S, s , nf: (essa) Definizione sa de deghessete líteras de s'alfabbeto arrapresentat duos sonos chi faent coment'e a zúmiu (unu coment'e a iscúsiu, su sibbilante surdu, e unu prus a boghe, su sibbilante sonoru) e si faent bogandho su súlidu a dentes sidhias; is duos sonos intremesu de vocales aintru de foedhu andhant bene iscritos cun /ss/ su sibbilante surdu, che in assu, bassu, cassa, cossa, cossígiu, cussu, èssere, fossu, giassu, lussu, mossu, ossu, passu, pessa, russu, tassa, tussi (sonat deosi etotu, ma iscrita una ebbia, in cuménciu de foedhos naos a solos: sanu = nr. ssanu, sole = ssole, sonu = ssonu, sa, su, sos = ssa, ssu, ssos); su sibbilante sonoru andhat bene cun d-una /s/ che in arrosu, atesu, basu, cosa, fresa, fusu, gosu, grisu, lisu, masedu, mesa, nasu, pasu, pesu, romasu, rosa, tusórgiu; paris cun àteras cunsonantes si podent fàere ambos sonos segundhu sa cunsonante chi benit apustis, ma sa lítera est sèmpere iscrita a sola: ispònnere/isgarru, iscontzare/isbagliai; deasi matessi podet fàere su segundhu de is duos sonos (sonoru) candho si agatat in cuménciu o in finitia de foedhu po che arresurtare in mesu de vocales: sa sorre (= nr. ssasòrre), su sàrtidu (=ssusàrtidu), su sou (= ssusóu), su soli (= ssusòli), su sàmbene (= ssusàmbene), sa siendha (= ssasièndha), beni solu! (= benisólu!), duos ómines (= duosómines), aus inténdhiu (= ausinténdhiu), o in finitia po pl. candho si faet una pausada e si narat una vocale paragógica: tue faghes/fàghese, bides/bídese, su corpus/córpusu, ti citis/cítisi, tue/tui naras/nàrasa; cosa diferente est candho una /s/ de cuménciu o de acabbu si atóbiat cun àtera cunsonante: a bortas – e sèmpere cun /s/ etotu – sonat /ss/ o a dónnia modu faet sonu 'surdu' (ambos sonos = nr. ambossònos, is sorres = issòrres, is sàrtidus = issàrtidus, sos suos = sossúos, fait soli = faissòli, catzat sàmbene = catzassàmbene, benit solu = benissólu, andhant sempre = andhanssèmpre, est seguru = essegúru; faghes totu = faghestótu, faes cura = faescúra), a bortas si che fúrriat a un'àteru sonu fintzes diferente de una foedhada a s'àtera, ma faendho atentzione a no dh'iscríere puru cambiada de sonu! (sos bonos = nr. sorbònos, solbònos, sobbònos, sas domos = sardòmos, mezus vida = mezulvída/mezusvída, duas nughes = duannúghes, duos nasos = duonnàsos, duus logus = dullògus, tres dis = treddís/tredís, sas zenias = sarzenías, sas manos = sarmànos, is manus = immànus/irmànus, is ceréxias = isceréxias, is montes, is montis = ilmòntes/immòntis, is gutones = irgutònes); candho atóbiat cunsonante surda sonat chentza fàere cambiamentu perunu (sas cosas = nr. sascòsas, is paras = ispàras, is terras = istèrras) e faet sonu 'surdu'. Sa /s/ est sonu de finitia de formas vrbl. personales (2ˆ sing., 1ˆ e 2ˆ pl.: andhas, andhaus, andhais, faghes, faghimus, faghides); est su morfema po fàere su plurale de nm. e agt. agiuntu a su foedhu chi inditat una cosa síngula (ma dhue at unos cantu nm. chi acabbant cun sa /s/ in su sing. etotu, es. tempus, lados, martis, sidis, pecus, petus), chentza cambiamentu de sa vocale de finitia in cudhos foedhos chi essint in /a/, /e/, /i/ (arrosa - arrosas, cosa - cosas, bene - benes, pastore - pastores, babbai - babbais, ferreri - ferreris, meri - meris) deasi coment'e in is foedhos chi in camp. essint in /u/ in su sing. e in su pl. puru (babbu - babbus, domu - domus, fillu - fillus, tronu - tronus), ma cun cambiamentu a /o/ de custa essia etotu in log. /nuor./mesania o chentza cambiamentu nudha in is foedhos chi essint in /o/ in log. in su sing. etotu (donu - donos, fizu, fígiu - fizos, fígios, ortu - ortos, trigu - trigos, broco - brocos, domo - domos, grogo - grogos, sero - seros). Posta innanti paris cun sa /c/ (digramma /sc/ e a bortas cun /i/ puru), sa /s/ si manígiat po unu sonu ancora diferente, 'fricativu surdu' che in is foedhos bàsciu, càscia, mísciu, pascéscia, pisci (est unu sonu de sa matessi genia de su chi arrapresentaus cun /x/ chi però si distinghet po su zúmiu). Sa "essa" est fintzes una genia de pane modhe fatu a forma de custu sinnu. Coment'e incurtzadura de minutu segundhu "s" (chentza puntu e posta in artu de su númeru), "S." po "santu", in chímica "S" est símbulu de su súrfaru, in geografia inditat su Sud.
sa , art, prn: cià,
tza Definizione
artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene fémina sing. (sa barra, sa corte, sa domu, sa fémina, sa gana, sa lepa, sa mama, sa nue, sa panatera, sa pipia, sa sorri, sa téula), andhat sèmpere bene apostrofau cun númenes chi cumènciant cun vocale (s'ànima, s'arte, s'eréntzia, s'intrada, s'ispina, s'olia, s'ortalíssia, s'umbra): si ponet sèmpere cun númenes upm. (es. sa folla, sa méndhula, sa nuxedha, s'olia, sa musca) e candho inditant su paru, s'arratza, totu sa genia (es. sa craba = totu is crabas, su paru cràbinu, sa fémina = totu is féminas, su paru fémina); che a totu is artículos est pronúmene puru (cun significau de cudha, sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare); cun prep.: a, cun, de, in, pro sa (in srd. no faet mai “articolata”!); su pl. sas, is, as / a/c.: cun númene de parentela inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona-sugetu de sa fràsia (es. Antoni est bénnidu cun sa muzere; sa muzere est essida a cumandhu = cale muzere? cussa de s'ómine chi seus naendho / in sa de... = anch'e ..., a che… (sèmpere gente); sa ’irgonza!… = ita brigúngia!
Frasi
sa die de sa Sardinna ◊ sa domu de sa mama ◊ o sa tzia!, o sa meri!
2.
sa chi mi piaghet mi chírrio ◊ mi pigu sa chi istimu dèu, a mulleri ◊ piga sa chi boles
3.
sa pudha mia criat in sa de compare ◊ a sa de su conaju bi andhaiat àtera zente ◊ unu de sos chimbe fradighedhos andheit a sa de babbu e lu pregunteit, ma babbu lu giagareit nèndheli a si ndhe torrare a sa de nois
4.
Antoni fit cun sa muzere ◊ su pipiu est cun sa mama
Etimo
ltn.
ipsa
Traduzioni
Francese
la,
celle
Inglese
the,
that
Spagnolo
la
Italiano
la,
quélla
Tedesco
die,
jene.
sàba , nf: sapa Definizione
súciu de àghina o de àteru frutuàriu (morisca, pruna, barracoco) postu a budhire fintzes a torrare cagiau, po fàere druches
Sinonimi e contrari
binicotu
Frasi
istant a su passa passa che musca in logu de saba ◊ s'abbatu, fatu de s'abba de sa chera, est una sapa bona pro mandhicare e fàghere popassinos ◊ sa figuera serbit po fai sa figu sicada e sa saba
Cognomi e Proverbi
smb:
(De)saba, (De)ssaba, Saba, Sapa
Terminologia scientifica
mng
Etimo
ltn.
sapa
Traduzioni
Francese
verjus
Inglese
cooked must
Spagnolo
arrope,
mosto cocido
Italiano
sapa
Tedesco
gekochter Most.
sàba 1 , nf: sala Definizione
in sa domo, aposentu apostadamente lassau po arrecire istràngios, personas de importu o de pagu cunfidàntzia; logu prus mannu po gente meda fintzes in divertera, ispàssiu, riunione / min. salixedha
Frasi
ponidí in mesu de sa saba! ◊ mi parit de intendi genti in sa saba
Cognomi e Proverbi
smb:
Sala
Terminologia scientifica
dmo
Traduzioni
Francese
salon,
salle
Inglese
living room
Spagnolo
sala,
salón
Italiano
salòtto,
sala
Tedesco
Wohnzimmer,
Saal.
sabàda , nf: savada, seada, seata, sebada 1 Definizione genia de papare e de druche fatu cun pasta istérria a pígiu fine (coment'e po fàere su pane carasau) sestada tundha (a duos pígios coment'e is culurgiones ma prus manna meda) e cun casu friscu in mesu: si friet in s'ógiu e si papat cun d-una ispergiada de tzúcuru o lunta cun mele caente Frasi ant bogadu pabassinos, tiricas, casadinas, seadas ammeladas e binu ◊ a logos indurcant sas sabadas cun su túcaru Cognomi e Proverbi smb: Seada, Sebada Terminologia scientifica drc, mng Etimo srd.
sabadíglia , nf: sebadíglia,
sebidíglia,
sebidíllia,
sibidíglia,
sibidíllia Definizione
genia de erba velenosa e púdia, faet s'arraighina grussa e no sicat mai deunudotu (solu sa fògia); in calecunu logu dhu narant a s'oleandru
Sinonimi e contrari
teredha
/
lannaxi,
neulache
Frasi
ant bufadu pianghendhe su velenu de sa lua e fele de sabadíglia
Terminologia scientifica
rba, Helleborus lividus, mt, Nerium oleander
Etimo
itl.
sabadiglia
Traduzioni
Francese
ellébore vert
Inglese
hellebore
Spagnolo
heléboro,
adelfa
Italiano
ellèboro vérde
Tedesco
grüne Nieswurz.
sabàdu , agt Definizione nau po cosa de papare, chi est isciustu in saba, cun saba Etimo srd.
sàbadu , nm: sàbudu,
sàburu,
sàpadu,
sàpatu,
sàuru Definizione
sa de ses dies de sa chida
Modi di dire
csn:
in dia de sàbudu = in sàpadu; èssere a su sàpadu = èssere in malas abbas, in bisonzu mannu; èssiri prus longu de su sàbudu santu = meda (ca si costumat a zeunare e paret prus longu de àteros)
Frasi
su sàbadu andhesint a papare in tzitade ◊ sa festa cummènciat su sàbadu a merie faendho su fogorone
2.
si no ti daent sa pensione già no ses a su sàpadu! ◊ custu mese comintzat in sàpadu ◊ dhu castiànt po biri si dhu sanàt in dia de sàbudu
Terminologia scientifica
tpc
Etimo
spn., ltn.
sabbatum
Traduzioni
Francese
samedi
Inglese
saturday
Spagnolo
sábado
Italiano
sàbato
Tedesco
Samstag.
sabaníta , nf Definizione sa banita, isterrimentu modhe, una genia de sacone prenu de cosa modhe (lana, crinu, àteru) de pònnere a fundhu in su letu po crocare Sinonimi e contrari bainta, ballita, istrabunta, mantabafu, tramata 1 Etimo srd.
sàbanu , nm: sàvanu Definizione su pannu de pònnere a su pane carasau, genia de telu de linu longu longu impreau po pònnere su pane téndhiu tra pígiu e pígiu fintzes a pesare innanti de dhu còere; fintzes telu a frobbire is manos / giúchere a ccn. che savanedhu de manos = presiare, circai a ccn. po dónnia cosa ca est àbbili, bonu, serbit Sinonimi e contrari pannu Frasi isterriat sos sàvanos de su pane a zisa de tiatza pro pònnere a mannicare 2. giàcanos mannos e minores lu giuchiant che savanedhu de manu, ma isse no negaiat mai su cumannu Terminologia scientifica ts Etimo ltn. sabanum.
sàbaru , nm: sàlvaru Definizione
genia de linna chi faet a mata manna, dereta, a corgiolu biancu, pruschetotu in is errios
Sinonimi e contrari
abiubbiancu,
àlbaru*,
cortiarvu,
fustarbu,
linnabru
Frasi
sa lughe alva colorit sos sàlvaros e tinghet de prata su riu
Terminologia scientifica
mtm, Populus alba
Traduzioni
Francese
ypréau
Inglese
white poplar
Spagnolo
álamo blanco
Italiano
gàttice,
piòppo
Tedesco
Silberpappel.
sabbàta , nf: ciabbata,
sapata Definizione
genia de cartzamenta de pagu contu, prus che àteru po istare in domo (ma fintzes catzola prus de imprastu)/ partes de sa sabbata: s'impena, su carcangili, is solas, su taconi, is origas (cun is istampos po intrare sa feta o codriola po dhas acapiare), su bruncaretu, su capígliu (in sa punta a parte de aintru), sa plantella
Sinonimi e contrari
babbúcia,
caciola,
patita
Modi di dire
csn:
s. iscarcangilada = cun su carcanzu cossumidu, manigadu, abbatigadu; sabbatas discansadas = chi su pè bi istat bene; camminai cun sabbatas de plumbu = andharebbei abbellu, in carchi chistione; butega de sabbatas = butega de catolaju
Etimo
ctl.
sabata
Traduzioni
Francese
pantoufle,
savate
Inglese
slipper
Spagnolo
zapatilla,
pantufla
Italiano
ciabatta
Tedesco
Pantoffel,
Hausschuh.
sabbatàe , vrb Definizione fàere iscarpas, catzolas, ma fintzes fàere una calesiògiat cosa (es. sabbatae burdellu = fàghere bacanu).
sabbatéri , nm: ciabbateri,
sapateri,
sebbateri Definizione
maistu de iscarpas, chi faet e acònciat iscarpas; genia de pische, una calidade de arrocaledhu
Sinonimi e contrari
botinarju,
caltzeraju,
cartzolaju,
crapitaju,
mastruiscarpas
Frasi
su sebbateri pigàt sa misura de su pei po fari is crapitas ◊ is botinos chi mi at fatu su sabbateri funt fines fines, parent de pedhe de coloru!
Etimo
ctl.
sabater
Traduzioni
Francese
cordonnier
Inglese
cobbler
Spagnolo
zapatero
Italiano
ciabattino,
calzolàio
Tedesco
Schuhmacher.
sabbègia , nf: sabècia,
sabègia,
sabeza,
sebbexa Definizione
birilla de pedra niedha incasciada in prata, a prendha;genia de majinzu, pedra niedha po no dhu pitzigare de ogu, a unu
Sinonimi e contrari
coco,
contramazina,
foltilesa,
pinnadedhu 1,
punga,
sebeste
/
cdh. sabàciu
Frasi
sa ní acúcurat su monti che sabbègia acapiada a cadena de isposa ◊ is ogus de issa funt duas sebbexas niedhas
2.
custas sabègias ponidí in su bustu ca sunt bonas po isciòlliri is nuus
Etimo
ctl.
atzebeja
Traduzioni
Francese
jayet
Inglese
jet-black
Spagnolo
piedra negra engastada en plata
Italiano
giavazzo
Tedesco
Gagat.
sabbiéri , nm Sinonimi e contrari areneri Etimo itl. sabbia.
sabbòga , nf: saboga Definizione
genia de pische chi segundhu sa calidade faet in mare, segundhu sa calidade fintzes in abba druche de lagu; in cobertantza, cosa chi faet illascinare (e fintzes mucu); a logos est una genia de tzintzigorru chentza corgiolu (satzaluga)
Sinonimi e contrari
làcia
2.
càstia ita iscartinada, po curpa de una saboga!…
Terminologia scientifica
psc, alosa fallax, a. f. lacustris
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
alose
Inglese
shad (allis)
Spagnolo
alosa,
saboga
Italiano
alòsa
Tedesco
Maifisch.
sabècia, sabègia sabbègia
sabèra , nf: salera Definizione
istugighedhu a pònnere sa saloca prus che àteru in mesa / in cobertantza, èssere a una salera = èssiri imbriagu pérdiu
Sinonimi e contrari
salipera
Frasi
dhis est tocau a cada unu pratu, una cullera e una sabera
2.
fit ghiratu a domo sua a una salera
Etimo
ctl., spn.
salera
Traduzioni
Francese
salière
Inglese
saltcellar
Spagnolo
salero
Italiano
salièra
Tedesco
Salzstreuer.