A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | L | M | N | O | P | R | S | T | TZ | U | V | X | Z
Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

S, s , nf: (essa) Definitzione sa de deghessete líteras de s'alfabbeto arrapresentat duos sonos chi faent coment'e a zúmiu (unu coment'e a iscúsiu, su sibbilante surdu, e unu prus a boghe, su sibbilante sonoru) e si faent bogandho su súlidu a dentes sidhias; is duos sonos intremesu de vocales aintru de foedhu andhant bene iscritos cun /ss/ su sibbilante surdu, che in assu, bassu, cassa, cossa, cossígiu, cussu, èssere, fossu, giassu, lussu, mossu, ossu, passu, pessa, russu, tassa, tussi (sonat deosi etotu, ma iscrita una ebbia, in cuménciu de foedhos naos a solos: sanu = nr. ssanu, sole = ssole, sonu = ssonu, sa, su, sos = ssa, ssu, ssos); su sibbilante sonoru andhat bene cun d-una /s/ che in arrosu, atesu, basu, cosa, fresa, fusu, gosu, grisu, lisu, masedu, mesa, nasu, pasu, pesu, romasu, rosa, tusórgiu; paris cun àteras cunsonantes si podent fàere ambos sonos segundhu sa cunsonante chi benit apustis, ma sa lítera est sèmpere iscrita a sola: ispònnere/isgarru, iscontzare/isbagliai; deasi matessi podet fàere su segundhu de is duos sonos (sonoru) candho si agatat in cuménciu o in finitia de foedhu po che arresurtare in mesu de vocales: sa sorre (= nr. ssasòrre), su sàrtidu (=ssusàrtidu), su sou (= ssusóu), su soli (= ssusòli), su sàmbene (= ssusàmbene), sa siendha (= ssasièndha), beni solu! (= benisólu!), duos ómines (= duosómines), aus inténdhiu (= ausinténdhiu), o in finitia po pl. candho si faet una pausada e si narat una vocale paragógica: tue faghes/fàghese, bides/bídese, su corpus/córpusu, ti citis/cítisi, tue/tui naras/nàrasa; cosa diferente est candho una /s/ de cuménciu o de acabbu si atóbiat cun àtera cunsonante: a bortas – e sèmpere cun /s/ etotu – sonat /ss/ o a dónnia modu faet sonu 'surdu' (ambos sonos = nr. ambossònos, is sorres = issòrres, is sàrtidus = issàrtidus, sos suos = sossúos, fait soli = faissòli, catzat sàmbene = catzassàmbene, benit solu = benissólu, andhant sempre = andhanssèmpre, est seguru = essegúru; faghes totu = faghestótu, faes cura = faescúra), a bortas si che fúrriat a un'àteru sonu fintzes diferente de una foedhada a s'àtera, ma faendho atentzione a no dh'iscríere puru cambiada de sonu! (sos bonos = nr. sorbònos, solbònos, sobbònos, sas domos = sardòmos, mezus vida = mezulvída/mezusvída, duas nughes = duannúghes, duos nasos = duonnàsos, duus logus = dullògus, tres dis = treddís/tredís, sas zenias = sarzenías, sas manos = sarmànos, is manus = immànus/irmànus, is ceréxias = isceréxias, is montes, is montis = ilmòntes/immòntis, is gutones = irgutònes); candho atóbiat cunsonante surda sonat chentza fàere cambiamentu perunu (sas cosas = nr. sascòsas, is paras = ispàras, is terras = istèrras) e faet sonu 'surdu'. Sa /s/ est sonu de finitia de formas vrbl. personales (2ˆ sing., 1ˆ e 2ˆ pl.: andhas, andhaus, andhais, faghes, faghimus, faghides); est su morfema po fàere su plurale de nm. e agt. agiuntu a su foedhu chi inditat una cosa síngula (ma dhue at unos cantu nm. chi acabbant cun sa /s/ in su sing. etotu, es. tempus, lados, martis, sidis, pecus, petus), chentza cambiamentu de sa vocale de finitia in cudhos foedhos chi essint in /a/, /e/, /i/ (arrosa - arrosas, cosa - cosas, bene - benes, pastore - pastores, babbai - babbais, ferreri - ferreris, meri - meris) deasi coment'e in is foedhos chi in camp. essint in /u/ in su sing. e in su pl. puru (babbu - babbus, domu - domus, fillu - fillus, tronu - tronus), ma cun cambiamentu a /o/ de custa essia etotu in log. /nuor./mesania o chentza cambiamentu nudha in is foedhos chi essint in /o/ in log. in su sing. etotu (donu - donos, fizu, fígiu - fizos, fígios, ortu - ortos, trigu - trigos, broco - brocos, domo - domos, grogo - grogos, sero - seros). Posta innanti paris cun sa /c/ (digramma /sc/ e a bortas cun /i/ puru), sa /s/ si manígiat po unu sonu ancora diferente, 'fricativu surdu' che in is foedhos bàsciu, càscia, mísciu, pascéscia, pisci (est unu sonu de sa matessi genia de su chi arrapresentaus cun /x/ chi però si distinghet po su zúmiu). Sa "essa" est fintzes una genia de pane modhe fatu a forma de custu sinnu. Coment'e incurtzadura de minutu segundhu "s" (chentza puntu e posta in artu de su númeru), "S." po "santu", in chímica "S" est símbulu de su súrfaru, in geografia inditat su Sud.

sa , art, prn: cià, tza Definitzione artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene fémina sing. (sa barra, sa corte, sa domu, sa fémina, sa gana, sa lepa, sa mama, sa nue, sa panatera, sa pipia, sa sorri, sa téula), andhat sèmpere bene apostrofau cun númenes chi cumènciant cun vocale (s'ànima, s'arte, s'eréntzia, s'intrada, s'ispina, s'olia, s'ortalíssia, s'umbra): si ponet sèmpere cun númenes upm. (es. sa folla, sa méndhula, sa nuxedha, s'olia, sa musca) e candho inditant su paru, s'arratza, totu sa genia (es. sa craba = totu is crabas, su paru cràbinu, sa fémina = totu is féminas, su paru fémina); che a totu is artículos est pronúmene puru (cun significau de cudha, sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare); cun prep.: a, cun, de, in, pro sa (in srd. no faet mai “articolata”!); su pl. sas, is, as / a/c.: cun númene de parentela inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona-sugetu de sa fràsia (es. Antoni est bénnidu cun sa muzere; sa muzere est essida a cumandhu = cale muzere? cussa de s'ómine chi seus naendho / in sa de... = anch'e ..., a che… (sèmpere gente); sa ’irgonza!… = ita brigúngia! Frases sa die de sa Sardinna ◊ sa domu de sa mama ◊ o sa tzia!, o sa meri! 2. sa chi mi piaghet mi chírrio ◊ mi pigu sa chi istimu dèu, a mulleri ◊ piga sa chi boles 3. sa pudha mia criat in sa de compare ◊ a sa de su conaju bi andhaiat àtera zente ◊ unu de sos chimbe fradighedhos andheit a sa de babbu e lu pregunteit, ma babbu lu giagareit nèndheli a si ndhe torrare a sa de nois 4. Antoni fit cun sa muzere ◊ su pipiu est cun sa mama Ètimu ltn. ipsa Tradutziones Frantzesu la, celle Ingresu the, that Ispagnolu la Italianu la, quélla Tedescu die, jene.

sàba , nf: sapa Definitzione súciu de àghina o de àteru frutuàriu (morisca, pruna, barracoco) postu a budhire fintzes a torrare cagiau, po fàere druches Sinònimos e contràrios binicotu Frases istant a su passa passa che musca in logu de saba ◊ s'abbatu, fatu de s'abba de sa chera, est una sapa bona pro mandhicare e fàghere popassinos ◊ sa figuera serbit po fai sa figu sicada e sa saba Sambenados e Provèrbios smb: (De)saba, (De)ssaba, Saba, Sapa Terminologia iscientìfica mng Ètimu ltn. sapa Tradutziones Frantzesu verjus Ingresu cooked must Ispagnolu arrope, mosto cocido Italianu sapa Tedescu gekochter Most.

sàba 1 , nf: sala Definitzione in sa domo, aposentu apostadamente lassau po arrecire istràngios, personas de importu o de pagu cunfidàntzia; logu prus mannu po gente meda fintzes in divertera, ispàssiu, riunione / min. salixedha Frases ponidí in mesu de sa saba! ◊ mi parit de intendi genti in sa saba Sambenados e Provèrbios smb: Sala Terminologia iscientìfica dmo Tradutziones Frantzesu salon, salle Ingresu living room Ispagnolu sala, salón Italianu salòtto, sala Tedescu Wohnzimmer, Saal.

sabàda , nf: savada, seada, seata, sebada 1 Definitzione genia de papare e de druche fatu cun pasta istérria a pígiu fine (coment'e po fàere su pane carasau) sestada tundha (a duos pígios coment'e is culurgiones ma prus manna meda) e cun casu friscu in mesu: si friet in s'ógiu e si papat cun d-una ispergiada de tzúcuru o lunta cun mele caente Frases ant bogadu pabassinos, tiricas, casadinas, seadas ammeladas e binu ◊ a logos indurcant sas sabadas cun su túcaru Sambenados e Provèrbios smb: Seada, Sebada Terminologia iscientìfica drc, mng Ètimu srd.

sabadíglia , nf: sebadíglia, sebidíglia, sebidíllia, sibidíglia, sibidíllia Definitzione genia de erba velenosa e púdia, faet s'arraighina grussa e no sicat mai deunudotu (solu sa fògia); in calecunu logu dhu narant a s'oleandru Sinònimos e contràrios teredha / lannaxi, neulache Frases ant bufadu pianghendhe su velenu de sa lua e fele de sabadíglia Terminologia iscientìfica rba, Helleborus lividus, mt, Nerium oleander Ètimu itl. sabadiglia Tradutziones Frantzesu ellébore vert Ingresu hellebore Ispagnolu heléboro, adelfa Italianu ellèboro vérde Tedescu grüne Nieswurz.

sabàdu , agt Definitzione nau po cosa de papare, chi est isciustu in saba, cun saba Ètimu srd.

sàbadu , nm: sàbudu, sàburu, sàpadu, sàpatu, sàuru Definitzione sa de ses dies de sa chida Maneras de nàrrere csn: in dia de sàbudu = in sàpadu; èssere a su sàpadu = èssere in malas abbas, in bisonzu mannu; èssiri prus longu de su sàbudu santu = meda (ca si costumat a zeunare e paret prus longu de àteros) Frases su sàbadu andhesint a papare in tzitade ◊ sa festa cummènciat su sàbadu a merie faendho su fogorone 2. si no ti daent sa pensione già no ses a su sàpadu! ◊ custu mese comintzat in sàpadu ◊ dhu castiànt po biri si dhu sanàt in dia de sàbudu Terminologia iscientìfica tpc Ètimu spn., ltn. sabbatum Tradutziones Frantzesu samedi Ingresu saturday Ispagnolu sábado Italianu sàbato Tedescu Samstag.

sabaníta , nf Definitzione sa banita, isterrimentu modhe, una genia de sacone prenu de cosa modhe (lana, crinu, àteru) de pònnere a fundhu in su letu po crocare Sinònimos e contràrios bainta, ballita, istrabunta, mantabafu, tramata 1 Ètimu srd.

sàbanu , nm: sàvanu Definitzione su pannu de pònnere a su pane carasau, genia de telu de linu longu longu impreau po pònnere su pane téndhiu tra pígiu e pígiu fintzes a pesare innanti de dhu còere; fintzes telu a frobbire is manos / giúchere a ccn. che savanedhu de manos = presiare, circai a ccn. po dónnia cosa ca est àbbili, bonu, serbit Sinònimos e contràrios pannu Frases isterriat sos sàvanos de su pane a zisa de tiatza pro pònnere a mannicare 2. giàcanos mannos e minores lu giuchiant che savanedhu de manu, ma isse no negaiat mai su cumannu Terminologia iscientìfica ts Ètimu ltn. sabanum.

sàbaru , nm: sàlvaru Definitzione genia de linna chi faet a mata manna, dereta, a corgiolu biancu, pruschetotu in is errios Sinònimos e contràrios abiubbiancu, àlbaru*, cortiarvu, fustarbu, linnabru Frases sa lughe alva colorit sos sàlvaros e tinghet de prata su riu Terminologia iscientìfica mtm, Populus alba Tradutziones Frantzesu ypréau Ingresu white poplar Ispagnolu álamo blanco Italianu gàttice, piòppo Tedescu Silberpappel.

sabbàta , nf: ciabbata, sapata Definitzione genia de cartzamenta de pagu contu, prus che àteru po istare in domo (ma fintzes catzola prus de imprastu)/ partes de sa sabbata: s'impena, su carcangili, is solas, su taconi, is origas (cun is istampos po intrare sa feta o codriola po dhas acapiare), su bruncaretu, su capígliu (in sa punta a parte de aintru), sa plantella Sinònimos e contràrios babbúcia, caciola, patita Maneras de nàrrere csn: s. iscarcangilada = cun su carcanzu cossumidu, manigadu, abbatigadu; sabbatas discansadas = chi su pè bi istat bene; camminai cun sabbatas de plumbu = andharebbei abbellu, in carchi chistione; butega de sabbatas = butega de catolaju Ètimu ctl. sabata Tradutziones Frantzesu pantoufle, savate Ingresu slipper Ispagnolu zapatilla, pantufla Italianu ciabatta Tedescu Pantoffel, Hausschuh.

sabbatàe , vrb Definitzione fàere iscarpas, catzolas, ma fintzes fàere una calesiògiat cosa (es. sabbatae burdellu = fàghere bacanu).

sabbatéri , nm: ciabbateri, sapateri, sebbateri Definitzione maistu de iscarpas, chi faet e acònciat iscarpas; genia de pische, una calidade de arrocaledhu Sinònimos e contràrios botinarju, caltzeraju, cartzolaju, crapitaju, mastruiscarpas Frases su sebbateri pigàt sa misura de su pei po fari is crapitas ◊ is botinos chi mi at fatu su sabbateri funt fines fines, parent de pedhe de coloru! Ètimu ctl. sabater Tradutziones Frantzesu cordonnier Ingresu cobbler Ispagnolu zapatero Italianu ciabattino, calzolàio Tedescu Schuhmacher.

sabbègia , nf: sabècia, sabègia, sabeza, sebbexa Definitzione birilla de pedra niedha incasciada in prata, a prendha;genia de majinzu, pedra niedha po no dhu pitzigare de ogu, a unu Sinònimos e contràrios coco, contramazina, foltilesa, pinnadedhu 1, punga, sebeste / cdh. sabàciu Frases sa ní acúcurat su monti che sabbègia acapiada a cadena de isposa ◊ is ogus de issa funt duas sebbexas niedhas 2. custas sabègias ponidí in su bustu ca sunt bonas po isciòlliri is nuus Ètimu ctl. atzebeja Tradutziones Frantzesu jayet Ingresu jet-black Ispagnolu piedra negra engastada en plata Italianu giavazzo Tedescu Gagat.

sabbiéri , nm Sinònimos e contràrios areneri Ètimu itl. sabbia.

sabbòga , nf: saboga Definitzione genia de pische chi segundhu sa calidade faet in mare, segundhu sa calidade fintzes in abba druche de lagu; in cobertantza, cosa chi faet illascinare (e fintzes mucu); a logos est una genia de tzintzigorru chentza corgiolu (satzaluga) Sinònimos e contràrios làcia 2. càstia ita iscartinada, po curpa de una saboga!… Terminologia iscientìfica psc, alosa fallax, a. f. lacustris Ètimu ctl., spn. Tradutziones Frantzesu alose Ingresu shad (allis) Ispagnolu alosa, saboga Italianu alòsa Tedescu Maifisch.

sabècia, sabègia sabbègia

sabèra , nf: salera Definitzione istugighedhu a pònnere sa saloca prus che àteru in mesa / in cobertantza, èssere a una salera = èssiri imbriagu pérdiu Sinònimos e contràrios salipera Frases dhis est tocau a cada unu pratu, una cullera e una sabera 2. fit ghiratu a domo sua a una salera Ètimu ctl., spn. salera Tradutziones Frantzesu salière Ingresu saltcellar Ispagnolu salero Italianu salièra Tedescu Salzstreuer.

sabèschere , vrb Definitzione si narat in su sensu de si acatare, cumprèndhere, e fintzes torrare in bidóriu e atuire Sinònimos e contràrios abbizare, sapire Frases ti ndhe ses sabéschidu! ◊ apoi chi mi sabesco mi che agato fuliadu in d-una mata de chessa.