costumínu , nm Definizione
bestimentu po intrare a s'abba, in mare
Frasi
sa zente in s'ispiàgia est totu in costuminu
Terminologia scientifica
bst
Traduzioni
Francese
maillot de bain
Inglese
swimsuit
Spagnolo
traje de baño
Italiano
costume da bagno
Tedesco
Badeanzug.
coxíbi, coxíli , agt Definizione
nau prus che àteru de laore, chi est de còere, bonu po còere; chi est de bonu cotu; nau de ccn., chi si lassat pigare comente bolent is àteros, chi adduit tropu a s'àteru
Sinonimi e contrari
coidore,
coili 1
| ctr.
gremedhu
Frasi
loris coxibis sunt totu sos laores bonos a còghere pro sa zente gai etotu comente si collint, chentza maghinados: fae, prisuci, basoludundhu, e gai
Etimo
ltn.
cocibilis
Traduzioni
Francese
facile à cuire
Inglese
something to cook,
that is easy to cook
Spagnolo
para cocer
Italiano
da cuòcere,
che cuoce facilmente,
cottóio
Tedesco
zum Kochen,
einfach zu kochen.
cubòne , nm: cuboni,
cupone,
cuponi Definizione
carrada manna a unu fundhu (cuponi isciundau) o fintzes genia de bàrcia adata po pònnere s'àghina istrecada a budhire po fàere su binu: fintzes carrada etotu
Sinonimi e contrari
budhidórgiu ! carrada,
cua 1
Modi di dire
csn:
pònnere sa ua catigada in c. = incubonare; bogare su mústiu de su c. pro lu pònnere in sa cuba = iscupu, iscubonare; dare c. a sa ua = lassare sa ua catigada in su cubone a budhire unu tantu de tempus; èssiri unfrau coment'e cuponi = ufradu a casidhu, dispiàghidu, annicadu meda
Frasi
su mústiu budhit in sos cupones ◊ a su mústiu si li podet dare prus o prus pagu cubone, segundhu su binu chi si cheret fàghere ◊ su mústiu in su cuboni tocat a dhu murigai unas cantu bortas
Cognomi e Proverbi
smb:
Cuboni
Terminologia scientifica
stz
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grande cuve de fermentation
Inglese
big vat
Spagnolo
tina
Italiano
gròsso tino da vinificazióne
Tedesco
großer Weinfaß.
cuégliu , nm Definizione
tira de cosa, coment'e unu collu biancu de pònnere in su tzugu, in su bestimentu de is preides
Sinonimi e contrari
ballona
Terminologia scientifica
prdc
Etimo
spn.
cuello
Traduzioni
Francese
col romain
Inglese
neckband
Spagnolo
collarín,
alzacuello,
gorjal
Italiano
collare da prète
Tedesco
Halsbinde.
dàe , prep: dai,
dea 1 Definizione
foedhu chi si ponet ananti de númenes o pronúmenes prus che àteru inditandho s'idea de istesiare, de fàere diferéntzia (de logu e de tempus), o fintzes po inditare sa càusa / a dae Deus chi… = gràtzias a Deus chi…
Sinonimi e contrari
de
Frasi
istesiadebboche dae a mie! ◊ andhadebboche da'inoghe! ◊ dae candho che sezis? ◊ custa est cosa chi si guastat dae oe a cras ◊ da'ite si l'ant leada a si brigare? ◊ dea innoghe che depes istupare! ◊ is margianes nessunu che dhos bogat dea sa tana ◊ seo dea sèmpere amante de sa cultura sarda ◊ calecunu amigu benit dea foras ◊ issu benit dea duas a tres bortas a s'annu ◊ Nighele est grave, est dae mòrrere oe a mòrrere cras!
2.
dae pisedhu a pisedha no si ndhe cumprendhet nudha!
3.
a dae Deus chi sunt bibos…: no fit istau pejus si aiant àpiu bisonzu de su trapiantu?
4.
est mortu dai su dispiaghere
Etimo
ltn.
de ab
Traduzioni
Francese
de
Inglese
to,
from
Spagnolo
de
Italiano
da
Tedesco
von,
aus,
vor.
de , prep: di Definizione
medas bortas pronunciada e iscrita chentza sa /d/ (= ’e, cun aféresi de sa /d/), est foedhu chi si ponet innanti de un'àteru (nm., prn., vrb.) po inditare totu impare: a) a chie apartenet o pertocat una cosa; b) s’arraighina, su logu, su tempus a ue apartenet unu o una cosa (ma fintzes in su sensu de bènnere, istesiare, durare), s'argumentu o chistione chi si giughet chistionandho, sa genia de una cosa, su materiale chi faet sa sustàntzia de una cosa; c) sa càusa chi at fatu naschire un'efetu, d) in maneras de nàrrere chi podent inditare fintzes una calidade; e) aina, su chi serbit po fàere calecuna cosa; cun avb. o àteras prep. faet àteros avb. e àteras prep., cun is infinios faet prop. dipendhentes implícitas. A sa campidanesa, si agatat ainnanti foedhos chi cumènciant cun /a/ o cun /o/, a logos dha càmbiant a di: si est fatu di òru, est di aici. Iscriendho cumbenit méngius a dha regularizare chentza elisione (aféresi), si no est po bisóngiu precisu de métrica in poesia, e chentza àteru cambiamentu ca giai si narat in totu su sardu ateretanti bene de
Sinonimi e contrari
dae
Modi di dire
csn:
de a mie, de a tie, de a isse, de isse = meu, tou, sou; de pro isse = dae se, desesi; tocai de fusti, tocai de perda = iscúdere a fuste, a pedra; a su de intendher gai… = intendhidhe gai, candu at inténdiu aici…; no de… ma peri, puru, fintzas… = no isceti no…, no solu no… ma fintzas…; unu manígiu meda connotu de totu su sardu est su cuncordu de su prn. "ndhe, ndi" postu innantis (e fintzas apustis!) de nàrrere unu nm. o fintzas verbu, chi po cussu si precisat cun sa forma "de + nm./vrb.": sos preíderos no si ndhe ponent prus de àbbidu ◊ de casu no bi ndh'amus ◊ no ndi bollu, de cussu! ◊ ganas ndi tenis, de andai?
Frasi
custa est sa domu de fradi miu ◊ fillu de chini ses? ◊ teniat unu personale fatu a manu de Deu ◊ custa est pira de ierru ◊◊ de aundi ses aproviau? ◊ seu de Castedhu ◊ baidindi de s'ananti miu! ◊ dh'at passau de parti a parti ◊ dhu pigu de bàsciu o de pitzus? ◊ est che faladu de sas aeras ◊ pariat benendi de s'inferru ◊ de su cantu est, babbu tou? ◊ drommu de is tres a is cuatru ◊ de candho che sezis, inoghe? ◊ bandu de innòi a ingui ◊ innantis de faedhare, pessa! ◊ est duradu de Pasca a sant'Istèvene ◊ dh'abetaus de oi a cras ◊ s'olia nos at a essire de bàtoro a chimbe maghinadas ◊ de oi bau narendi "Mai prus non si biu"
2.
cussos sunt contos de segamigasu ◊ de ite bos interessades, bois? ◊ de chini ses fuedhendi? ◊ Mereu at iscritu poesias de amore e de rebbellia ◊ est un'iscannedhu de férula ◊ cussa cosa dh'apu posta apitzus de sa mesa ◊ chentza de cussu no podimus fàghere nudha ◊ chentza de nudha no ti lasso
3.
at batidu una fasche de linna ◊ ita bolis, de custu o de cudhu? ◊ sos líbberos sunt fatos de pabilu ◊ at cotu macarrones de patata ◊ at fatu duos pischedhos de casu ◊ Antoni est un'ómine de cabbale ◊ custa est una mata de olia ◊ est lezindhe a lughe de candhela ◊◊ s'est mascadu de pane, de abba, de sonnu
4.
no poto istare de sos dolores ◊ de comente l'at leadu l'at fatu rúere ◊ chi no fut de cuss'ómini mi nd'iant furau totu ◊ inoghe no si che parat de su fritu ◊ est istontonau de su fadiori e de su sonnu ◊ est cassidu de su sidi ◊ Rosa est ancora marària de is ballus ◊ sa campana fit betza de s'impreu
5.
tocat de nai ca…◊ bisonzat de andhare ◊ so sanu de pòdere tribagliare ◊ sunt dies bellas de fàghere faina ◊ est unu poeta de ammentare ◊ est ora de andhare ◊ cosa de crere, como, chi una mama mazat una criadura malàida!…◊ custa est cosa de valori ◊ no nc'est nudha de papai? ◊ tenzo sa màchina de cosire ◊ cussos sunt logos de disisperu ◊ cosa de macos, a fàghere gai! ◊ faedha de ómine, como, za che ses mannu! ◊ custa est un'aina de segai ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ est un'ómine de paràgula
6.
peri sas ragas, no de sa robba, ti che aiant pinnicau si no fit istau pro mene! ◊ no de ndhe balanzare, de dinari, ma che ndhe ispendhet puru!
7.
arguai de tui! ◊ pòberu de mimi chi seu malafortunau!
8.
andhat bene de goi ◊ no mi lessis de aici ◊ si est móidu de botu ◊ at postu sos matones de ata ◊ segai a unu de tressu ◊ at fatu de pressi (debressi)
9.
ocannu est annada de olia ◊ est annada mala de cariasa ◊ annada bona de trigu ◊ est unu pudhighinu de naschidorzu ◊ dí de basca, de frius, die de bentu, de abba, note de iscuru, de luna, die de sole ◊ isfortunada, mama de dolore! ◊ no tenzo isterzu de late ◊ custu est mastru de ferru, cudhu est mastru de linna
Etimo
ltn.
de
Traduzioni
Francese
de
Inglese
of,
at,
to,
from
Spagnolo
de
Italiano
di,
da
Tedesco
von,
aus.
demèda , avb Definizione
de tempus, de ora meda, de meda tempus a custa parte
Sinonimi e contrari
daora
Frasi
demeda est chi l'aimus acontzu cussu traste… torra segadu est!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
il y a beaucoup de temps
Inglese
a long time ago
Spagnolo
desde mucho
Italiano
da mólto tèmpo fa
Tedesco
längst,
seit langer Zeit.
desèi , avb: desesi (desèsi,
desési)
disesi Definizione
de sesi: sentza s'agiudu de nemos, a solu (s'impreat cun css. persona e númeru: camino, caminas, caminat, caminamus, caminades, caminant desesi), chentza chi nesciunu si dh'apat cumandhau / lassare a unu desesi = lassàrelu istare, lassaidhu a pèrdiri
Sinonimi e contrari
isseissè,
passei,
peresè,
perisse
/
cdh. daparedhu
Frasi
no bastat ca su soli intrat desesi dh'as artziau s'aliotu puru! ◊ desesi si che isparant sos cannones!… (C.Buttu)◊ is cincuanta francus po su cínema mama mi dhus donàt desèi
2.
lassàelu desesi: no bos segheraes chi est nighedhu de cantu est cotu?! ◊ làssalos desesi: no los sigas a intriscare! ◊ làssami desesi, no so in chirca de zogos! ◊ cussa cosa la fato desesi, chentza chi mi fortzet neune
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
spontanément
Inglese
by oneself,
spontaneously
Spagnolo
de por si,
solo
Italiano
da sé,
spontaneaménte
Tedesco
allein,
spontan.
fàlce, fàlche , nf: falci,
falle,
farce,
farche,
farci,
fartze,
frache,
fraci Definizione
ferru de messare, aina ligera segante po messare laore a una manu (a dentighedhas minudas e finedhedhas) o fintzes erba (a lama prus larga e chentza dentes): dhue at logu chi dhi narant sa alle = sa falle / is partes de una frache funt: su codhu (bona parte de sa frache), su bicu o punta, s'atza, su spigoni chi s'intrat in sa màniga a ue si pigat; fraci furistera = frullana, po messare fenu, de pigare a duas manos; corpu de farche = isfalchiada
Sinonimi e contrari
messadolza
Frasi
si benis a messare, po frache gei ndh'aus a agatare!◊ candu su soli fut artu, sa fraci in is manus de is messadoris si fiat prus grai ◊ s’intendhiat sa fríghida de sas farches messendhe ◊ s'ómini si ponit in manu sa fraci, poita est lómpiu su tempus de sa messi
Cognomi e Proverbi
smb:
Falche, Farchi, Farci, Fracci
Terminologia scientifica
ans
Etimo
ltn.
falce(m)
Traduzioni
Francese
faucille
Inglese
sickle
Spagnolo
hoz,
guadaña
Italiano
falce da miètere
Tedesco
Sichel.
fermesílicu , nm: fermisílicu Definizione
su greme chi faet sa seda
Sinonimi e contrari
sílicu
Terminologia scientifica
crp, bombyx mori
Traduzioni
Francese
ver à soie
Inglese
silkworm
Spagnolo
gusano de seda
Italiano
baco da séta
Tedesco
Seidenraupe,
Seidenwurm.
fía , nf: fiba,
fila 1,
fira Definizione
genia de ispaitu forte finivini po cosire orrobba / soga de f. = cabu de filu
Sinonimi e contrari
filu
Frasi
lah, custa est fia forti po cosiri! ◊ candu torru mi ammostas totu sa fiba chi as annuau ◊ cussu bendiat de totu: zigarrus, tabbacu, agus, fila po cosiri cunserva e pasta…
Terminologia scientifica
trp
Traduzioni
Francese
fil à coudre
Inglese
sewing thread
Spagnolo
hilo para coser
Italiano
filo da cucire
Tedesco
Zwirn.
fridúra , nf: frighidura,
frigidura,
fritura,
frixidura 1 Definizione
su fríere, nau fintzes de un'ispétzia de abbruxore; erbas de fríere po cundhimentu (predusèmene, chibudha, mairana, e àteru); papare fríssiu / frituras de carrasegai = catas, tzípuas
Sinonimi e contrari
frimentu,
frintura,
frissidura
/
cunfigimentu
/
abbrugiore,
pissiori
2.
a su minestrone bi cheret fridura ca li daet sabore ◊ in s'ortighedhu nos ponimus totu sas friduras prantadas
3.
cuncodra una bella sartàina de fritura ca invitaus a fradis mius a prandi! ◊ in sa sartainedha si fait una frixidura cun lardu e cibudha
4.
sa fridura de sos ojos mi est bochendhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grésillement,
fines herbes
Inglese
frying,
seasoning aromatic herb
Spagnolo
chirrido,
hierbas para guiso
Italiano
friggìo,
èrbe da condiménto
Tedesco
Brodeln,
Kräuter (Pl.).
gèa 1 , nf: cea 1 Sinonimi e contrari
aeda,
beda,
biarava
Terminologia scientifica
rbzc
Etimo
itl.l
giaea
Traduzioni
Francese
bette,
betterave sucrière
Inglese
chard,
beetroot
Spagnolo
acelga,
remolacha
Italiano
biètola,
barbabiètola da zúcchero
Tedesco
Mangold,
Zuckerrübe.
ghilípuru , nm Definizione
su fermesílicu ingendrau ancora dormiu totu imbodhigau in sa napa
Sinonimi e contrari
drummiciolu,
mamaesonnu,
sónniga,
sonnighita
Terminologia scientifica
crp
Traduzioni
Francese
chrysalide du ver à soie
Inglese
silkworm pupa
Spagnolo
crisálida
Italiano
crisàlide del baco da séta
Tedesco
Puppe.
giogànte , nm: zogante Definizione
chie faet giogos po fàere erríere, po ispassiare
Sinonimi e contrari
gioghista,
zocalleri
Terminologia scientifica
prf
Traduzioni
Francese
clown
Inglese
circus artist
Spagnolo
artista de circo
Italiano
artista da circo
Tedesco
Jongleur.
gortédhu , nm: gurtedhu,
gutedhu Definizione
genia de aina segante a un'atza de pigare a una manu, mescamente impreau in coghina, in mesa; in is ògronos po magiare su linu, genia de màniga fata cun duas tàulas chi calant de atza in is imbagas de sa càscia / partes de unu gurtedhu: sa màniga, s'atza, sa punta, su tolu; genias de gurtedhos: de buciaca, de mesa, de iscroxai animalis, de crastai, de innestai; gortedhu sbucau o ingurdu = irmarradu, totu marras, chi no segat; g. assarretau = cun s'ata a dentighedhas
Sinonimi e contrari
boltedhu,
leputzedhu
Frasi
est abboxinendi che animali tocau de gortedhu! ◊ su pani dh'at segau a gortedhu ◊ sciadau, una giovunedha boit: gei no boit mancu un'istichida de gortedhu, no!…
Terminologia scientifica
ans
Etimo
ltn.
cultellus
Traduzioni
Francese
couteau
Inglese
knife
Spagnolo
cuchillo
Italiano
coltèllo da tàvola
Tedesco
Tischmesser,
Küchenmesser.
ilfiòdha , nf: infiodha,
isfiodha,
isfiodhe Definizione
genia de busciuca chi si ndhe artzat in sa pedhe, prena de abbadúgia, po abbruxadura o maladia
Sinonimi e contrari
bobbollonca,
bollonca,
bubbulica,
buciuca,
bulluca,
bumbulla
/
fiodha,
freadura,
ingheta,
iscardidura,
isciota,
piticada
Traduzioni
Francese
cloque,
ampoule,
bulle,
vésicule
Inglese
blister
Spagnolo
ampolla
Italiano
bólla da ustióne,
flittèna
Tedesco
Blase.
innedhúe , avb Definizione
in nedhube, in logu perunu
Sinonimi e contrari
nedhube*
Traduzioni
Francese
nulle part
Inglese
nowhere
Spagnolo
en ningún lado
Italiano
da nessuna parte
Tedesco
nirgends.
irgàbbu , nm: isgabbu Definizione
genia de marchighedhu, fossitedhu, chi si faet a is bardúfolas cun calecuna punta; genia de fossitedhu chi in sa pedhe abbarrat de sa fruschedha de sa pigota, marcu, singiale de unu male, de dannu
Sinonimi e contrari
iscabbu
/
ciarolu,
cocone 1,
fítulu,
majodha,
pizolu 1
/
cdh. smarroculata
3.
oje est morta Zigliana: cantu ne dat irgabbu!…
Traduzioni
Francese
cicatrice de pustule de la variole
Inglese
variolous pustule scar
Spagnolo
picadura de viruela
Italiano
cicatrice da pùstola vaiolósa
Tedesco
Pockenausschlag.
iscampiàre , vrb Definizione
andhare o essire a bíere, o fintzes po si giare a bíere (nau de s'aera, ispalatare, iscrarire); bíere de atesu / iscàmpia sa conca! = boga sa conca!, incàradi a bídere!
Sinonimi e contrari
acarare,
acerare,
acherare,
acontrare,
acrarare,
afacare,
bídere,
cumparire,
essire,
imbraconare,
incarai,
inciarare,
ingiarare
/
ispalaciae
Frasi
si est aperta sa zanna e tandho est iscampiada issa ◊ erisero est iscampiada un'ànima dolimorjosa a mi nàrrere de bènnere ◊ sas crocas iscàmpiant apenas cumintzat a pròghere ◊ su sole onzi tantu iscampiabat dae palas de sas nues ◊ ti torras a iscampiare e ti amus a dare sa risposta ◊ si s'aera s'iscàmpiat in bonu essimus
2.
mai in sa vida si torret a iscampiare! ◊ mai s’iscàmpiet su triballu: como mi paso! ◊ las ant iscampiadas dae tesu, a issas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se montrer,
apercevoir dans le lointain
Inglese
to lean out,
to perceive in the distance
Spagnolo
asomarse,
divisar
Italiano
affacciarsi,
scòrgere da lontano
Tedesco
sich zeigen,
erblicken.