dogare allargu, ma comente l'apo a poder fàchere candho no paso prus pessandhe a issa?! ◊ candho est gai, a fàghere comente cheres tue, baedindhe za mi arranzo deo etotu! ◊ candho no bi ses bonu, lassa istare: a ite ti pones, mancu?!
5.
candho como chi vivimus tantu lontanos de pare no che podimus istare, menzus si no morimus! (Grolle)◊ a candho custu ant fatu a Padre Luca che det esser su fàmine a benuju! ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ a candho sos minores sunt gosi, ite tent èssere sos mannos!
6.
imbreacu, isterriat su bratzu ammeriànnesi s'istampu de su fríschiu che canno aeret giutu una revoltella ◊ che ses, ma est che candho no che sias!
7.
si ponet a fàghere candho custu candho cudhu ◊ e cantos telegrammas bi as mandhadu, candho pro cudhu e candho pro custu! ◊ candho goi candho gai, ma sempre male andhat ◊ a candu sunfreis, a candu gosais
8.
aiat pigadu a falare a bidha candho no candho (G.F.Pintore)
Ètimu
itl.
quando
Tradutziones
Frantzesu
quand,
lorsque
Ingresu
when
Ispagnolu
cuando
Italianu
quando
Tedescu
wann.
candhuléri candheléri
candhulítu , nm Definitzione genia de bobboi niedhudu Sinònimos e contràrios babbarrotu, babbasaju, cadalana, gríglia, melaghe, partabúdiga, patedha, paulina, perta, sasàgia, scarfajoni Terminologia iscientìfica crp.
candhulítu 1 , nm Definitzione càncaru de un'apertura Sinònimos e contràrios àncara, badhadori, càncara 1, croco, grafale, grifone.
candhulítu 2 , nm Definitzione
candhela de astrau, comente ndhe faet candho si astrat s'abba in is istidhigadòrgios
Tradutziones
Frantzesu
morceau de glace qui pend,
glaçon
Ingresu
rime
Ispagnolu
carámbano
Italianu
ghiacciòlo
Tedescu
Eiszapfen.
candiàciu , nm Definitzione linnighedha fine (es. ogiastu, modhitzi), sicada, bona po fríere, fàere fràmmula Frases nosu portastis su candiàciu ca fait fogu bellu po fai is tzípulas.
candidài candhidàre
candificài , vrb Sinònimos e contràrios arrubiai, arrujire, cardiare, cardigiai, ingrujare, orruviare.
candíle, candíli, candíliu, candílliu , nm Definitzione
làmpada a ógiu, ma fintzes a bisura de candhelobbre
Frases
su lampaluxi de unu candili ◊ a su mortu dhi poniant sos candiles de ozuermanu allutos, ma commo ponent bàtero candhelas ◊ fait luxi s'istiàrica posta in su candílliu
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
lampe à huile
Ingresu
oil lamp
Ispagnolu
candil
Italianu
lucèrna ad òlio
Tedescu
Öllampe.
candíri candhíre
candíu , pps, agt, nm Definitzione
de candiri
Tradutziones
Frantzesu
confit,
fruit confit
Ingresu
candied
Ispagnolu
candidato
Italianu
candito
Tedescu
kandiert,
kandierte Früchte.
candònga , nf: condonga,
candroga Definitzione
castàngia, trobedha, fàula manna, cosa de no crèdere, chistione chentza fundhóriu, genia de nada fintzes po pigare in giru e ofèndhere
Sinònimos e contràrios
caldubba,
camàndula,
cartòcia,
falandura,
mirringhenga,
pastòcia
/
imbriaghera
Maneras de nàrrere
csn:
bèndiri candongas = contare fàulas; fai c. = fai mandronia
Frases
po bèndiri candongas no nc'est che sorri tua!…◊ no sunt candongas su chi ti nau!
2.
toca, bai anca ti apu nau e no fetzas candonga! ◊ chi pongu avatu a sa candonga tua si currit priogu puru! ◊ apu cantau po allixerai sa faina allésturu e no po fai candonga
Ètimu
ctl., spn.,
Tradutziones
Frantzesu
histoire,
blague
Ingresu
lie
Ispagnolu
candonga
Italianu
fandònia,
fròttola
Tedescu
Lüge.
candràja , nf Sinònimos e contràrios gena, ifadu, ifestu, nischitzu / apédhida, apedhu, atóchida, bàulu, tzàulu Ètimu spn. gandaya.
candriàxu , nm Definitzione candhelarzu, nau de su trigu cotu po Annunou.
candròga candònga
càndu càndho
candusiòllat , avb Definitzione in css. tempus o moamentu.
candusisíat , avb Definitzione in css. tempus o momentu.
càne , nm, nf: cani Definitzione
unu de is animales prus connotos, de tantas arratzas, físchidu a is fragos, ammasedau e imparau a castiare e custodiare, cassare, pònnere mente a is cumandhos e àteru, tímiu e pretziau ca móssigat, bonu ca cumprendhet e faet ischidu; nau de persona, chie no faet a dhu tocare ca luego si ndhe pagat o chie faet su porosu, severu a tropu, e po cussu est de tímere / a./c. a su sufrire de su cane benit assimbigiau su sufrire de sa gente candho est a meda; sa fémina de cust'animale si narat sa cane e in calecunu logu fintzes sa càngia; pl. canes, genia de pintza longa de ferreri po mantènnere ferru piticu abbrigau trebballandhodhu in s'incúdine; can'e linna = annaemele
Maneras de nàrrere
csn:
su cane cun sa boghe podet: agioroscare, apedhare/imbauai, atocare, giangiulare, giannire, aciannitai/giannitare, nitzulare, ranzidare, urulare, acarigai; cani acarigau = cane chi pigat bene meda is fragos, s'arrancu; su c. poltat manígiu = at leadu sa trata de sa fera; c. criata = cane anzada, chi at fatu is callelledhus; intzulai, aunzare, betare su c., ghetai is canis a unu = pònnere su cane a mossigare o apedhare a ccn. o a carchi fiadu; insutzuligai su c. = suberiare, fàghere arrennegare su cane; c. de càstiu = cane tentadore; c. de arrasta = tratiadore, bonu po leare is fragos, sa trata; cane malu = cani chi mússiat, de timi meda (o fintzas cani chi no est bellu a nudha); c. isterzari = dannarzu, malafatore, bonu petzi a línghere sos isterzos de su mere; can’e isterzu = (nadu a menisprésiu de unu) arga de muntonarzu, isterzari, farabbutu (propriamente, cane chi papat – linghet! – su pagu chi coígiat su mere); c. de presorju = fiadu, cristianu malu; canes de majolu = bonos petzi a manigare; is canis mannus = chie manizat su podere, chie cumandhat, sos políticos (ma "su cane mannu" est fintzas su dimóniu); c. púdidu = su dimóniu; colpu de c. = zoghendhe a manzíngula, est candho essint totas bàtoro sos números unu; c. areste = margiani; can'e serra = assile, schirru; c. marinu = làmia, piscigani; can'e ferru = làciu de ferru pro cassai animalis (es. margianis); c. arrabiosu = arrajoladu, cun su rajolu; conca de c. (pedra)= pedra chi no tenit sétiu, pedra matzagani; culu ’e cane = pessone de isputzire, de peruna capatzidade; c. iscollanau = cane iscapu, chi est a sa sola, a contu sou; fai frius de c. in carru = meda; c. pirastrari = bandhuleri; andhare che c. in costa = andhare de rugadis; c. de fusile = s'ala de subra de su grillete; cani tzàulat e porcu ingrassat = sighit a fàghere su chi li paret e piaghet; sa cambarada de conca ’e cani = genti bagamunda, de pagu ’e tzou; sa fide de su c. = nudha, ca de su cane no faghet a si fidare; èssere zelosu che cane = zelosu meda; èssiri tirau che cani = tènnere it'e fàghere a meda, a tropu, no àere tempus pro nudh'àteru; biancu che dente de c. = biancu nidu; èssere che unu cane intro ’e crésia = ue própiu no bi deghet, ue totugantos lu zàgarant e pro cussu b'istat male; mossu de cane, pilu ’e cane = unu male si curat cun carchi cosa chi li assemizat o cun sa matessi cosa chi at fatu su male; erba de canis = koeleria phleoides; limba ’e c. = crezes de erba (Cynoglossum creticum, C. officinale, Rumex crispus) o, a logos, zenia de macarrones chi in aterue narant "ispíciua e gheta", "tira e beta", "pellitzas"
Frases
s'agollóriu de unu cani est lamentu de atítidu ◊ si rispetat su cane pro more de su mere ◊ a su bestiàmine li aunzat su cane pro che lu catzare ◊ s'intendit su gurju de su cani ◊ cussu cane ti buscat ue sisiat chi t’imbuses ◊ sos canes sunt a murru paradu annaxendhe
2.
sunt che canes chi ant pérdidu su padronu ◊ funt citius citius che canis aperdiaus ◊ cussu est unu cane: a sos fizos petzi los leat a boghes e a corpos! ◊ cussos canes de presorju no bi at de los arratzare! ◊ si mi est bortadu che cane malu
3.
at coberau cussu postu cun ispintas de canis mannus ◊ apo gherradu cun sos canes mannos, ma como timo sos catedhos
4.
so andhadu a triballare cun donzi culu de cane ca no tenia àteru! ◊ ant fatu zuramentu a donzi culu de cane ◊ canes de isterzu, si bendhent pro una pinta de giota!
5.
a tallus ingiriotant tríllias e sépias cun su cani marinu currendidhis avatu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Cani, Canicheddu
/
prb:
cani impressia, catzedhus ortitzus ◊ chini si corcat cun is canis si ndi pesat prenu de púlixi
Terminologia iscientìfica
anall, canis familiaris
Ètimu
ltn.
cane(m)
Tradutziones
Frantzesu
chien
Ingresu
dog
Ispagnolu
perro
Italianu
cane
Tedescu
Hund.
càne 1 , nf Definitzione paule, fossu prenu de abba. Ètimu ita