M, m , nf: (emma) Definitzione sa de dóighi líteras de s'alfabbeto rapresentat su sonu bilabbiale nasale chi si faet de su nasu cun ambas lavras serradas; aintru de foedhu si podet agatare a sola /m/ po su sonu lenu, lébiu (che in amu, bama, camisa, camu, dama, fémina, gomai, lama, luma, puma, rema, soma, tamàtiga, zúmiu) o a dópiu /mm/ po sonu forte/longu (ammadrigare, ammaniare, ammisturai, fromma, gomma, ispramminare, mammai, pramma, primma), ma chentza chi custa diferéntzia fatzat sèmpere significau diferente: deosi si podet àere como e commo, domo e dommo, fémina e fémmina, fumu e fummu, lama e lamma, sprama e spramma e àteros foedhos meda cun pronúncia de sa /m/ diferente ma cun significau deunudotu oguale, faendho in pràtiga solu variantes de foedhada; candho est in cuménciu de foedhu e arresurtat intremesu de vocales si pronúnciat agiummai sèmpere lébia: sa mama = nr. samàma, su meda = sumèda, sa moda = samòda, su minore = suminòre, su muntone = sumuntòne, mentres chi si faet forte/longu si innanti dhue at una cunsonante (fizos e mamas = nr. fizos emmàmas – ca e fut et –, dae a mie = dae ammíe – ca a fut ad –, benis cun mimi = benis cummími, is manos/us = immànos – ue no narant "irmànos/us" – , faghet male = faghemmàle). Sa /m/ chentza puntu posta in artu de unu númeru est incurtzadura de minutu primu, duas funt incurtzadura de millímetru; si est manna, /M/, cun àtera lítera est incurtzadura de "mírias" (in grc. deghemila), de "megas" (in grc. mannu, meda, millione): Mg = miriagramma, Mb = megabbàiti, e balet po milli e mila in is números romanos; minuda e chentza puntu acumpàngiat unu númeru cun significadu de metro.
ma , cng Definitzione
foedhu chi s'impreat cunsiderandho impare cosas in contràriu o distintas de àteras: a bortas s'impreat prus che àteru po giare prus fortza a su chi si narat
Sinònimos e contràrios
parò
Frases
bollu ma non potzu ◊ est bellu ma costat caru ◊ paret bonu ma est malu ◊ at a èssi unu castigu, ma nosu no nci podeus fai nudha! ◊ fit iscassu de carenale, ma malintragnadu
2.
mi apo fatu una drommida… ma una, mih: própiu a piaghere! ◊ de cuss'erba bi ndh'at a matas mannas, ma bellas, mih! ◊ ma ses togu, lah!…◊ ma dhu scis ca ses própiu pighendi a s'ànima?! ◊ ma macu ses, chi faghes gai?! ◊ ma bai, toca, ca no est aici! ◊ ma a ti ndhe cheres andhare?!
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
mais
Ingresu
but
Ispagnolu
pero
Italianu
ma
Tedescu
aber,
sondern,
allerdings,
doch,
wer weiß (es).
màba , agt: màuba Definitzione agt. fémina de malu: mala Frases bai in ora maba, bai, guvernu italianu! ◊ sa língua nosta si at permítiu de fuedhai in totu is oras bellas e mabas ◊ totu cosa màuba est su chi dhi apu nau!… ◊ sa prus noti maba partiat custa callidadi de pisci… una borta eus cassau catódixi cuintalis de anguidha!
mabacadúcu , nm: malacaducu,
malacadutu,
malacarucu,
malecadocru,
malecaducu,
malecaduru,
malecadutu,
malecradocu,
malecraducu,
malegaducu,
malegadudu,
malegadufu,
malegaduncu,
malegodocu,
maligaducu Definitzione
male béchinu, genia de male chi benit a iscutas e totinduna: candho est grave meda, sa persona si pesat a boghes, orruet a terra disimajada, chentza atuamentos, s'intèterat, cadredhat, in cara si faet druchesada, apustis orrúbia, suorat, bogat bàula e abbarrat coment'e immadoinada, candho s'atacu est passau torrat ma no si arregodat prus de nudha
Sinònimos e contràrios
malecadúpulu,
malegadrúfulu
/
cdh. malicadutu
Frases
ses aconcorrodhada: aderetzadí, o su mabacaducu ti est pighendi?! ◊ si dh'essint promítiu una pentzioni in càmbiu de su malegaducu no dh'iat a èssi partu mancu beru! ◊ su spítzulu de su tzerpiu fadiat benni iscimíngius e malacaducu ◊ su malecaducu dh'iat istrumpau palas a terra
Terminologia iscientìfica
mld
Ètimu
itl.
mal caduco
Tradutziones
Frantzesu
épilepsie
Ingresu
epilepsy
Ispagnolu
epilepsia
Italianu
epilessìa
Tedescu
Epilepsie,
Fallsucht.
mabadía , nf: maladia,
malaria,
maledia,
mobadia,
mobeidia Definitzione
cunditzione de un'organísimu animale o vegetale chi patit calecunu male, cosa chi àrterat sa vida normale, cambiamentu contràriu a s'organísimu e chi dhu faet istare male, de dhu fàere fintzes arrimare o mòrrere; si narat fintzes de ideas, pretesas e cumportamentos esageraos, de unu fàere chi no andhat bene e a sa sighia
Sinònimos e contràrios
male
/
neche
| ctr.
saludu,
sanidade
Maneras de nàrrere
csn:
colare, passare una m.; pesare dae m. = sanare, comintzare a si ndhe pesare dae su letu una borta passadu su male; m. mala = chi no sanat, grave, chi tirat a longas; fàgherendhe m. (de carchi chistione) = pigaisidha tropu a disprexeri, tropu a pentzamentu; sa m. de tziu Pitanu (chi portàt s'ala segada, ma su bicu sanu) = maladia pro iscusa, de mandronia; ghetaisí a sa m. = betàresi a malàidu, fàghere finta de èssere malàidu
Frases
de candho at passadu cussa maladia no podet ingullire ◊ si ndi agatat de mobadias mabas! ◊ parit chi siat una maladia chi no fait a sanai ◊ cussa maladia ndhe li est dipesa de su víssiu de fumare ◊ si no imprinzat cheret nàrrere chi tenet maledia ◊ nos inghiriabant totube maledias de mòrrere e fàmine a chintorja (M.Columbu)◊ de cussu mabivatu naràt ca dhi fut benida custa mobeidia (A.Merici)
2.
lampu, arratza de maladia custa de istare de una festa a s'àtera! ◊ bella maladia, mih, sa mandronia!…
3.
ndi fatzu maladia mala, no ndi torru in sèi! ◊ agiummai ndhe fateit maladia ca su babbu no la lasseit cojare cun chie cheriat issa ◊ parzo pesendhe dae maladia de cantu so débbile ◊ sa maledia mea est chi so iscurtzu, nudu, morindhe de sa gana
Tradutziones
Frantzesu
maladie
Ingresu
illness
Ispagnolu
enfermedad
Italianu
malattìa
Tedescu
Krankheit,
Leiden.
mabadítu , agt, pps: maladitu,
malaitu,
malaritu,
maleditu,
maleitu,
malladitu,
maraditu,
mauaditu Definitzione
chi dhi ant betau maleditzione, chi est malu meda (nau mescamente po arrennegu); de maleíghere / maleitu che pede de crapa = malu chepebbecu
Sinònimos e contràrios
frastimau,
iscominigadu
| ctr.
beneditu
Frases
mabaditu siat! ◊ maradita siat, afrodhiera: no si pòngiat issa, puru, a mi agiudai!…◊ maradita s'ora chi mi seu cojau cun tui! ◊ s'ómine depet gherrare sèmpere pro sa pache, pro crepare sos fodhes de sos bentos malaitos!
Tradutziones
Frantzesu
maudit
Ingresu
cursed
Ispagnolu
maldito
Italianu
maledétto
Tedescu
verdammt,
verflucht.
mabagrabíu , agt: malacariu,
malincaridu,
malincariu Definitzione
chi est acadidu male, meda, tropu (istat male, nau de gente ma fintzes de matedu), fintzes chi faet a tímere de sa bisura lègia chi portat, chi paret una pantuma, in cara mala, iscarugiu, istrupiau puru
Sinònimos e contràrios
afésiu,
istrimuzidu,
marriu,
maltratu,
scalarxiu,
scariatzu,
surgiu 1
Frases
fut tanti malacariu chi dhu tzerriànt "Puntedhu" ◊ in atonzu àrbores, predas e tupas si bient malincarios ◊ a piciochedha arrigollendi ispiga nci dh'est istichiu unu cambu de fenu in s'ogu e abarrara est istrupiara, ma mancai cun s'ogu malacariu no si est arréndira mai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
émacié,
blême,
pâle
Ingresu
gaunt
Ispagnolu
macilento
Italianu
macilènto,
smòrto
Tedescu
abgezehrt,
hager,
blaß,
bleich,
verblaßt.
mabagràbiu , nm, iscl: maligràbinu Definitzione
male cràbinu, prus che àteru in su sensu de ampuadura, insuamentu, suba (ma fintzes de istare che is crabas sèmpere artzandho, apitzu de is orrocas, andhandho maliberdes): si narat meda a infrascadura, coment'e frastimu in su sensu de male bastat chi siat
Sinònimos e contràrios
arràbiu!,
lampu!,
malasorte!,
male!
Frases
issu fiat trancheri e totu pigau de su maligràbinu…
2.
a sa saludi de is bius, e mabagràbiu fetzant is mortus! ◊ mi nci torru andai, mabagràbiu fetza! ◊ at a èssi unu castigu, unu mabagràbiu, ma nosu no nci podeus fai nudha! ◊ poni, gei no dh'at a fai unu mabagràbiu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
zut!
Ingresu
dash!
Ispagnolu
¡caramba!
Italianu
accidènti!
Tedescu
verdammt!,
verflucht!,
zum Teufel!,
verflixt!,
verwünscht!
mabapéus , avb: malepeus Definitzione male e peus: peus etotu, ma nau cun prus fortza / m. chi… = no bastat chi…, a prus de… Sinònimos e contràrios malecapeus, peus Frases cussa piciochedha est bischiliosa, mabapeus de sa mama ◊ maca sa mama e mabapeus sa filla! ◊ no li nias nudha, sinono ti faghet malepeus 2. malepeus chi fimus, in su bisonzu, como bi cheriat cussu dannu puru!…◊ malepeus chi so malàidu, petzi bi cheret chi mi che agabbes tue!
mabasícu , nm: malasicu, malesicu Definitzione genia de male, nau prus che àteru cun arrennegu, deasi comente si narat istocada, lampu / batírendhe su malesicu = fàere istentare a tropu Frases abarra tui, ca gei dhu scis ca babbu tuu est impitau in cussu mabasicu de giogu! (A.Garau)◊ e ita mabasicu seis fendi? 2. odheu, ndhe batit su malesicu a collire custa cosa minudedhedha a un'a una! Ètimu srd.
mabasòrti , nf: malasorte,
malasorti Definitzione
dannos a meda, sorte mala, isfortuna; frastimu (de tènnere malasorte)/ rúere in m. = andhare male, àere dannos
Sinònimos e contràrios
arriola
/
malajana!
| ctr.
dícia
Frases
za istat friscu, unu, si l'acumpanzat sa malasorte!
2.
ma tue, malasorte, in su duellu a s'incorrada tota sa frissura ndhe li as bogadu! ◊ malasorte, ite proa a bínchere cun totu cussas armas!…
Sambenados e Provèrbios
prb:
su discóidu est cumpanzu de sa malasorte
Tradutziones
Frantzesu
malchance,
adversité
Ingresu
bad luck
Ispagnolu
mala suerte,
desdicha
Italianu
malasòrte,
avversità,
sfortuna
Tedescu
Unglück.
mabassortàu , agt, nm: malassortadu,
malassortau Definitzione
chi o chie no at tentu o no tenet sorte, chi at tentu dannu mannu, males unu aifatu de s'àteru
Sinònimos e contràrios
digrassiau,
irfortunadu,
isfatatu,
istraliosu,
malafadau,
scedau,
sciortunau
/
cdh. malassultatu
| ctr.
afoltunadu,
assortadu,
diciosu,
fadosu
Frases
est un'iscancamentu de coro solu a pessare chi custa cristiana malassortada morzat goi minore!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
malchanceux,
malheureux
Ingresu
unlucky (person)
Ispagnolu
desafortunado,
desgraciado
Italianu
sfortunato
Tedescu
unglücklich,
unglücklicher Mensch.
mabavoxía , nf Definitzione genia de bide e de àghina (àghina grega) chi faet unu de is méngius binos, malvasia* Sinònimos e contràrios malmasia Terminologia iscientìfica frt.
maberò, mabèro , cng Definitzione ma + però Sinònimos e contràrios ma, parò Frases sa meraviza mia maberò est custa: Comente faghia a mi muntènnere a isperriotu cun cussu animalatzu?
màbi , nm, avb: mai 1,
male,
mali,
màui Definitzione
totu su chi podet èssere unu dannu, o a dannu de ccn. o de calecuna cosa, totu su chi noghet o chi podet nòghere, o èssere contràriu a su chi cumbenit, a su chi andhat bene, a su chi est méngius, prus giustu o prus cumbeniosu; css. maladia; nau de sa manera, de no èssere de giudu, de no andhare in favore, de fàere istrobbu, de èssere contràriu a su giustu, a s'arrexone, de no torrare paris cun su chi iat a serbire
Sinònimos e contràrios
afeu,
dannu,
malu
/
dolore,
mabadia,
maligore
| ctr.
bonu
/
bene
Maneras de nàrrere
csn:
mali antigu = maladia chi durat a longas, mala a sanare; male chentza rimédiu = sentz'e sanamentu, chi no curat, chi no sanat (o, nadu de àteru, chi no si li podet fàghere nudha, o chi sighit); male chena connotu = chi sos dutores no l'ant ischidu connòschere; male coltoidu, abbuadu = chi no si ndi bit nudha, cuau, incubadu; male de s'isprene = malàghera; male frantzesu = itl. sifìlide; male malu (in cobertantza, "su bonu male")= crancu, male cubau, mali mandiadori, unu male grave meda; male de sa pedra, malebredosu = itl. calcolòsi; male de sa gioga = itl. fimosi; su mal'e su mucu = arresfriu, male de istare a mucu falendhe; male acudidu = maladia chi benit totinduna; male cundhidu = male de infetu, maladia apitzigadita; male fínicu = tisi, su chi leat mescamente a prummones; su mal'e su tundhu = infiammatzione a su fodhale, itl. retto-colite; male masculinu = dolore forte chi de sos runzones s'isterret a sos butones; mal'e su fogu = crancu a sa pedhe; mal'e Deus = sa morte chi benit desesi; su male de sas ungras = limiore, susuncheria; fiadu mortu de male = chi at tentu dannu mannu de ndhe mòrrere o de che lu dèpere agabbare; èssere prenu de chentu e unu male minudu (nadu de ccn.)= totu filedhos, totu trassas, mendheas; ndhe batit su male sicu = faghet ispetare tropu, fait pèrdiri tropu tempus; bideresindhe male (de una cosa)= àere unu resurtadu chi no piaghet, chi no est bonu, no est cumbeniosu; male fatu! (nadu de calesisiat cosa)= aici no si depit fai!, est dannu, neghe, male morale (nadu de cumportamentu); mali fatu, malis fatus = faturas, bruscerias, fatuzu; male chentza seru = male (fintzas pecu, físsiu) chi unu no si lu connoschet, chi lu tenet chentza si ndhe abbizare; truncai su mali = frimmare su male; mal'e…+ art. unu/una + fuedhu chi inditat tempus (die, ora) = meda; male de nudha!… = male mannu o meda (si est una cosa de importu), male de no pònnere in contu si est cosa de pagu importu; fatu male = fatu a coredhu, chentz'arte, comente faghet chie no bi est bonu a fàghere sa cosa (nadu de unu triballu o faina); mali postu = arrimadu in logu chentza bi pessare (diferente de "postu mali" = in manera irballada, chi no setzit bene, no istat frimmu e gai); faedhare male a ccn. = arrispúndiri a fuedhus malus; andhare male = èssiri incarrerau abbia de unu resurtau légiu; (nadu de una cosa) bènnere, andhare male a unu = èssere de no la poder fàghere, de istrobbare, de dare ifadu; male chi andhet, male male chi andhet… = pro andhare de sa peus manera, ponindhe puru de andhare de sa peus manera… ; pàrriri mali a unu de ccn. cosa = pàrrere dolu, coment'e proare su matessi sentidu chi proat s'àteru pro carchi cosa chi li dispiaghet, pro su male chi tocat a un'àteru: si no bi at àtere in mesu, ofèndheresi, learesila; pps + male = meda; a totu mal'andai = de sa peus manera; male! = (zenia de frastimu) arrori tengas!, arrori tengat!, itl. accidenti!; mancu male! = sinono fit male, dispiaghere, e gai; no mi tochet male, mi tochit mali si… = zenia de zuramentu
Frases
a pones mente a mie, chi deo no ti lu naro pro su male?! ◊ fortzis ti at fatu mai su èssi torrau incuadas cun su pentzamentu ◊ cun is cropus no ndi bogas nudha de cussu piciochedhu: est a fai su mai po peus ◊ sa peta morta de male la daent barata ◊ a Deus li dimandhamos de nos illibberare de totu sos males ◊ a tui ti coint is malis allenus ◊ si faghes cussa est male pro te! ◊ a inue, male pro me, as fatu sa partida?
2.
male chi no morzat e ne campet! ◊ it'est su male chi as, chi ses a boghes?! ◊ su male benit totu a unu corpu e a si ndhe andhare est a pagu a pagu ◊ mal'apat sa casta de aundi ses essiu! ◊ bi est su male e tocat a curare!
3.
male fatu a no currèzere sa criadura! ◊ custa cosa inoghe a costazu mi andhat male ◊ mi andat mali a dhoi passai ◊ si sighit cun custu sicore andhamus male! ◊ custu triballu est un'abbunzu: est fatu male! ◊ cussu bàrriu est andhendhe male: arrànzalu no che lu perdas! ◊ si no pones mente a babbu tou e mamma tua ti ndhe as a bídere male ◊ male male chi andhet, a sas deghe che semus in bidha ◊ it'est, cosa mali posta ses cichendi?◊ tui andas a trabballai? Mi tochit mali: piticu su mandroni!…
4.
mi ndhe paret male, siscuru, a lu bídere sufrindhe! ◊ a s'amigu tou ndhe li paret male si no li daes a ischire chi ses cojendhe ◊ no ti ndhe parzat male si ti naro sa veridade ◊ dhi at donau unu certu… nd'est partu mali a mimi puru in parti sua!
5.
su pitzinnu at sichiu a bochinare isprasumau male ◊ est arrennegadu male: no lu chirches, mancu, como! ◊ mi ndhe brincat unu dae un'àlvure e mi so assuconadu male ◊ at rispostu nechidau male
6.
mal'e un'ora ch'est tucadu su trenu!…◊ mal'e una die ch'est emigradu!…◊ mal'e una die est, custu contu!…
7.
su fogu fuidu at brusiadu sos laores: male de nudha!…◊ est pianghendhe ca cheret andhare a zogare: male de nudha!…(G.Ruju)
8.
male, no si lassat picare in giru dae nemos! ◊ male, mih, epuru ti est piàghidu su turrone!
9.
mancu mabi ca currúxinus de mobenti no àrtziant a celu! ◊ mancu male chi ses bénnidu, sinono fia solu ◊ mi tochet male cantu apo tocadu rellozu deo!
Sambenados e Provèrbios
prb:
male furiosu coitat a passare ◊ a contos male fatos si bi torrat ◊ su male no andhat mai solu
Ètimu
ltn.
male
Tradutziones
Frantzesu
mal,
malheur
Ingresu
badly,
evil
Ispagnolu
mal
Italianu
male,
violènza,
malaménte
Tedescu
Böse,
Übel,
Schaden,
Weh,
Schmerz,
Krankheit,
schlecht.
mabigrabbàu , agt Definitzione nau de ccn., chi no tenet crabbu Sinònimos e contràrios burrincatzu, ilgrabbuladu, intrudhadu, irgrabbau Ètimu srd.
mabiòri , nm Sinònimos e contràrios maldade, malesa, malíscia Frases custu travessimi portàt feti mabioris e arrennegus po issu etotu e mascamenti po is atrus de famíllia Ètimu srd.
mabistrósu , agt Definitzione nau de persona o cosa, chi est fata male.
mabivàtu , agt, avb, nm: malevatu Definitzione fatu male: dhu narant fintzes de cosa male cuncordada, de trebballu fatu a improdhu, de persona lègia, ma pruschetotu de un'atzione pagu giusta, de una fata bista coment'e male e po cussu etotu de cundennare; dhu narant fintzes po brusceria, fatúgiu Sinònimos e contràrios afatúgiu, brusceria, magina Frases sa cosa malevata no piaghet ◊ cussu cristianu est malevatu: no faghet a l'abbaidare! 2. malevatu a li cuare sa forramenta: brullas gai no sunt de fàghere! ◊ malevatu a negare su cumandhu a su mannu! 3. is brúscias isciúsciant is mabivatus ◊ dh'iant fatu unu mabivatu e difatis dhi fiant essias cincu liagas ◊ asuba de sa genna aiat agatau una pipia de tzapus e naràt ca fiat unu mabivatu de su connau Ètimu srd.
mabóngiu , agt Definitzione nau de su trigu de messare, chi no est sicau deunudotu Frases a su trigu messau mabóngiu dhi abarrat tropu naus cun camisedha, abarrat tropu cugudhau Ètimu srd.