N, n , nf: (enna) Definizione sa de tréighi líteras de s'alfabbeto si ponet po arrapresentare su sonu nasale alveolare chi si faet ponendho sa limba a manera de tocare, oru cun oru, su chelu de sa buca (su felau), a lavras apertas e coment'e bogandho su sonu in su nasu; in mesu de foedhu a bortas est po sonu lébiu /n/ [n] (comente si podet intèndhere in bena, binu, bonu, canu, dinai, donu, frenu, frina, gana, manu, opinu, pane, prenu, sonu, trenu, venenu), in àteros foedhos est po sonu forte o longu /nn/ [nn] (comente si podet intèndhere in annu, antunna, canna, donnu, funnu, gunnedha, linna, mannu, pinna, pinnica/pínniga, sanna, sonnu, túnniu, tzinniga, zanna), a bortas fintzes cun cambiamentu de significau (es. manu no est mannu, e deasi donu ≠ donnu, gena ≠ genna, sinu ≠ sinnu, sonu ≠ sonnu, zana ≠ zanna); in cuménciu de foedhu sa /n/ si narat lébia candho si agatat intremesu de vocales, foras candho in sa síllabba aifatu dhu'est su matessi sonu ma longu/forte (e deasi: sa nae = nr. sanàe, su nasu = sunàsu, tenzo neghe = tenzonèghe, sa ní = saní, su niu = suníu, su nuscu = sunúscu, ma de nannai = nr. dennannài, sa nanna = sannànna, su nènnere = sunnènnere, su ninnu = sunnínnu, unu nonnoi = ununnonnói, su nonnu = sunnónnu); est sèmpere forte, longu, candho su foedhu innanti acabbat cun cunsonante, chi si che assímilat a sa /n/ e po cussu dh'afortit (sas naes = nr. sannàes, dus nasus = dunnàsus, is nexis = innèxis, tres nidos = trennídos, ma a logos is nannais = nr. irnannàis); dhue at logos chi su sonu lébiu dhu faent a carighedha, chentza acostire nudha sa limba e a buca aperta – o fintzes serrada –, a dónnia modu pratigamente faendho sonare ‘nasale’ sa vocale innanti, e iscriendho benit s'idea de no pònnere sa lítera: est méngius a dha pònnere sèmpere ca sinono faet ibballiare a chie no connoschet su foedhu o no pronúnciat a carighedha, e, po cussu, méngius Aristanis e no "Aristais", binu e no "biu", manu e no "mau", pani e no "pai", lana e no "laa", unu e no "uu"; candho sa /n/ portat ainnanti (a destra) una /b/ o una /p/ si che fúrriat a /m/ (faeus duos sonos bilabbiales) e deosi est méngius a dh'iscríere, mescamente in foedhos betaos apare (es. cun + bènnere = cumbènnere, cun + pònnere = cumpònnere, cun + proare = cumproare). In chímica sa N est símbulu de s'azotu, mentres chi si ponet minore po númeru n. cun su puntu.
nà! , bvrb Definizione nara!: impr. de su vrb. nàrrere, impreau prus che àteru coment'e naendho cosa in contràriu, avertindho a unu, pedindho ispiegatziones de calecuna cosa chi no andhat bene (po bòllere ischire própriu si narat nara!, foedha!)/ nara, nara, chi! … = mancu mali ca!… Frasi nà, ite ses fachendhe?! ◊ nà, no ti assélias, no?! ◊ nara, tue: torra issegus! 2. nara, nara, chi mi so àpidu cun àtere: sinono ue che so rutu mi ndh'aiant collidu mortu!
nabía, nabíu , nf, nm: naviu Definizione
mezu mannu de trasportu po andhare in mare de pòdere ingòllere cosa e gente meda; unu tanti de naves
Sinonimi e contrari
bastimentu,
nae 1
Modi di dire
csn:
bàrriu, gàrrigu che nabiu, a nabiu = meda (nadu fintzas de àrbure pro su frutu chi at batidu); zúchere bella nabia = èssere bellu, imbénnidu, gàrrigu; mògheresi che nabiu = abbellu, pàsidu, cun dificurtade
Frasi
ti abbizas chi in su mundhu ses colau chentza lassare trata, che nabiu (B.Filindeu)◊ naviu apas in portu! ◊ si in cue frimmamos su naviu nisciunu a domo nostra torrat biu
2.
cust'orju est de messare: ite bella nabia chi zuchet! ◊ grassa comente fit si moghiat che nabiu
Terminologia scientifica
trps
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
navire
Inglese
ship (s)
Spagnolo
barco,
buque,
navío
Italiano
nave,
navìglio
Tedesco
Schiff.
nabòdi , nm: nebode,
nebodi,
nebori,
nepode,
nepote Definizione
si narat po mascu fígiu de unu frade o sorre, fígiu de unu fígiu o de fígia (o fintzes de parente prus atesu coment'est unu fradile, sorresta e àteru): in calecunu logu si narat po neta
Frasi
is contos de is mammais a netas e nebodedhos… de buca bellos foedhos intendhent a su babbai ◊ nascint cincu fílgias, erribbant medas nebodis, e totus bolint chi nannau dhis contit is istórias de sa guerra chi a connotu (G.Mameli)◊ custu mi est nebode fizu de sorre ◊ a s'ajaju li cherent bene totu sos nebodes ◊ fizu de fizu meu, mi est nebode e connadu fin'a morte ◊ apu atobiau a nebodi cosa tua
2.
teniat una nebode chi l'agiuaiat
Terminologia scientifica
ptl
Etimo
ltn.
nepote(m)
Traduzioni
Francese
petit-fils,
neveu
Inglese
nephew,
grandchild
Spagnolo
sobrino,
nieto
Italiano
nipóte
Tedesco
Neffe,
Enkelkind.
nàbra , nf: anarba,
narba 1 Definizione
genia de lanedha chi faet in sa cosa isciusta, fintzes sa lanedha chi faet in is orrocas
Sinonimi e contrari
afungori,
afungu,
annarbamentu,
imbucore,
morighinu,
mucore,
mulgheru
Traduzioni
Francese
moisissure
Inglese
mould
Spagnolo
moho
Italiano
muffa
Tedesco
Schimmel.
nàbras , nf: nabres,
narbes,
narvas,
navras,
navres Definizione
prendhas chi si apicant in is origas; genia de arracadas o figas chi essint in su tzugu, asuta, prus acanta a su gúturu, a crabas e brebès e abbarrant pendhendho coment'e duos lorinchinos
Sinonimi e contrari
aricina,
arra,
arracada,
loritzina,
pendhulica,
pitoriga
/
nàcara 1,
nàidi,
navrada
Terminologia scientifica
prd
Etimo
ltn.
inaures
Traduzioni
Francese
boucles d'oreilles,
barbe (zool.)
Inglese
earrings,
wattles
Spagnolo
pendiente,
barba
Italiano
orecchini,
bargìgli
Tedesco
Ohrringe,
Lappen,
Ziegebart.
nabratzólu , agt Definizione
nau de unos cantu animales (crabas, brebès, pudhas), chi portant nabras, nàidis
Sinonimi e contrari
nabrau
Frasi
sos pecos fint mútricos, nabratzolos e biancos nidos
Traduzioni
Francese
qui a des barbillons
Inglese
wattled
Spagnolo
con carúncula
Italiano
che porta téttole,
bargìgli
Tedesco
manche Tiere mit Lappen.
nabràu , agt Definizione nau de animale (mescamente craba), chi portat nabras o nàidis in su gúturu Sinonimi e contrari cannacau, nabratzolu Etimo srd.
nabrèdha , nf: nabrighedha,
narbedha,
narbighedha,
navrighedha,
nerbaghedha,
nerbedha Definizione
genias de erba a fògias ladas largas, bonas fintzes po cura, in su frore sèberant coment'e unu butonedhu bonu a papare chi narant panemundhu, paneoro, panecau, panedha
Sinonimi e contrari
mafra,
màrmara,
marmarutza,
narba,
narbutza,
palmutza
Frasi
sa narbedha a impacus fait a dha pònniri a is guronis ca dhus fait isciopai, ndi essit sa matéria e sanant
Terminologia scientifica
rbc, Malva parviflora, M. sylvestris
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mauve sauvage
Inglese
mallow
Spagnolo
malvilla menor,
malva
Italiano
malvina,
malva selvàtica
Tedesco
Malve,
wilde Malve.
nàbres nàbras
nabrighèdha nabrèdha
nabronàri , vrb: annarbonai,
narbonai,
narbonare Definizione
abbruxare, illimpiare e arare is terrenos de prènnere a laore, fàere s'allionóngiu po dhos aprontare
Sinonimi e contrari
abuai,
innabronari,
larbonare
Frasi
sos massajos sunt narbonandhe ◊ s'ómine narbonendhe, arendhe e semenando at cumintzadu cust'eterna gherra (A.Casula)◊ in cabidanni ammaniaiant un'andhàina de deghe metres de terra neta pro narvonare chene perígulu
Terminologia scientifica
msg
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
écobuer
Inglese
to burnbeat
Spagnolo
artigar
Italiano
debbiare
Tedesco
abbrennen.
nabròni , nm: nalboni,
nalvone,
narbone,
narboni,
narvone,
nebroni Definizione
terrenu innanti prenu de linna, de matedu, de pedra, illimpiau e aprontau po arare e semenare / bogai un'arrogu de narboni = pigare unu terrenu a prènnere a laore
Sinonimi e contrari
lavrone,
sarragatu
Frasi
mancari cun s'aradu de linna, pienao su nalvone ◊ piús no tia narvones tzapare, incunzendhe una giunta de laore! (N.Manca)◊ totus si tzapaiant su narvone pro su vitu de su trigu ◊ unu tempus su fogu dhu poniant isceti in atóngiu in is nebronis ◊ nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ ca su logu fit buscosu l'at fatu a narvone
Terminologia scientifica
msg
Traduzioni
Francese
terre écobuée,
écobuage
Inglese
burnbeat grounds,
burnbeating
Spagnolo
artiga
Italiano
terréno debbiato,
débbio
Tedesco
abgebrannter Boden.
nabulléu , nm Definizione genia de amenta bona po cura, a giare fragu a is sabones Sinonimi e contrari aboleu, acabueu, mentabuleu, puleju* Frasi a santu Zuanni sa bidha si prenet de unu fragu bellu de menta de nabulleu.
nàca , nf Definizione genia de brasciolu apicau po pònnere su pipiu crocau, a manera de dhu pòdere tzantzigare Sinonimi e contrari acinnedhu, bàncigu, barciolu, chíglia, giógulu.
nàcara , nf Definizione
genia de animale de mare, fatu a duas perras mannas e ladas de corra (matzigonis), largas a una parte e a punta a s'àtera, chi si aperint (a bisura de cotza ma lada meda): si narat nàcara a su papu e a sa corra; genia de pèrela, birilledha tundha de matipèrela ch'impreant a fàere cannacas (nau fintzes in cobertantza in su sensu de pagu cosa, unu foedhu solu)/ pilu de nàcara = genia de pilu, filu, o seda de sa nàcara, sera de mari, bonu po tessíngiu, itl. bisso
Sinonimi e contrari
matzigoni
/
nàcula
2.
no nche li colabat nàcara de sa missa chi fit nandhe su pride ◊ balentia chi geo isto die die giocànnemi a nàcaras!…
Terminologia scientifica
crx, Pinna nobilis
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
nacre,
pinne marine
Inglese
nacre
Spagnolo
nacra
Italiano
nàcchera,
pinna marina
Tedesco
Perlmuschel,
Perlmutter,
Perlmutt.
nàcara 1 , nf Definizione
prendhas chi is féminas si apicant a origas; genia de arracadas o figas chi essint in su tzugu, asuta, prus acanta a su gúturu, a crabas e brebès e abbarrant pendhendho coment'e duos lorinchinos
Sinonimi e contrari
aricina,
arra,
arracada,
pendhulica
/
figas,
nabra,
naera,
nàidi
2.
medas crabas zughent sas nàcaras e fintzas carchi berbeghe
Terminologia scientifica
prd
Traduzioni
Francese
barbe (zool.)
Inglese
curb
Spagnolo
pendiente,
barba
Italiano
barbazzale,
téttola
Tedesco
Ohrringe,
Lappen,
Ziegebart.
nacaràre , vrb Definizione coment'e arrosariare, in su sensu de nàrrere frastimos o foedhos malos unu aifatu de s'àteru Frasi lis naro su rosàriu nacarandhe sos berbos a s'iscúsiu, a cussos cainos, pro chi totu contràriu lis siat in sa bida! Etimo srd.
nacarrèdha , nf Definizione pigione: cale? Frasi dhoi at tidórius, trudus, lèpuris, bussus e nacarredhas Terminologia scientifica pzn.